Pretoria: Verskil tussen weergawes

|plaaslike naam = Pretoria

|vlag =beeld_skild Flag of = Pretoria coa.svgjpg

'''Pretoria''' ([[Suid-Ndebele]]: ''iPitori'') is die administratiewe [[hoofstad]] van [[Suid-Afrika]] en is geleë in die provinsie [[Gauteng]], ongeveer 50 km noord van [[Johannesburg]]. Die stad word omring deur die [[Magaliesberg]]reeks.

Pretoria is op 16 November [[1855]]<ref>{{en}} Allen, Vivien, ''Kruger's Pretoria'', A.A. Balkema Publishers, Cape Town, 1971, Blbl. 2.</ref> deur die [[Voortrekkers]] gestig en het in 1860 die hoofstad van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] en in 1910 [[Transvaal]] en ook die nuutgestigte [[Unie van Suid-Afrika]] se uitvoerende hoofstad geword. [[Kaapstad]] is sedert 1910 die wetgewende hoofstad en [[Bloemfontein]] die geregtelike hoofstad.

In vergelyking met die naburige Johannesburg het Pretoria, wat eers in 1931 stadstatus verkry het, teen 'n stadiger tempo gegroei. Eers toe die [[Nasionale Party]] in [[1948]] aan die bewind gekom het, het Pretoria gaandeweg in belangrikheid toegeneem. Die stad dien tans oorwegend as 'n administratiewe sentrum, en die plaaslike dienstesektor verskaf die meeste werkgeleenthede. Nogtans beskik Pretoria oor 'n nywerheidsbasis, wat veral op die yster- en staalbedryf asook motorvervaardiging steun, en dien daarnaas as 'n spoorwegsentrum.

Sedert 2000 vorm Pretoria deel van die [[Tshwane]]-metropool. Op 7 Maart 2005 het die [[Tshwane|Stad Tshwane Metropolitaanse Munisipaliteit]] in 'n vergadering besluit om die Stad Tshwane formeel as 'n geografiese pleknaam te registreer op die databasis van die [[Suid-Afrikaanse Geografiese Nameraad]] (SAGNR) in terme van die SAGNR Wet 118 van 1998. Sedertdien is die Tshwane metroraad in 'n omstrede [[Pretoria-Tshwanenaamverandering|proses betrokke om Tshwane]] as die amptelike en enigste naam van die stad te vestig.<ref>{{en}} [http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4584211.stm Pretoria name change is approved] {{en}}</ref><ref>{{af}} [http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Pta-net-n-wit-buurt-premier-20120220 ''Beeld'', 21 Februarie 2012]</ref>

|bron = [[NOAA]] Pretoria gemiddelde klimaat 1961–1990<ref name="NOAA-PTA">{{en}} {{cite web | url = ftp://ftp.atdd.noaa.gov/pub/GCOS/WMO-Normals/RA-I/UA/68262.TXT | title = Pretoria Climate Normals 1961–1990 | publisher = [[National Oceanic and Atmospheric Administration]] | accessdate = 6 Julie 2014}}</ref>

Die eerste setlaars in die gebied van die huidige Pretoria was lede van die Nguni-stam, wat later as [[Ndebele (persoon)|Ndebele]] (letterlik "vlugtelinge") of Matabele bekend gestaan het. Enkele honderd jaar lank het hulle die vrugbare Apiesrivierstreek as veetelers bewoon voordat Zulu-krygers met hul aanvalle in die vroeë 19de eeu verwoesting in die gebied gesaai het. Baie Nguni is in dié aanvalle dood, terwyl die oorlewendes noordwaarts gevlug en hulle in die gebied van die huidige [[Zimbabwe]] gevestig het. Die streek was vervolgens tydelik onbewoon.<ref>{{en}} James Bainbridge: ''South Africa, Lesotho & Swaziland''. E-boek-uitgawe. Lonely Planet Publications 2009, bl. 425</ref>

Volgens historiese dokumente het Voortrekkergesinne soos die Van der Walts, Prinsloos en Bronkhorsts hulle in die periode tussen 1832 en 1842 in die Fonteindedal gevestig – gelyktydig het ook die eerste [[Tswanas|Tswana]]-setlaars na die Pretoriagebied gekom.<ref>{{en}} [http://www.eastern.co.za/artikel.asp?nID=410 Eastern Nuus/News, Desember 2005: ''Fonteinedal bears the first white settlers'' Besoek op 19 Junie 2008]</ref> Die broers Lucas en Gert Bronkhorst was die eerste boere in die gebied wat op die plase Groenkloof en Elandspoort geboer het. Die eerste huis in die gebied is deur J.G.S. Bronkhorst in 1840 in die Fonteinedal opgerig.

Pretoria is in 1855 deur Marthinus Wessel Pretorius amptelik as Pretoria Philadelphia ("Die Broederskap van Pretoria") gestig en na sy vader [[Andries Pretorius]] vernoemgenoem, wat ná sy oorwinning oor die [[Zoeloes]] in die [[Slag van Bloedrivier]] as 'n volksheld vereer is. Andries Pretorius het ook 'n belangrike rol by die onderhandelinge met [[Groot-Brittanje]] gespeel, wat in 1852 met die ooreenkoms van Sandrivier tot die onafhanklikheid van Transvaal onder die nuwe naam [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] (ZAR) gelei het.

Die dorp het destyds uit sowat tagtig huise met 'n bevolking van 300 bestaan. In 1856 het 'n raadgewer van die president, Andries du Toit, een van sy [[BasoetoBasotho‎]]-ponies teen die hele gebied van die huidige voorstad Arcadia geruil. Vir die volgende twee jaar was hy besig met die opmeting van sy besit. Die gebied is deur Stephanus Meintjies ontwikkel, en 'n nabygeleë koppie, [[Meintjieskop]], is na hom vernoemgenoem. Die destydse dorpsgebied het van Potgieterstraat in die weste tot by Prinsloostraat in die ooste en van Boomstraat in die noorde tot by Scheidingstraat in die suide gestrek.

[[Lêer:00000-Pretoria City Hall-s.jpg|duimnael|Die Stadsaal is in 1935 ingewy -– vier jaar nadat Pretoria stadstatus verwerf het]]

George Heys, 'n boorling van Durban en geesdriftige sakeman wat hom in die 1870's in Pretoria gevestig het, het in 1882 sy koetsvoerdiens ''Express Saloon Coach Service'' gestig. Die koetse het van Kerkplein op drie hoofroetes na [[Kimberley]], [[Barberton, Mpumalanga|Barberton]] en [[Polokwane|Pietersburg]] vertrek. Die ''Abbot-Downing''-koetse, wat Heys ingespan het, was handgemaak en is van [[New Hampshire]] in die [[Verenigde State]] ingevoer. Destyds is die koetse, waarvan elkeen agtien tot twintig passasiers en tot drie en 'n halwe ton posstukke kon vervoer, deur feitlik alle belangrike koetsmaatskappye gebruik.<ref>{{af}} McDonald, Elsa: ''Victoriaanse ondernemerskap''. In: Suid-Afrikaanse Panorama, volume 32, nommer 6 (Junie 1987), bl. 35</ref>

Die kaartjie vir 'n koetsreis was allesbehalwe goedkoop – die span van tien perde moes elke tien tot vyftien myl vervang word. Die reis tussen Pretoria en Johannesburg het destyds ongeveer vyf uur geduur – mits die koets nie in die [[Sesmylspruit]] of die [[Jukskeirivier]] vasgeval het nie.<ref>{{af}} Mc Donald (1987), bl. 36</ref> George Heys se vervoersaak het ook 'n kontrak met die posmeester-generaal van die ZAR, Nicolaas van Alphen, gehad, maar dit het met die aankoms van die eerste trein uit Kaapstad op Pretoria se stasie ten einde geloop. Heys was nogtans 'n welgestelde man en het in 1886 die statige herehuis Melrose Villa (wat later [[Melrose-Huis]] genoem is) in Maréstraat (later Jacob Maréstraat) laat bou.

George Heys het saam met sy vriende, waaronder die sakelui Edmund en George Bourke, 'n baie belangrike rol in die ekonomiese, professionele, politieke en sosiale lewe van Pretoria gespeel.<ref name="McDonald 1987, bl. 37">{{af}} McDonald (1987), bl. 37</ref> Almal het goeie betrekkinge met president Paul Kruger gehandhaaf en talle liefdadige geskenke aan die stad gemaak, waaronder 'n verpleeginrigting vir gewonde soldate in 'n klein gebou langs die ''Staats Model School'' in Van der Walt Straat (1899), die kerksaal van die Metodiste-kerk in Sunnyside en die klokkespel in die stadhuis in Paul Krugerstraat.<ref name="McDonald 1987, bl. 37" />

Op 14 Oktober 1931 het Pretoria amptelik stadstatus gekry. Danksy die vestiging van akademiese en wetenskaplike instellings word Pretoria ook as die akademiese hoofstad van Suid-Afrika beskou – dit is die tuiste van 'n aantal universiteite en navorsingsinstellings, onder andere die [[Universiteit van Pretoria]], die Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) en die [[WNNRWetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad]] (WNNR).

In 'n rassisties gemotiveerde aanval het 'n blanke man, Barend Strydom, op 15 November 1988 vyf swart burgers op Strydomplein doodgeskiet.<ref>{{en}} [http://www.sahistory.org.za/topic/pretoria-timeline-1800-2009?page=2 ''www.sahistory.org: Pretoria Timeline 1800-20091800–2009. Besoek op 19 Mei 2015'']</ref>

[[Lêer:Prinshof 349-Jr, Arcadia, Sunnyside, Muckleneuk.jpg|duimnael|'n Uitsig oor die voorstede Prinshof 349-Jr, Arcadia, Sunnyside en Muckleneuk – met drie bekende bakens: die [[Steve Biko-hospitaal Akademiese Hospitaal]] (in die voorgrond), Lukasrand-toring (in die agtergrond regs) en Fort Klapperkop (links bo)]]

Binne vyf dekades ná sy stigting is Pretoria van 'n moderne stedelike infrastruktuur voorsien. Belangrike mylpale was die bou van 'n NG Kerkgebou in 1857, die ontstaan van 'n formele skoolstelsel in 1859, die vestiging van 'n posdiens in 1864 en 'n telegraafdiens in 1877, die opening van die eerste spoorwegverbinding in 1893, die voorsiening van elektriese verligting in 1892, die publikasie van die eerste plaaslike [[koerant|dagblad]] in 1898, die vestiging van 'n rioleringstelsel in 1904 en die opening van elektriese tremlyne in 1910.<ref>{{en}} Kevin Shillington: ''Encyclopedia of African History. Volume 3. P–Z Index: Pretoria''. New York, NY 2005: Fitzroy Dearborn 2005, bl. 1229</ref>

Daar bestaan goeie toegangsroetes van Johannesburg ([[N1 (Suid-Afrika)|N1]]), [[Polokwane]] (N1), [[Noordwes]] ([[N14 (Suid-Afrika)|N14]]) en [[Witbank]] ([[N4 (Suid-Afrika)|N4]]).

Die Tshwanemetro beplan ook 'n kringspoor wat as 'n stedelike ontwikkelingskorridor sal dien met 'n pendelspoorwegverbinding as basis wat óm die Pretoriastadskern sal loop as deel van 'n geïntegreerde multimodus-vervoerstelsel vir Tshwane. Pretoria is slegs 28&nbsp;km van die [[O.R. Tambo Internasionale Lughawe]], 35&nbsp;km van [[Lanseria-lughawe]] en word ook bedien deur die [[Wonderboom Lughawe|Wonderboomlughawe]] wat binne die stadsgrense is. Daar word beplan om Wonderboomlughawe te ontwikkel tot 'n derde internasionale lughawe in Gauteng.

Die [[Wonderboomlughawe]] lê sowat 8&nbsp;km buitekant die stad. 'n Opknappingsproses is tans aan die gang, alhoewel die omgewingsinpakstudie, wat in [[2004]] gedoen is, getoon het dat die geraasbesoedeling al klaar hoog is. Die projek om die aanloopbaan te verleng is destyds afgekeur omdat die geraas van nog meer (en nog groter) vliegtuie die omgewing negatief sou beïnvloed .<ref>{{en}} [http://www.wonderboomairport.co.za/ Wonderboomlughawe] {{en}}</ref><ref>{{af}} [http://www.zambi.co.za/artikel.asp?nID=482 Verdere ontwikkeling van lughawe in vooruitsig] (Julie 2006)</ref><ref>{{en}} [http://wikimapia.org/30495/ Padkaart en satellietfoto van die Wonderboomlughawe]</ref>

Pretoria se bynaam "Jakarandastad" verwys na die sowat 70&nbsp;000 [[jakaranda]]bome wat in en om Pretoria groei en in Oktober met hulle pragtige perskleurige bloeisels 'n besondere karakter aan die stad gee. Die eerste twee bome is in [[1888]] deur J.D. Cilliers, 'n plaaslike tuinier, in sy tuin by Myrtle Lodge, Celliersstraat in Sunnyside geplant. Hy het die plantjies van 'n Kaapstadse boomkweker bekom wat hulle uit [[Rio de Janeiro]] in [[Brasilië]] ingevoer het. Die twee bome staan vandag op die terrein van die Laerskool Sunnyside.<ref>{{af}} Boshoff, Dawie: ''Jakarandastad vier fees''. In: Suid-Afrikaanse Panorama, jaargang 35, nommer 2 (Maart/April 1990), bl. 73</ref>

Teen die einde van die 19de eeu het die blom- en boomkweker James Clark jakarandasaad uit Australië ingevoer en jakarandabome op groot skaal begin kweek. In November 1906 het hy tweehonderd klein boompies aan die Pretoriase Stadsraad geskenk wat hulle in die destydse Kochstraat (tans Bosmanstraat) geplant het. Die stadsingenieur Walton Jameson, wat vinnig as "Jakaranda Jim" bekend gestaan het, het 'n program van stapel gestuur om orals in Pretoria jakarandabome aan te plant. In 1971 was daar reeds 55&nbsp;000 jakarandabome in die stad.<ref>{{af}} Boshoff (1990), bl. 75</ref>

Die Jakarandakarnaval is 'n ou tradisie wat in die periode tussen 1939 en 1964 gereeld gehou is. Nadat die fees in 1964 gestaak is, het dit twintig jaar lank nie meer plaasgevind nie en is eers in 1985 weer hervat. Die feestelikhede sluit onder meer 'n kleurryke optog en die kroning van die Jakarandakoningin in.<ref>{{af}} Boshoff (1990), bl. 73</ref>

'n Ander is die feit dat die getal armlastige blankes in Pretoria, soos elders in die land, groter is as ooit tevore. Dit is veral on- of halfgeskoolde Afrikaners uit die werkersklas wat nie in die voorspoed van die nuwe Suid-Afrika kan deel nie. Nadat president [[Jacob Zuma]] reeds twee keer 'n besoek aan die Bethlehem-plakkerskamp in die weste van die hoofstad gebring het, het hy Mandeladag op 18 Julie 2013 gevier deur huise aan die gemeenskap van Danville te oorhandig. Danville is 'n vlagskip-projek om weg te doen met die Bethlehem-plakkerskamp wat oorwegend deur arm wit gesinne bewoon word.<ref>{{af}} [http://afrikaans.news24.com/Suid-Afrika/Nuus/Zuma-vier-Mandeladag-in-Danville-20130715 ''Zuma vier Mandeladag in Danville''. In: ''Nuus24'', 15 Julie 2013]</ref>

Vir die grootste deel van sy geskiedenis het die stad se status as setel van Suid-Afrika se blanke regering, net soos die diskriminerende afbakening van sy stadsgrens, verseker dat Pretoria as die enigste van die land se groot stede deur 'n blanke en merendeels Afrikaanssprekende bevolking bewoon is.<ref>{{af}} Shillington (2005), bl. 1229</ref> Pretoria was ook die eerste groot nedersetting waar 'n rasgebaseerde hiërargiese stelsel deur wette verskans is. Swart en bruin bewoners was die laagste sosiale en ekonomiese klas wat voor 1900 nie eens toegelaat is om op die sypaadjies te loop nie. Dié beleid is eers ná die Britse oorname geleidelik laat vaar.<ref>{{af}} [http://dspace.nwu.ac.za/handle/10394/5135 ''Noordwes-Universiteit -– F J Nöthling (1979): Gekleurdes en Pretoria se sypaadjies. Besoek op 8 Julie 2015'']</ref>

Saam met die vestiging van nywerhede in die 20ste eeu, waaronder die wapenbedryf en vervaardigers van vervoertoerusting, het 'n Afrikaanssprekende werkersklas ontstaan. Vervolgens is die stad se demografiese, sosiale, politieke en kulturele karakter in 'n groot mate bepaal deur die staatsdiens, swaar nywerhede en 'n groot kompleks van militêre basisse net suid van die stadsgebied. Blanke staatsamptenare met middelmatige salarisse het voordeel getrek uit werkreservering en met hul vraag na betaalbare behuising bygedra tot die ontstaan van eenvormige woonstelblokke wat die blanke voorstede oorheers het.<ref>{{af}} Shillington (2005), bl. 1229</ref>

[[Lêer:00000-SammyOld MarksSinagogue, Fountain-Pretoria-s.jpgJPG|duimnael|links|Die Sammy[[Sinagoge, Paul Krugerstraat|Ou Sinagoge in Paul Marks-fonteinKrugerstraat]]]]

[[Lêer:Old00000-Sammy Sinagogue,Marks Fountain-Pretoria-s.JPGjpg|duimnael|Die OuSammy Sinagoge in Paul KrugerstraatMarks-fontein]]

Pretoria het 'n klein Joodse gemeenskap van ongeveer 3&nbsp;000.<ref>{{en}} [http://www.sazionism.co.za/history-of-pretoria-jewry.html ''Support Association for Zionism – South African Jewry: History of Pretoria Jewry. Besoek op 23 Oktober 2013'']</ref> Joodse burgers het al sedert die stigting van die stad in die 19de eeu deel van sy bevolking gevorm en 'n belangrike bydrae tot sy industriële en ekonomiese groei gelewer. De Vries, die eerste Joodse inwoner van Pretoria, was 'n gesiene burger wat as staatsaanklaer, lid van die Volksraad en baanbreker vir Afrikaans gefungeer het. 'n Ander bekende Joodse Pretorianer was [[Sammy Marks]].

[[Lêer:Old Raadsaal, Church Square Pretoria 004.jpg|duimnael|Die Ou Raadsaal van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek|ZAR]].]]

Die hoeksteen van die [[Ou Raadsaal, Pretoria|Ou Raadsaal]] is op 6 Mei 1889 deur president Kruger gelê, en teen Desember 1891 was die gebou voltooi. Die Volksraad het egter reeds op 5 Mei 1890 in die halfvoltooide Raadsaal vergader wat uiteindelik in 1892 sonder enige amptelike seremonie in gebruik geneem is.<ref>{{af}} [http://www.boerevryheid.co.za/forums/archive/index.php/t-260.html ''www.boerevryheid.co.za: Die geskiedenis van Pretoria'']</ref> Die vier klokke in die toring is in 1894 in werking gestel. Die Raadsaal het oorspronklik net oor twee verdiepings beskik; 'n derde verdieping is eers met die instelling van die Tweede Volksraad bygevoeg. Bo-op die toring is 'n vrouefiguur aangebring wat die Vryheid voorstel; hierdie beeld was aanvanklik kaalkop, en volgens oorlewering het president Kruger 'n helm vir die figuur laat vervaardig wat met klinknaels vasgeheg is. Die hout, wat vir dekoratiewe doeleindes gebruik is, het uit [[Noorweë]] gekom en is van daar na 'n timmermanswinkel op die [[Orkney, Skotland|Orkney-eilande]] noord van [[Skotland]] geneem waar dit verwerk en later na [[Durban]] verskeep is. Die houtwerk is uiteindelik per spoor na Charlestown toe en verder per [[ossewa]] na Pretoria vervoer.<ref>{{af}} Boshoff, Dawie: ''Kultuurerfenis''. In: ''Suid-Afrikaanse Panorama'', jaargang 35, nommer 1 (Januarie/Februarie 1990)</ref>

* Die ysskaatsbaan by die Kolonnade-sentrum is in 2012 gesluit omdat dit nie meer finansieel lewensvatbaar was om dit te onderhou nie.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.iolproperty.co.za/roller/news/entry/tshwane_s_kolonnade_ice_rink |title=Tshwane's Kolonnade ice rink to relocate |accessdate=4 Julie 2014 }}</ref>

* The Grove-winkelsentrum het in 2014 'n ysskaatsbaan geopen.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.thegrovemall.co.za/ice_rink.htm |title=The Grove Ice rink |accessdate=4 Julie 2014 }}</ref>

* {{en}} [http://www.satourtshwane.cogov.za/ - S A ToerismeraadMunisipale webtuiste]