Tamatie

Tamatie
	Deursnit en profiel van 'n tamatie wat in 'n kweekhuis geproduseer is.
Wetenskaplike klassifikasie
Domein:	Eukaryota
Koninkryk:	Plantae
Klade:	Tracheofiete
Klade:	Angiospermae
Klade:	Eudicots
Klade:	Asterids
Orde:	Solanales
Familie:	Solanaceae
Genus:	Solanum
Spesie:	S. lycopersicum
Binomiale naam
	Solanum lycopersicum; L., (1753)

Die woord tamatie kan na die plant (Solanum lycopersicum) verwys, of na die eetbare, gewoonlik pragtige rooi vrug wat dit dra. Die tamatie is oor die wêreld heen versprei gedurende die Spaanse kolonialisering van die Suid-Amerikas, waar dit oorspronklik uit Peru^[1] vandaan kom. Dit word nou baie algemeen verbou, insluitend in kweekhuise of plastiektonnels in koeler wêrelddele.

Rooi tamatie, rou
Voedingswaarde per 100 g

Energie 20 kcal 70 kJ

Koolhidrate	3.9 g
- Suikers 2.6 g
- Dieetvesel 1.2 g
Vette	0.2 g
Proteien	0.9 g
Water	94.5 g
Vitamien A gelyk. 42 μg	5%
- β-karoteen 449 μg	4%
Tiamien (Vit. B1) 0.037 mg	3%
Niasien (Vit. B3) 0.594 mg	4%
Vitamien B6 0.08 mg	6%
Vitamien C 14 mg	23%
Vitamien E 0.54 mg	4%
Vitamien K 7.9 μg	8%
Kalsium 10 mg	1%
Yster 0.27 mg	2%
Magnesium 11 mg	3%
Fosfor 24 mg	3%
Kalium 237 mg	5%
Natrium 5 mg	0%
Sink 0.17 mg	2%
Likopeen	2573 µg

Skakel na USDA Databasis-inskrywing
Persentasies is relatief tot VSA
aanbevelings vir volwassenes.
Bron: USDA Voedingstof-databasis

Tamaties word op verskeie maniere verbruik, byvoorbeeld rou, gebraai of gekook as bestanddeel van baie geregte en souse, en ook in drankies. Plantkundig word die tamatie as 'n vrug beskryf, maar vir kookdoeleindes word dit as 'n groentesoort beskou. Dit mag verwarring veroorsaak, soos in 'n hooggeregshofgeding al ondervind is in die VSA.^[2]

Die vrug is ryk aan likopeen, wat positiewe gesondheidseienskappe kan bevorder. Die tamatie behoort tot die nagskadu-familie. Die plante groei gewoonlik een tot drie meter (3 tot 10 vt) hoog en beskik oor 'n slap stam wat in die algemeen oor die grond kruip of oor ander plante rank. In sy natuurlike habitat is die tamatie 'n meerjarige plant, maar binnenshuis kan dit as 'n eenjarige gekweek word.

Daar is heelwat natuurlike vyande vir tamaties bv. insekte en roes, 'n soort swam wat gedy wanneer die tamaties te klam bly.

Wêreldwye produksie en uitvoer wysig

Die wêreldwye produksie van tamaties (beide vars en verwerk) bereik 161,8 miljoen ton in 2012. 'n Groot aandeel in die verhoogde produksie kan toegeskryf word aan verbeterde produksiemetodes in die lande in Asië, 'n gebied wat meer as 60% van die wêreld se tamaties geproduseer het in 2012.

Limpopo is Suid-Afrika se belangrikste produksiegebied, gevolg deur Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Oos-Kaap. Dit is naas aartappels die gewildste groentegewas in die land.^[3]

Top tamatieproduserende lande (2021) wysig

Volgens FAOSTAT was die topprodusente van tamaties in 2021:^[4]

Land	Megaton
China	67,5
Indië	21,2
Europese Unie	17,9
Turkye	13,1
VSA	10,5
Egipte	6,3
Meksiko	4,1
Brasilië	3,7
Nigerië	3,6
Iran	3,4
Wêreldtotaal	189,1

In populêre kultuur wysig

Tamaties word vanaf 'n vragwa gegooi gedurende die Spaanse La Tomatina-fees

Die dorp Buñol, Spanje, vier jaarliks La Tomatina, 'n fees wat gesentreer is op 'n enorme tamatiegeveg. Op 30 Augustus 2007 het 40 000 Spanjaarde bymekaargekom om tydens die fees mekaar met 115 000 kg (254 000 pond) se tamaties te bestook.^[5]

Tamaties is 'n gewilde "nie-dodelike" gooiwapen in massabetogings, en daar was 'n algemene tradisie om vrot tamaties na slegte kunstenaars op 'n verhoog gedurende die 19de eeu te gooi. Die Nederlandse Sosialistiese Party het dit vir hierdie proteskonnotasie gebruik en die tamatie as hul logo aangeneem.

"Rotten Tomatoes" is 'n Amerikaanse resensie-aggregasie webwerf vir film en televisie. Die naam "Rotten Tomatoes" is afgelei van die gebruik van gehore wat vrot tamaties gooi wanneer hulle 'n swak verhoogvertoning afkeur.

Verskeie Amerikaanse deelstate het die tamatie as 'n staatsvrug of -groente aangeneem, soos in New Jersey. In 2009 het die staat Ohio 'n wet aangeneem wat die tamatie die staat se amptelike vrugte maak. Tamatiesap is sedert 1965 die amptelike drank van Ohio.

Flavr Savr was die eerste kommersieel gekweekte geneties gemanipuleerde voedsel wat vir menslike gebruik gelisensieer is.^[6]