Vampier

Vampiere (afgelei van die Serwiese vampir) is volgens die mitologie en volksverhale nagtelike wesens, meestal opgewekte menslike lyke, wat die bloed van mense en diere suig en oor bonatuurlike vermoëns beskik. Hierdie vermoëns varieer na gelang van die verskillende kulture en mites, waarin vampiere voorkom. Soms tree vampiere ook in nie-menslike gedaantes soos demone en diere op (byvoorbeeld vlermuise, honde en spinnekoppe).

'n Makabere vonds is in die Suid-Bulgaarse stad Sozopol gemaak - 'n 13de of 14de eeuse teraardebestelling van 'n man op die ouderdom tussen 35 en 40 jaar, wat blykbaar met 'n ploegskaar in sy skouer (die oranje voorwerp op die foto) tot sy graf "beperk" is

Gedenkplaat vir Friedrich-Wilhelm Murnau se ekspressionistiese stomfilm Nosferatu, wat in 1921 ontstaan het, op die markplein van die Duitse Oossee-hawestad Wismar, Mecklenburg-Voorpommere

Bela Lugosi het in 1931 die hoofrol in die rolprent Dracula vertolk

Manneken Pis in die Belgiese hoofstad Brussel met Dracula-kostuum

Byna die hele spektrum van mitologiese elemente is in die moderne vampierliteratuur ingebring - godsdiens en die strewe na ewige jeug en onsterflikheid, bloed (as 'n simbool van lewenskrag), fisiese en estetiese aantreklikheid, liefde, seksualiteit en erotiese verhoudings. Daarnaas behandel die genre aanhoudende onderliggende vrese - soos dié om lewendig begrawe te word.

Vampiere - realiteit en mite

Die motiewe vir die huidige uitbeelding van vampiere in literêre werke of rolprente het hulle oorsprong in Suidoos-Europese volksverhale. Die vampierlegendes het vanuit die Karpategebied na Roemenië (Transsilvanië), Bulgarye, Serwië en Griekeland uitgebrei.

In die moderne wetenskap word vampierlegendes veral as 'n sosiaalantropologiese fenomeen beskou. Die benadeling van 'n persoon of 'n gemeenskap deur byvoorbeld siektes, misoeste en ander rampe benodig 'n sondebok; die vampier vervul daardie funksie. Die "bloedsuig-element" van die vampierlegendes speel in die volksverhale slegs 'n ondergeskikte rol; belangriker is dat vampiere hulle grafte verlaat om onheil te bring. Die gemeenskap waarin die skade aangerig is, is gevolglik genoodsaak om hierdie grafte op te spoor. Muisgate en skewe kruise het 'n graf gewoonlik verdag gemaak. Sulke grafte is geopen: indien die lyk nog nie ontbind was nie, is die oorledene op verskillende maniere 'n tweede keer gedood en daarna verbrand. Die verbranding word ook in moderne vampierfilms nog steeds as die tipiese einde van 'n bloedsuier uitgebeeld.

Hierdie bygeloof is versterk deurdat Christelik-Ortodokse priesters in Suidoos-Europa nie graag by die afsterwe van 'n mens betrokke raak nie en daar ook geen Heilige Laaste Sakramente, soos in die Rooms-Katolieke Kerk, toegedien word nie. Dit vervaag dus die duidelike grenslyn tussen die wêreld van die lewendes en dié van die oorledenes.

Die eerste vampier waarna in die Europese literatuur verwys word, was 'n boer genaamd Jure Grando. Hy het geleef in die klein Kroatiese dorp Kringa. Nadat hy in 1652 oorlede is, het hy na bewering in 1672 vanuit sy graf verrys en daarna verskeie kere sy dorp geterroriseer. 'n Skrywer genaamd Johann Weikhard het Grando se storie vertel, en dit is in 1855 deur 'n ander skrywer, Johann-Joseph von Görres, oorvertel in sy boek "La mystique divine, naturelle et diabolique" (Die goddelike geheimenis, natuurlik of duiwels; 'n Franse vertaling van sy werk "Die Christliche Mystik") wat in Parys verskyn het.

Die mees bekende vampier ontspring na bewering vanuit die Roemeense volksmitologie. Dracula (Vlad III Drăculea) is waarskynlik gebaseer op die historiese Vlad Ţepeş. Daar word gewonder of die legende gewoon ontstaan het deur 'n foutiewe vertaling, waarna Bram Stoker en oor die jare andere na hom, Dracula van 'n magdom fantastiese eienskappe voorsien het.

Die Britse okkultis Montague Summers (1880-1948) het foutiewelik verskillende tipes vampiere geklassifiseer. Summers was só oortuig dat vampiere en weerwolwe bestaan dat hy elke dwalende gees van verskillende lande se volksverhale as 'n soort vampier gesien het; ten spyte daarvan dat die klassifikasie soms reelreg gebots het met sy eie definisie van 'n bloedsuigende monster. Ten spyte van sy onlogiese argumentasie word Summers se werke nog dikwels deur ander deskundiges as 'n soort standaard-verwysing aangehaal.

Behalwe vir sogenaamde weergangers -- oorledenes wat daarvan verdink is dat hulle vanuit hulle grafte die lewenskrag van die naasbestaandes deur 'n oop mond, of oog, of deur knaging aan hulle lykskleed sou kon "uitsuig" -- bestaan daar in die volksverhale van Wes-Europese lande soos Duitsland, geen vampiere nie.

Volgens 'n aantal "vampierhandboeke" kan Suid-Amerikaanse vampiere hulself as vlermuise vermom. Alhoewel daar geen presiese bronverwysing is nie, kan 'n mens vermoed dat die "feit" spruit uit die gedrag van vampiervlermuise, 'n groep vlermuisspesies wat dierebloed as hul uitsluitlike voedsel suig. Die soort vlermuise val nie mense aan nie.

Eienskappe wat aan vampiere toegeskryf is

Groot Vampiervlermuis (uit die Duitse diere-ensiklopedie Brehms Tierleben)

Die huidige voorstelling van 'n vampier is 'n mengsel van verskillende kenmerke en eienskappe, wat uit 'n aantal historiese oorlewerings van die vampiermite voortspruit. Hierdie historiese bronne verskil duidelik ten opsigte van hulle besonderhede, en daar word aangeneem dat slegs 'n klein gedeelte van die oorspronklike legendes tot vandag toe bewaar gebly het. Nogtans is ons in staat om die algemene kenmerke van 'n vampier te beskryf.

Volgens die legendes is vampiere weergangers, wat in menslike gedaante verskyn. Hulle woon in hulle grafte en slaap bedags in hulle doodskiste. Hulle lyk bleek en bloedloos en leef van menslike bloed. Die laasgenoemde feit verklaar ook die ongewone voorkoms van hulle gebit, wat deur spitse slagtande gekenmerk word. Baie ou legendes verwys na twee of vier van hierdie snytande, waarmee hulle by hul menslike slagoffers 'n bytwond naby die hals se slagaar veroorsaak. Hulle drink die bloed van hulle slagoffers, om hulle bloeddors te les.

Een van die belangrikste eienskappe van 'n vampier is sy onsterflikheid, wat gepaard met sy bomenslike liggaamskrag en bloeddors die hoofsaaklike skrik van die vampierlegendes uitmaak. Daarnaas word aan vampiere ook 'n sterk geslagsdrif toegeskryf.

Mense, wat deur vampiere gebyt is, word self vampiere. Sommige legendes dokumenteer verskillende soorte vampierbyte. Volgens hulle bepaal die vampier self, of sy slagoffer 'n vampier word. Ander mites beweer dat 'n vampierslagoffer eers bloed moet drink, wat deur die are van 'n vampier gevloei het.

In sommige legendes is vampiere in staat om na vlermuise of weerwolwe te verander, alhoewel hierdie bewerings volgens die moderne navorsing nie deel uitmaak van die oorspronklike vampiermite in Roemeense volksverhale nie. Vampiere is gewoonlik slegs snags aktief en word stof of verbrand as hulle in aanraking met sonstrale kom. Die laasgenoemde kenmerk is egter moontlik 'n motief, wat deur die Duitse regisseur Friedrich Wilhelm Murnau met sy rolprent Nosferatu ingevoer is. Hulle beskik nie oor 'n spieëlbeeld nie en is ook nie in staat om deur vloeiende water te stap nie.

Wetenskaplike verklarings

Philip Burne-Jones: Die vampier (1897)

Die neuroloog Juan Gomez-Alonso het die hipotese gestel dat hondsdolheidinfeksies moontlik 'n rol gespeel het by die ontstaan van die vampiermite. Die tipiese stywe bewegings, wat aan vampiere toegeskryf is, tree gereeld by pasiënte op wat met hondsdolheid besmet is. Ook seksuele hiperaktiwiteit en aggressiwiteit is simptome van dié siekte, en pasiënte begin ander persone ook byt. Spierkrampe lei daartoe dat siekes op hulle eie tong byt, so dat bloed uit hulle mond vloei. Die hondsdolheidvirus maak pasiënte daarnaas erg gevoelig vir lig en reuke. Dit verklaar moontlik die gevoeligheid van beweerde "vampiere" vir sonlig en die reuk van knoffel. Pasiënte het moontlik ander mense gebyt en hulle sodoende ook met die virus besmet, en gevolglik beweer die volksverhale dat mense, wat deur 'n vampier gebyt is, dikwels self vampiere word.

As bewys vir sy hipotese voer Gomez-Alonso aan dat die Balkanlande in die 16de eeu, toe die vampiermite vermoedelik ontstaan het, 'n hondsdolheidepidemie beleef het, alhoewel hy nie oor presiese gegewens ten opsigte van hierdie epidemie beskik nie. Dit is ook nie duidelik of hierdie simptome net clichés uit die bekende rolprente is nie, aangesien hulle nie almal deur die volksverhale gesteun word nie.

'n Ander siekte, wat soms in verband met die vampiermite genoem word, is porfirie. Hierdie metaboliese steurnis, wat uiters selde voorkom, is deur die Kanadese mikrobioloog Dr. Dolphin as 'n moontlike oorsaak vir die ontstaan van die vampiermite aangevoer. Die behandeling van porfirie sluit medikasie met middels in, wat uit bloed vervaardig word. Dit is egter baie onwaarskynlik dat eenvoudige boere op die Balkanskiereiland oor enige farmaseutiese kennis sou beskik het wat die drink van bloed as 'n teenmiddel vir porfirie ingesluit het.