Vendas

Die Vendas (VhaVenda) is 'n erkende inheemse bevolkingsgroep in Suider-Afrika.

Vendas
'n Venda-dorpie in Suider-Afrika
Totale bevolking:	0,7 miljoen – 1,0 miljoen
Belangrike bevolkings  in:	Suid-Afrika  Zimbabwe
Taal:	Venda
Geloofsoortuiging:	Christene, Tradisionele Afrika-godsdiens
Verwante etniese groepe:	Mashona

Die Soutpansberge van die Limpopoprovinsie huisves die VhaVenda, wat afsonderlik van die Sotho- en Nguni-sprekende kulture is. Hul kultuur beskik oor fassinerende tradisies en gebruike wat deurtrek is van legendes en mistisisme. Die VhaVenda word met die gebied tussen die Soutpansberg en die Limpoporivier vereenselwig. Hierdie Vendastreek spog ook met een van die mees gevarieerde natuurlike, geologiese, argeologiese en kulturele stelsels ter wêreld. Die woord Venda beteken land of wêreld.

Geskiedenis

'n Venda pottebakker aan die werk

Die huidige VhaVenda is in twee duidelik verskillende groepe verdeel, naamlik 'n westelike groep (hoofsaaklik van Singo-oorsprong en afstammelinge van die volgelinge van Mphephu, Sinthumule en Kutama) en 'n oostelike groep (afstammelinge van die volgelinge van Lwamande, Rambuda, Tshivhase en Mhapuli).

Hul voorgangers het die BaLea, Ngona, Mbedzi, Lembethu, Ndau en Thwamamba ingesluit. Laasgenoemde twee groepe is waarskynlik van Karanga-oorsprong, terwyl die Ngona, Mbedzi en Lembethu moontlik oorblyfsels is van die baie antieke Sotho- (Kwena-) bevolking wat die gebied voor die aankoms van die eerste Vendas bewoon het.

Interessant genoeg staan die BaLea ook bekend as die Vha ha Musina, wat vereenselwig word met die ontginning van yster by Phalaborwa en koper by Musina (musina beteken trouens "koper").

Hul eerste nedersetting nadat hulle suidwaarts oor die Limpoporivier in die Limpopoprovinsie in migreer het, was in die Nzhelele-vallei, waar die bouvalle van hul dorpie, Dzata, nog gesien kan word. Hul legendariese hoofman, Thoho-ya-Ndou ("Hoof van die Olifant"), het oor hierdie uitgestrekte streek geheers.

Die volk

Oor die Vendas, een van die kleinste Swart volke in Suider-Afrika, se vroeë geskiedenis en plek van oorsprong bestaan daar baie onsekerheid. Dit is wel bekend dat hulle eers in Zimbabwe gewoon het voordat hulle na Suid-Afrika getrek het, en sommige kenners meen dat hulle afstammelinge van of verwant is aan die Karanga van Zimbabwe wat met die bou van die geheimsinnige Zimbabwe-ruïnes in verband gebring word.

Die feit is dat die Vendas tradisioneel die klipboukuns beoefen. Oor die algemeen word aanvaar dat die grootste groep Vendas omstreeks 1700 Suid-Afrika binnegetrek het, waar hulle hulle in die Soutpansberggebied gevestig en ander stamme in die omgewing onderwerp het. Saam met die Vendas het die Lembas, 'n baie klein etniese groep wat vermoedelik van Semitiese afkoms is, na Suid-Afrika getrek. Hulle het hul krale tussen die van die Vendas gebou en die gesag van die Vendakapteins aanvaar.

Hoewel die Lembas net met hul eie stamgenote getrou het, het hulle mettertyd in groot mate die Venda-kultuur oorgeneem. Sekere van hul eie tradisies het egter bly voortbestaan, soos die streng verbod op die eet van varkvleis asook die vleis van enige ander dier wat ho, nie ritueel doodgebloei het nie. Dit, tesame met onder meer die voorkoms van Semitiese gelaatstrekke, laat volkekundiges vermoed dat die voorouers van die Lembas ʼn vermenging van Arabiere en Swartes is.

Toe die Vendas na Suid-Afrika gekom het, het hulle net een opperhoof gehad, maar opvolgtwiste het meegebring dat lede van die regerende sibbe van tyd tot tyd met hul volgelinge van die hoofgroep weggebreek en hulle elders in die Soutpansberg gevestig het. Op die manier het 'n aantal onafhanklike kapteinskappe ontstaan, maar die kulturele eenheid van die volk is nooit verbreek nie.

Kraal- en hutuitleg

Die tradisionele Vendakraal word teen 'n steil helling of bo-op 'n heuwel uitgelê sodat dit vir vyande moeilik bereikbaar is. Daarby word dit dikwels met 'n sterk paalheining of 'n klipmuur omring. Die ingang van die kraal lei na ʼn groot plein wat ook gewoonlik omhein is. Links van die plein is die bees kraal en regs daarvan hokke vir kalwers en bokke. Elke gesin het sy eie wooneenheid wat agter die plein gebou word. 'n Wooneenheid bestaan uit ʼn woonhut, kookhut en werf en is met hout of klip omhein.

Die kaptein het boonop 'n hut waar bier gebrou word en die graanskure is op sy werf. Seuns word in 'n afsonderlike hut geïnisieer en dit word gewoonlik aan die buitewyke van 'n kraal aangetref. Die meeste krale het ook 'n gastehut. Die hutte is rond en die mure bestaan uit pale wat met klei gepleister word. Die kegelvormige grasdak hang oor die mure om ʼn stoep te vorm.

Soms word 'n lae klipmuur om die stoep gepak. Die hutte is eenvoudig gemeubileer en word oor die algemeen nie verdeel nie, maar die kapteinshut het aan die agterkant 'n spesiale plek waar vleis gehang word om droog te word. Die mure van die hutte word soms aan die binne- of buitekant met houtskool, wit klei en oker beskilder.

Tradisionele leefwyse

As gevolg van die Vendas se geografiese afgesonderdheid, het die volk se kultuur, behoudens geringe beïnvloeding deur Sotho- en Shangaan/Tsongabure, sy eiesoortigheid behou en verskeie elemente van hul tradisionele leefwyse verskil aansienlik van die van Suid-Afrika se ander Swart volke. Eie aan die Vendas is byvoorbeeld die speelkrale wat kinders bou. Dit is basies 'n miniatuurweergawe van die regte krale waar die kinders hul tyd verwyl deur die leefwyse van volwassenes na te boots.

Hoewel die speelkrale dien om die kinders op hul latere lewe voor te berei, vervang dit nie die inisiasie nie. Die Vendas hou 'n verskeidenheid inisiasieskole, waaronder die sogenaamde domba die bekendste is. Seuns en meisies kan daaraan deelneem, maar omdat dit hoofsaaklik vir meisies van betekenis is, woon seuns dit baie selde by. 'n Dombaskool word gewoonlik gehou wanneer 'n kaptein se dogter puberteit bereik. Dit word aangekondig met die geblaas op ʼn koedoehoring, een van die Vendas se tradisionele musiekinstrumente.

Al die meisies wat puberteit bereik het, neem dan vir die volgende 9 maande aan die seremonies deel. Die tydperk simboliseer die tyd wat van bevrugting tot geboorte duur en 'n groot deel van die onderrig wat die meisies ontvang, handel oor seksuele gedrag en geboorte gee. Hulle word ook bekend gemaak met die betekenisse van heilige voorwerpe, volksvertellings en dies meer. Die onderrig geskied hoofsaaklik deur gebarespel.

'n Belangrike deel van die domba is die luislangdans, wat saans en vroeg soggens uitgevoer word. Die meisies staan dig agtermekaar in 'n lang ry en hou mekaar aan die elmboë vas terwyl hulle stadig op die maat van tromme wieg en in ʼn sirkel beweeg. Meisies trou gewoonlik kort na afloop van die dombaseremonies omdat hulle volgens tradisie getroud moet wees voordat 'n volgende skool gehou word. Die Vendas is in sibbes georganiseer wat hul verwantskap langs die manlike linie (patrilineêr) en langs die vroulike linie (matrilineêr) bereken.

Die manlike linie is egter die belangrikste. Troues tussen sibbegenote word verbied en 'n man moet sy bruid gewoonlik met talle geskenke oorreed om haar familie te verlaat. Boonop moet hy 'n aansienlike bruidsprys aan haar vader betaal, wat gewoonlik die vorm van ysterskoffels aanneem, aangesien die Vendas min beeste besit. (Vendamans, en veral die Lembas, is kundige metaalbewerkers wat buiten yster ook koper en goud bewerk.)

Vandag

Die VhaVenda praat 'n taal wat duidelik 'n samesmelting van Sotho en Karanga suggereer. Hulle vertoon matrilineêre neigings en daar is 'n duidelike onderskeid tussen koninklikes en gewone burgerlikes. Hulle beskik oor 'n diep religieuse en gewyde kultuur. Baie van hierdie tradisies is in die geestelike wêreld gesetel, wat uitdrukking vind in hul seremoniële inisiasies, danse, houtsneewerk, erdewerk en dekoratiewe styl. Rituele voorwerpe soos gewyde krale word gedra, houtbakke word versier met totemsneewerk en gewyde tromme en 'n gewyde woud met die naam Thathe Vondo weerspieël 'n verwikkelde lewenstyl wat net so lewend is as wat dit honderde jare gelede was.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 53, 54

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Vendas.