Noord-Sotho's

Die Noord-Sotho's, ook bekend as Pedi (Sotho: Bapedi), Marota en Pedies, is 'n etniese groep wat in die noordooste van Suid-Afrika leef. Hulle praat Noord-Sotho as moedertaal.

Noord-Sotho's
Julius Malema · Mamphela Ramphele · Caster Semenya · Kgalema Motlanthe
Totale bevolking:	4 782 576
Belangrike bevolkings  in:	Suid-Afrika 4 618 576 (2011-sensus)  Zimbabwe 150 000  Botswana 14 000
Taal:	Noord-Sotho
Geloofsoortuiging:	Christene, Afrika Tradisionele Godsdiens
Verwante etniese groepe:	Basotho en Tswanas

Geskiedenis

Suid-Afrika in 1885

Die Noord-Sotho word verbind met die hele gebied tussen die Tswanas in die weste, die Ndebele in die suide, die Vendas in die noorde en die Tsongas in die ooste. Alhoewel daar aansienlike diversiteit onder hulle voorkom, is daar ook groot mate van eenheid. Bo en behalwe hul stamname, verwys die Suid-Sotho en Tswana ook na hulle as 'Ma-awa' (van hulle woord awa, wat "nee" beteken).

Vandag

Die Noord-Sothovolk bestaan uit 'n aantal stamgroepe van Sotho-oorsprong wat almal in die noordooste van die voormalige Transvaal woon. Hierdie groepe is nie almal onderling verwant nie en vorm ook geen politieke eenheid nie, maar hul tradisionele leefwyse stem in breë trekke ooreen.

Hulle kan onderverdeel word in drie hoofgroepe: eerstens die Laeveld-Sotho (Kolobe, Nareng, Koni, Lobedu en Phalaborwa); tweedens die plato-Sotho (Kgaga, Hanawa en Birwa); en laastens die stamme van Sekoekoeniland (Pedi, Roka en Tau). Hul hooftuisland was Lebowa, geleë in die noordoostelike dele van Suid-Afrika en bestaande uit ongeveer 123 kapteinskappe.

Ander groepe is die Pulana, Pai, Kutswe, Kgaga-Kone, Thlou, Thlokawa, Gananwa, Hlaloga en Kolobe.

Die amptelike taal van die Noord-Sotho is Sepedi, wat afgelei is van die oorspronklike taal van die koninklike huis van die Pedi. Die Lobedu is een van die mees fassinerende van al die stamme, met hul legendariese reënkoningin wat as stamhoof erken word. Modjadji het van 'n matrilineêre huwelikslyn afgestam - met ander woorde, sy "trou" met ander vroue vir opvolging.

Die bekendste verteenwoordigers is die Pedi en die Lobedu. Die Pedi bestaan uit 'n aantal stamme wat vroeër tot 'n magtige ryk verenig was en teenswoordig nog die grootste groep uitmaak. Die Lobedu is bekend vanweë hul verering van die reënkoningin Modjadji, wat volgens oorlewering reën kan maak en wat vroeër in Suider-Afrika wyd gevrees en gerespekteer is.

Algemeen

Die belangrikste en bekendste groep is die Pedi of Bapedi, wat hoofsaaklik in Sekoekoeniland (destyds in Lebowa) woon.

Tot laasgenoemde behoort die Lobedustam, wat bekend is vanweë hul verering van die reënkoningin, Modjadji. Die verwantskap van die stamme van die onderskeie groepe word aangedui deurdat hulle dieselfde totem of embleem het. Die totem is altyd 'n wilde dier wat deur die betrokke groep vereer word en nie deur die lede van daardie groep doodgemaak mag word nie. So het die Pedi byvoorbeeld die ystervark as totem, die Pulana die leeu, die Nareng die buffel, die Kolobe die bosvark, die Thlou die olifant, die Thlokwa die tier, die Gananwa die bobbejaan en die Hlaloga die krokodil.

Tradisionele leefwyse

Omdat die onderskeie stamgroepe nie onderling verwant is en geen politieke eenheid vorm nie, bestaan daar heelparty onderlinge kulturele verskille. Hul tradisionele leefwyse kom egter in breë trekke ooreen. Die sosiale organisasie berus by alle stamme en groepe op die familiegroep, wat dikwels 'n groot aantal individuele gesinne insluit.

Terwyl die meeste ander Swart volke huwelike binne dieselfde familiegroep verbied of ontmoedig, is dit by die Noord-Sotho's juis 'n vaste gebruik dat binne die eie familiegroep getrou word. Daar word trouens van 'n man verwag om met die dogter van sy moeder se broer te trou.

Die onderliggende beweegrede vir huwelike binne die familiegroep is dat die beeste wat 'n man aan sy bruid se ouers betaal (lobola), binne die groep moet bly. 'n Jong man gebruik, waar moontlik, die beeste wat sy suster se man betaal het om sy skoonouers mee te betaal vir sy bruid. Daar word dan van hom verwag om op sy beurt die beeste te verskaf waarmee sy suster se oudste seun sy toekomstige bruid moet "koop". Mans mag met meer as een vrou trou (poligamie), maar die dogter van sy oom aan moederskant is altyd die senior vrou.

Aangesien die familiegroep gewoonlik bymekaar woon, is die Noord-Sothokrale groter as dié van ander Swart volke. Die familiehoof is ook die kraalhoof en sy posisie word oorerflik bepaal. Die oudste seun van die hoofman se senior vrou volg hom op. Dieselfde geld vir stamhoofde. Die Noord-Sotho's is akkerbouers en herders. Die akkerbou word hoofsaaklik deur die vroue behartig, terwyl die mans na die beeste omsien. Kenmerkend vir die volk is dat werk altyd in groepe gedoen word en selfs kinders vorm groepe of bendes voordat hulle geïnisieer word. Inisiasieskole vir tienerseuns en -meisies is 'n vaste gebruik, en 'n belangrike aspek is die verpligte besnydenis van die seuns.

Godsdiens en toordokters

In die Noord-Sotho's se tradisionele godsdiens word 'n opperwese erken wat die wêreld en die mens geskep het. Oor die algemeen is hierdie opperwese egter vaag omskryf en hy word nie regstreeks aanbid nie. Baie belangriker is die verering van voorvadergeeste. Daar word geglo dat die geeste die lewens van hul nakomelinge kan beïnvloed en hulle moet dus deur aanbidding en offerande gepaai word. Volgens sommige stamme woon die geeste in die lug en volgens ander ondergronds.

By alle stamme speel die toordokter 'n baie belangrike rol aangesien hy oor bonatuurlike magte sou beskik om siektes te genees, bose geeste te besweer en die oorsaak van dood en rampe vas te stel. 'n Belangrike deel van sy toerusting is die dolosse, wat gegooi word om voorspellings te maak. Die toordokter maak ook van selfhipnose gebruik om uitsprake te lewer en daar word ook geglo dat hy die oorsaak van 'n ramp kan "uitruik".

Kleredrag

Die tradisionele kleredrag van die Noord-Sotho's bestaan uit diervelle. Mans dra 'n lendestuk en 'n skouerkombers en die vroue voor- en agterskote. Meisies en getroude vroue word onderskei deur die lengte van die voorskote: dié van die meisies is kort en dié van die getroude vroue lank.

Mans en vroue versier hulle met stringe krale en koperringe, terwyl jong meisies armbande van gras dra. Die stukkies been of horing wat soms aan 'n leertoutjie om die buik gedra word, is geen versiering nie, maar 'n geskenk van die toordokter om bose geeste af te weer. Vir feestelike geleenthede word die voorskote en komberse met krale versier en hoofmanne dra dan lang mantels van luiperdvel.

Die Pedi

Die Pediryk

Die eens magtige Pediryk het uit 'n klein groep Tswanas ontstaan wat hulle waarskynlik in die 17e eeu suid van die Olifantsrivier gevestig het. Die opeenvolgende stamhoofde het mettertyd 'n groot aantal Noord-Sothostamme uit die omgewing onderwerp en sodoende 'n ryk opgebou wat aan die begin van die 19e eeu onder opperhoof Thulare (oorl. 1824) op sy magtigste was.

Die bloeityd is kortgeknip deur die Ndebeleleier Silkaats (Mzilikazi), wat uit Natal noordwaarts getrek en op sy beurt weer talle Pedistamme onderwerp het. Nadat Silkaats deur die Voortrekkers na die destydse Rhodesië (huidige Zimbabwe) uitgedryf is, het een van Thulare se seuns, Sekwati, die verbrokkelde ryk weer in 'n mate opgebou. Dit het egter nooit weer so magtig soos vroeër geword nie, onder meer weens die kontak met Blankes.

Na Sekwati se dood het daar 'n leierskaptwis tussen sy erfopvolger, Mampoeroe, en Sekoekoenie, seun van 'n vorige regent, ontstaan. Dit het uiteindelik tot 'n oorlog gelei wat deur die ingryping van Britse troepe beëindig is. Daarna is die Pedi onder die beheer van die Blanke owerheid geplaas. Hoewel die Pediryk 'n politieke eenheid gevorm het, was dit streng gesproke geen kulturele eenheid nie; kulturele assimilasie het egter wel mettertyd tussen die onderskeie stamme plaasgevind.

Kraal- en hutuitleg

Die Pedi se kraal- en hutuitleg is op enkele uitsonderings na verteenwoordigend van die van al die Noord-Sothostamme. Die kern van die Pedikraal is ʼn sirkelvormige plein wat met boomtakke omhein is. Die ruimte dien as die mans se vergaderplek, terwyl die beeskraal en die grafte ook daarbinne geleë is. Die wooneenhede is in 'n halfsirkel agter die plein gerangskik. Elke eenheid bestaan uit 'n hoofhut en een of meer kleiner hutte wat hoofsaaklik as bergplekke gebruik word.

Die wooneenheid word deur 'n lae, wigvormige klipmuur omring en het 2 ingange: Die voorste ingang lei na die sogenaamde lapa, waar vriende en familie onthaal word en waar die kookplek is, terwyl die agterste ingang net deur die gesin gebruik word en die deel van die werf streng privaat is. Die wooneenhede word volgens senioriteit gerangskik. Die wonings van die mees senior lid van die kraal is reg agter die agterste ingang van die plein. Regs daarvan is die eenheid van die tweede en links die van die derde mees senior lid. Wanneer 'n man meer as een vrou het, het elke vrou haar eie lapa, wat ook volgens senioriteit links of regs van die hooflapa geleë is. Die hutte is rond, met 'n kegelvormige grasdak. Die mure bestaan uit houtpale wat langs mekaar ingeplant en met modder besmeer word.

Politieke organisasie

Die Pediryk het uit 'n aantal kapteinskappe bestaan. Die onderskeie hoofmanne was ondergeskik aan die opperhoof, maar hulle het binne hul kapteinskappe 'n mate van outonomie gehad. Die regerende groep het hom deur middel van politiek gemotiveerde huwelike gevestig.

Nadat 'n man hoofman geword het, het sy raadgewers vir hom 'n vrou uitgesoek wat aan die regerende groep verwant was. Dit was nie noodwendig sy eerste vrou nie, maar sy het die status van hoofvrou geniet en haar eerste seun was die regmatige opvolger van sy vader. Aangesien hierdie huwelik tot voordeel van die onderdane gestrek het, is die bruidsprys (lobola) dan ook deur hulle bymekaargemaak.

Seremonies en tradisies

Die Pedi is naas veeherders ook besonder toegewyde akkerbouers, met 'n goeie kennis van die grond. Die bewerking van die landerye geskied tradisioneel volgens 'n vaste patroon. Die plantseisoen word ingelui met 'n reënseremonie.

Alle jong meisies wat nog nie geïnisieer is nie, moet water uit die verskillende drinkplekke skep en by die hoofman se hut in 'n groot pot gooi, waar dit met "medisyne" gemeng word. Die mengsel word dan op die landerye en in die kraal gesprinkel. As die reën steeds wegbly, moet 'n dier ter ere van die gestorwe hoofmanne geslag word, en as dit nie help nie, word die mans op 'n jagekspedisie gestuur om 'n klipspringer en 'n tarentaal te skiet, waarvan die vleis by die mengsel gevoeg word.

Daar mag nie gesaai word voordat die saad nie teen bose geeste behandel is nie, en die bewerking van die hoofman se landerye geniet altyd voorkeur. Die oestyd word weer voorafgegaan deur 'n fees waartydens alle gesinshoofde by die hut van die hoofman vergader om van die eerste vrugte te eet. Die vrugte is deur die toordokter behandel, en voordat die etery kan begin, moet die hoofman 'n mondvol daarvan in die 4 windrigtings spoeg en so sy dank betuig aan die elemente wat dit moontlik gemaak het dat die vrugte kon groei. Na die geleentheid kan met die oeswerk begin word en namate elke produk geoes word, moet 'n deel daarvan aan die hoofman se voorvaders geoffer word.

'n Ander belangrike tradisie is die inisiasie van tienerseuns en -meisies. Dit word voorafgegaan deur 'n seremonie waartydens die kinders 'n kraal in die kleine bou en 'n huweliksplegtigheid uitspeel. Gedurende die inisiasieseremonie word die seuns geslaan, hul koppe word kaal geskeer en hulle word in 'n rivier besny. Daarna word hulle vir sowat 3 maande in afsondering gehou en alles omtrent die volwasse lewe geleer.

Die seremonie van die meisies is minder straf. Hulle ondergaan 'n skynbesnydenis en hul afsonderingstydperk is nie so lank soos dié van die seuns nie. Na die inisiasie mag die meisies trou, maar hulle word eers as volwassenes beskou nadat hulle eerste kind gebore is.

Die Lobedu

Legende van die reënkoningin

Die Lobedu is uniek onder die Swart volke van Suider-Afrika deurdat hulle deur 'n koningin, die reënkoningin of Modjadji, regeer word. Volgens oorlewering is die Lobedu afkomstig van 'n klein groepie volgelinge van 'n kleindogter van Monomotapa, wat 'n magtige regent van die Karangaryk in die huidige Zimbabwe was. Die meisie, Dzungudini, moes voor haar vader vlug omdat sy 'n buite-egtelike kind gehad het.

Voordat sy op die vlug geslaan het, sou haar moeder haar geleer het om reën te maak en haar sekere middels en heilige krale vir die doel gegee het. Sy en haar enkele volgelinge het suidwaarts getrek en hulle nakomelinge het hulle in Limpopo gevestig en ander Sothostamme onderwerp. Aanvanklik is die Lobedu deur mans regeer, maar na 'n leierskapstwis het Modjadji I (die naam beteken "regent van die dag") die eerste reënkoningin geword. Sy het baie bekend geword en is in Suider-Afrika wyd gevrees en gerespekteer, selfs deur magtige leiers soos Shaka en Mosjesj.

Modjadji se rol

Hoewel Modjadji die opperhoof van die Lobedu is, is sy dit net in naam, aangesien sy geen militêre magte het nie en slegs uitsprake van haar raadgewers bevestig. Haar mag berus op die feit dat sy reën kan maak en dus vir haar onderdane lewensbelangrik is. Haar mag word ook bepaal deur die feit dat sy aan die regerende groep verbind is. Hierdie verbintenis kom tot stand deurdat die hoofmanne een van hulle dogters vir haar gee "om mee te trou".

Sy mag self nie trou nie, maar wel kinders hê en word gewoonlik deur een van haar dogters opgevolg. Die geheim van haar reënmakery het goed bewaar gebly. Net sy het toegang tot die "reënmedisyne", wat, volgens vertellinge, naas seewater, vet, wortels en vere, ook stukkies vel van vorige hoofmanne en haar voorgangers bevat. Wanneer reën gemaak moet word, word sy altyd vergesel deur 'n assistent, wat die skuld moet dra as die reën steeds wegbly.

Tradisioneel word van die Modjadji verwag om selfmoord te pleeg wanneer sy oud word. Net voordat sy die gif drink, deel sy die reënmaakgeheim met haar vertrouelinge, wat by haar bly terwyl sy sterf. Haar dood word nie onmiddellik bekend gemaak nie en sy word in die geheim begrawe nadat 'n stukkie vel vir die reënmedisyne van haar lyk verwyder is. Die Lobedu erken teenswoordig steeds die opperhoofskap van Modjadji. Die huidige Modjadji woon in 'n Lobedukraal naby Duiwelskloof en hoewel sy nog gerespekteer word, het haar invloed op die stamlede baie afgeneem.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 61