Vyfde Grensoorlog
Die Vyfde Grensoorlog van 1818–1819 (ook bekend as die Oorlog van Nxele), die vyfde in die ry van nege Kaapse grensoorloë, was 'n direkte gevolg van die spoorstelsel.
Lord Charles Somerset, die Kaapse goewerneur, het met Ngqika (Gaika) van die Rarabe-stam 'n verdrag gesluit waarvolgens die kraal waarheen die spore van gesteelde vee lei die beeste teruggee. So kies Somerset kant vir Gaika bo Ndlmabe (Slambie) in hul stryd om die opperhoofskap. Dit lei tot 'n gevoel van inmenging, weerwraak en 'n protesbeweging onder die westelike Xhosa onder die leiding van die kaptein en profeet Makana (Maqana / Nxele / Lynx / Links). Hierdie inmenging in die huishoudelike sake van die Xhosa was 'n diplomatieke fout en lei tot die Vyfde Grensoorlog.
In Junie 1818 vlam die burgeroorlog tussen Gaika en Slambie weer op. Gaika word by Debenek verslaan en nader Somerset op grond van hul verdrag om hulp. In Desember 1818 val koloniale magte die Xhosa-gebiede binne en verslaan Slambie. 23 000 beeste word teruggekry. Toe die Kaapse magte onttrek, hergroepeer Slambie en sit sy veldtog van roof, moord en verwoesting voort. Net na dagbreek op 22 April 1819 val Makana met 'n mag van 10 000 krygers die dorp Grahamstad aan. 'n Garnisoen van 350 man onder lt.kol. Tiger Tom Willshire bygestaan deur 'n Khoikhoi-mag onder Jan Boesak kry weens hul beter wapens en taktiek die oorhand. 'n Duisend Xhosa-krygers is gewond of sneuwel. Willshire met 'n mag van 4 000 soldate en burgers verdryf die Xhosamag oor die Groot-Keirivier, Slambie se militêre mag is gebreek en hy vlug na Hintsa van die Galekas. Hierdie aksie staan bekend as die Slag van Grahamstad. Makana gee in Augustus 1819 oor en duisende stuks vee word teruggekry. Die Xhosas is uit die gebied tussen die Groot-Visrivier en die Keiskammarivier (die latere Victoria-Oos) verdryf. Dit het 'n neutrale en onbewoonde buffergebied geword om skeiding tussen die koloniste en die Xhosa te handhaaf. Grenswagte in verskeie forte, waarvan Fort Willshire langs die Keiskammarivier die grootste was, moes die nuwe grensreëling handhaaf. Dus het die Keiskammarivier in die praktyk die oosgrens van die Kaapkolonie geword.
Bibliografie
wysig- Gie, S.F.N.: Geskiedenis vir Suid-Afrika of Ons Verlede. Deel II (1795–1918). Kaapstad: UUB, 1955.
- van der Walt, A.J.H., Wiid, J.A. Geyer, A.L.: Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Nasou, 1966.
- van Jaarsveld, F.A.: Van Van Riebeeck tot Vorster 1652–1974. 'n Inleiding tot die geskiedenis van die Republiek van Suid-Afrika. Johannesburg: Perskor, 1976. ISBN 0-628-00795-7