Werkdier

'n Werkdier is 'n dier, gewoonlik mak, wat deur mense aangehou en opgelei word om bepaalde take uit te voer. Werkdiere kan troeteldiere wees of as werkers opgelei word om sekere gespesialiseerde werke te doen, byvoorbeeld as gidshonde, hulphonde, karweiperde of boswerkersolifante. Die meeste werkende diere is óf diens- of karweidiere. Party kan ook as melkdiere dien, of hulle kan as herdersdiere aangewend word. Sommige, aan die einde van hul werklewe, kan ook geslag word vir hul vleis of ander produkte soos leer.

'n Span bulle sleep wol in Nieu-Suid-Wallis

Die geskiedenis van werkende diere kan ouer wees as die landbou self, met honde wat deur ons jagter-voorsate gebruik is. Regoor die wêreld werk miljoene diere in bepaalde verbintenisse met hul eienaars. Mak spesies word dikwels geteel vir verskillende gebruike en toestande, veral perde en werkende honde. Werkende diere word gewoonlik op plase geteel en grootgemaak, al word sommige steeds in die natuur gevang, soos dolfyne en sekere Asiatiese olifante.

Tradisionele boerdery-metodes maak gebruik van beeste

Mense het 'n wye verskeidenheid vermoëns van diere ontdek, en selfs geïndustrialiseerde samelewings gebruik baie diere vir werk. Mense gebruik die krag van perde, olifante en beeste om karre te trek te en beweeg. Wetstoepassing maak gebruik van die skerp reuksintuig van die honde om te soek vir dwelms en plofstof en ander groepe gebruik weer honde om vermiste en vasgekeerde mense te soek. Mense gebruik verskillende diere—van kamele, donkies, perde, honde, vir die vervoer, óf vir die ry of te trek van waens. Ander diere, insluitend honde en ape, help blinde of gestremde mense.

Baie af en toe word wilde diere nie net getem nie, maar dan ook opgelei om werke te verrig. Nie alle mak diere kan werk nie. Hoewel katte muise kan vang, is dit instinktiewe gedrag, en nie iets wat deur menslike ingryping aangeleer kon word nie. Ander mak diere, soos skape of sommige hase, kan in die landbou gebruik word vir hul vleis, velle en wol, maar is nie geskik vir werk nie. Ten slotte is klein troeteldiere, soos die meeste klein voëls (buiten sekere soorte duifsoorte), oor die algemeen nie in staat om werke te verrig nie, maar kan hulle slegs kameraadskap bied.

Rolle en rigtings

Die wenas van 'n gewese kalksteengroef wat deur 'n perd getrek is (Frankryk)

Sommige diere word bloot vanweë hul fisieke krag gebruik vir werke soos ploeg of die vervoer van afgekapte hout. Sulke diere kan gegroepeer word as diensdiere of karweidiere of ploegdiere of watter soort werk hulle ook al verrig (net nie "konsepdiere", soos iemand op 'n keer die Engelse term "draft animals" vertaal het nie!) Ander kan gebruik word as pakdiere, vir die dier-aangedrewe verskuiwing van mense en goedere. Sommige diere word deur mense op die rug gery en is bekend as "mounts". Alternatiewelik kan een of meer diere in die tuig gebruik word om voertuie te trek.

Rydiere of rygoed

Hulle sluit perde, donkies en muile; bovines soos beeste, waterbuffels, yaks, olifante en kamele in. Dromedaris-kamele word in die droë gebiede van Australië, Noord-Afrika en die Midde-Ooste aangetref, die minder algemene Baktriese kameel bewoon Sentraal- en Oos-Asië; beide word gebruik om werk te verrig. Per geleentheid kan rendiere ook aangewend word om op te ry.

Sekere wilde diere word getem en gebruik vir ry, gewoonlik om aardigheid daarvan, waaronder die sebra en die volstruis. Party mitiese wesens sou, soos geglo is, as goddelike rygoed gedien het, soos garuda in die Hindoeïsme en die gevleuelde perd Pegasus in die Griekse mitologie.

Pakdiere

'n Lama as pakdier

Pakdiere kan van dieselfde spesie wees as ry- of harnasdiere. Perde, muile, donkies, rendiere en kamele kan individuele bloedlyne of rasse hê wat spesifiek vir verpakking geteel is. Ander spesies word slegs gebruik om vragte te vervoer, soos lamas in die Andes.

Mak beeste en jakke word ook as pakdiere gebruik. Ander spesies wat gebruik word om vragte te vervoer is honde en bokke.

Die ontwerp van diere

Donkies word gebruik om te trek in Marokko

Kameel trek 'n afrigter in Rajasthan

'n Intermediêre gebruik vir trekdiere, is om een-een ingespan te word of om in spanne sleë, wielvoertuie of ploeë te trek.

• Beeste is stadig maar sterk, en word gebruik in 'n juk sedert die antieke tye – die vroegste voertuig wat vandag nog bestaan. Puabi se Sumeriese slee is deur beeste getrek; 'n akker is oorspronklik gedefinieer as die gebied wat 'n span osse in 'n dag kon ploeg. Die waterbuffels en carabao, mak waterbuffels, trek waens en ploeë in Suidoos-Asië en die Filippyne.
• Konsep perde word algemeen gebruik in die tuig vir swaar werk. Verskeie rasse van die medium-gewig perde word gebruik om ligter wiel karre, waens en karretjies te trek afhangende van die spoed wat verlang word.
• Muile word as taai en sterk beskou, met 'n harnas kapasiteit afhangende van die tipe van die merrie wat gebruik is om die muil te produseer die. Omdathulle baster diee is en gewoonlik en gewoonlik onvrugbaar, moet aparte teelprogramme gehandhaaf word.
• Ponies en donkies word dikwels gebruik om karre en waens te trek. Historiese, ponies was algemeen gebruik in die mynbou om karre met erts te trek.
• Honde word gebruik vir die trek van ligte karre of, veral, sleë (bv slee honde soos huskies) vir beide ontspanning en werkdoeleindes.
• Bokke kan ook ligte werk verrig wanneer hulle voor 'n kar ingespan word.
• Rendiere word gebruik in die Arktiese en sub-Arktiese Nordiese lande en Siberië. Tydens die Tweede Wêreldoorlog, het die Rooi Leër takbokke ontplooi om bataljonne te vervoer op die Oostelike Front. In die een-en-twintigste eeu, het russiese soldate voortgegaan om opleiding met rendiere en sleë in die winter te doen. In die tradisionele feestelike legende, trek Sinter Klaas se takbokke 'n slee deur die naglug om te help Sinter Klaas te help om geskenke aan kinders af te lewer op oukersaand.
• Olifante word nog steeds gebruik as trekdiere in Suidoos-Asië.
• Minder dikwels, word kamele en lamas opgelei om ingespan te word. Volgens Juan Ignacio Molina, het die Nederlandse kaptein Joris van Spilbergen die gebruik van Chiliquenes ('n lama tipe) deur Mapuches van Mokka Eiland as ploegdiere in 1614.

Verskillende soorte wilde diere, per geleentheid, is getem, opgelei en ingespan, insluitend sebras en selfs 'n elande.

Wagdiere

'n Paar mak diere toon uiters beskermende of territoriale gedrag, sekere rasse en spesies kan aangewend word om te waak oor eiendom, insluitende honde, ganse en lamas.

Brandstofvaste masjinerie

'n Bees-aangedrewe Kopra pers

Werkende diere kan krag verskaf aan vaste masjinerie deur gebruik te maak van 'n trapmeul en is deur die geskiedenis gebruik om krag aan 'n wenas te koppel om sodoende water uit 'n put te verkry. Spit draaier honde was voorheen gebruik om krag te gee aan braai jacks om vleis te kon braai.

Behandeling van diere

Werk as 'n vorm van biologiese behandeling vir die omgewing. Diere soos Groot karp was ingevoer na die VSA in die 1970's om alge, onkruid, en parasiete se snelle groei in akwatiese plase te beheer.

Soek en herwinning

'n Spanjoelhond besig om te apporteer (om die dier wat 'n jagter geskiet het, te gaan haal en aan te bring na sy baas

Buit spesies is natuurlik toegerus is om prooi te vang, hierdie is 'n verdere gebruik vir diere en voëls. Dit kan gedoen word, hetsy vir lewensmiddele, sport, of om die groeiende bevolking van ongewenste diere wat beskou word as skadelik vir die gewasse, vee of die omgewing, te beheer.

• Honde word ook gebruik om dood te maak en dan die prooi te gaan haal. Sekere rasse is geteel vir hierdie taak soos Wysers en Setters.
• Mousers (binneshuise katte wat gebruik word vir die jag van klein knaagdiere en voëls) is een van die oudste werkende diere om kosvoorrade te beskerm teen peste sedert die stigting van die menslike landbou.
• Caracals word soms gebruik vir die jag van diere in sommige dele van die Midde-Ooste, hoewel hulle gewoonlik aangehou word as troeteldiere.
• Jagluiperds wat getem is, maar nie mak is nie, word gebruik deur mense vir jaag van die prooi.
• Ferrets prooi op die wesens wat in die gate woon, soos hase.
• Valke, word gebruik jagters in die lug.
• Watervoëls, soos kormorante in China, kan gebruik word om vis te vang.

Die mens

• Soek-en-red-honde, met hul hoogsontwikkelde sin van reuk, word gebruik om mense, soos ontsnapte gevangenes, 'n dief of vermisde persone te help opspoor. Hulle word ook gebruik om mense te vind wat vasgevang is, soos in sneeustortings of geboue wat in duie gestort het.
• Honde kan ook gebruik word om te kyk vir dooie mense.
• Perde word in afgeleë gebiede gebruik om groot dele van 'n ruwe terrein te dek. Die perd se natuurlike bewustheid van hul omgewing waarsku menslike hanteerders van die teenwoordigheid van iets ongewoon, insluitend verlore stappers of jagters. Soos sommige honde, word perde ook opgelei om reuk te volg.

Voedsel

• Honde en varke, met 'n beter reuksin as die mens, kan help met die insameling deur die vind van waardevolle produkte, soos truffels ('n baie duur ondergrondse swam). Franse gebruik truffel varke, terwyl die Italianers hoofsaaklik honde gebruik.
• Ape is opgelei om kokosneute van palmbome te kies, 'n werk wat baie menslike werkers as te gevaarlik beskou.

Smokkel

• Soekhonde, is oor die algemeen in diens geneem deur wetstoepassingsowerhede en word opgelei met behulp van hul sintuie onwettige dwelms, plofstowwe, geldeenhede, en gesmokkelde elektronika soos onwettige selfone, op te spoor. Die sintuig wat die meeste gebruik word deur die soekhonde is die reuk, vandaar is sulke honde ook algemeen bekend as "snuffelhonde".

Skakeling en organisasie

Hulpdiere

• Die bekendste voorbeeld is die gidshond vir blinde mense. Miniatuur perde is ook soms gebruik vir hierdie doel.
• Geleide honde en Afrika, Asiatiese, en Amerikaanse ape soos capuchin-ape is geleer om gestremde mense te help, soos om 'n e-pos oop te maak en klein huishoudelike take te doen.

Oppas

'n Kolliehond werk met skape

• 'n Baie naby verhouding bestaan tussen'n skaapwagter of herder, 'n oppas hond, en die kudde van skape of beeste. Verskillende honde rasse word gebruik om diere te groepeer en bymekaar te maak.
• Sekere rasse van perde ook het 'n ingebore "koei sin" wat hulle in staat stel om effektief die ruiter na die regte plek te neem op die regte tyd, waar die vee saamgroepeer.

Werkgewers

Die polisie en weermag

Die verdedigende vermoëns van diere (soos tande en kloue) kan gebruik word om te beskerm of om mense aan te val.

• Die waghond blaf op aanvalle, om te waarsku teen 'n indringer
• Oorlog olifante is opgelei vir die stryd in antieke tye en is nog steeds in gebruik vir militêre vervoer vandag.
• Militêre gebruik van perde het oor die eeue verander, maar is nog steeds in gebruik, insluitend polisiewerk.
• Dolfyne en die seeleeus vervoer merkers om aan myne te heg, sowel as die patrollering van hawens.
• Honde kan opgelei word om landmyne op te spoor. Rotte, wat ligter is en minder van 'n risiko om landmyne af te laat gaan, is ook in gebruik. Opsporingsrotte soos die wat opgelei is deur APOPO kan ook geleer word om siektes te identifiseer, veral pulmonêre tuberkulose.

• Huis duiwe vervoer materiaal, gewoonlik boodskappe op klein stukkies papier, deur die lug.

Bron

• Falvey, John Lindsay (1985). Introduction to Working Animals. Melbourne, Australia: MPW Australia. ISBN 1-86252-992-2.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Werkdier.
• Werk Bokke Geargiveer 4 Junie 2016 op Wayback Machine Dokumentêre vervaardig deur Oregon Veld Gids