Wessel Pretorius

Wessel Pretorius (*17 April 1949, Pretoria –†12 Maart 2012, Empangeni) was 'n Suid-Afrikaanse digter. Hoewel hy hoofsaaklik bekendheid verwerf as digter, publiseer hy ook 'n roman en twee dramas gedurende sy loopbaan.

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Wessel Pretorius toe hy in 1968 ’n ingenieurstudent aan Tukkies was.

Wessel Johannes Pretorius is op 17 April 1949 in Pretoria gebore, waar hy aan die Afrikaanse Hoër Seunskool matrikuleer. Hy studeer verder aan die Universiteit van Pretoria en bekwaam hom as ’n siviele ingenieur. Na afhandeling van sy studies sluit hy hom as siviele ingenieur by die Pretoriase Stadsraad en later die Johannesburgse Stadsraad aan. Hierna aanvaar hy ’n pos as assistent-stadsingenieur by die Stadsraad van Brakpan.

Persoonlike lewe

Op 23 November 1974 trou hy met die lugwaardin Christine Pretorius. Hierdie huwelik misluk en in Januarie 1977 doen hy aansoek om van haar te skei nadat sy hom in November 1976 verlaat het.

In November 1977 is hy in die nuus wanneer hy saam met die kunstenaar Walter Battiss en die aktrise Paddy Norval beoordelaar is van die Mej. Kaal skoonheidskompetisie wat in Maseru in Lesotho aangebied is. Op 7 Desember 1977 trou hy na ’n blitsromanse van twaalf dae in die Johannesburgse landdroshof met Elize, ’n joernalis van Pretoria. Slegs twee maande na die huwelik is daar egter reeds probleme wanneer gedigte uit sy bundels wat hy aan sy vorige vrou Christine opgedra het, oor die radio voorgelees word. Op 6 September 1978 doen Elize aansoek om ’n egskeiding nadat hy haar op 22 Junie 1978 verlaat het en die egskeiding word voltrek in November 1978. Op dieselfde dag waarop hy geskei is, raak hy egter weer verloof, hierdie keer aan die negentienjarige dramastudent aan die Universiteit van Pretoria, Susanna Maria (Suzette) de Waal. Teen Suzette se ouers se wil woon hulle lank saam en trou dan in Augustus 1980 in die Johannesburgse landdroshof. Hy en sy vrou vestig hulle eers in ’n woonstel in Hillbrow, dan in ’n woonstel in Brixton en later in ’n huis in Mayfair in Johannesburg.

Na byna vyf jaar se getroude lewe is hy en Suzette in Maart 1985 geskei. Later trou hy met sy vierde vrou, Rachel, en vestig hom as siviele ingenieur op Eshowe, die hoofstad van Zoeloeland, waarna hy na Empangeni verhuis. Hy skei weer ongeveer ’n jaar voor sy dood.

Sterfte

Op Maandag 12 Maart 2012 is hy in die Empangeni Gardens Hospitaal in KwaZulu-Natal oorlede, nadat hy weens diarree en ontwatering opgeneem is en ook ’n beroerte gehad het.

Skryfwerk

Digkuns

Hy begin op skool reeds skryf en begin ernstig dig nadat hy D.P.M. Botes se bundel Wat is ’n gewone man gelees het, wat hom laat besef dat Afrikaans hom toelaat om homself uit te druk. Van 1966 af verskyn van sy gedigte in Wurm en daarna ook in tydskrifte soos Standpunte, Tydskrif vir Letterkunde, New Nation, Ensovoort, The bloody horse en ook Izwi, op wie se redaksie hy ’n tyd lank dien. Sy verse word gekenmerk deur sy gebruik van surrealistiese verbande en spronge en die uiterlike versorging is ongerehabiliteerde vrye vers. Daar word ook onnoukeurig en oënskynlik ongemotiveerd omgegaan met die tegniek van vermenging van hoof- en kleinletters, wat postmodernisties aandoen. Die gedigte bevat dikwels sterk metafore binne brokke fyn waarneming, maar gaan dikwels ook mank aan vergesogte beelde. Sy bundels word almal gekenmerk deur die insluiting van slegs ’n paar werklik goeie gedigte naas ’n groot aantal gedigte wat onaf is en slegs ten dele, indien enigsins, geslaagd is. ’n Geliefkoosde tema is die liefdesgedig.

Sy debuut is met Maat van die onbekende, waarin hy verskeie temas aanraak, maar in sy geheel ’n weerkaatsing is van die kontemporêre wêreld. Dit is veral die natuurwetenskap wat as stimulus dien vir die gedigte. Die dood en die aanvaarding daarvan en van die lewe staan naas die liefde as sentrale temas. Met hierdie temas poog die spreker om, na aanleiding van die titel van die bundel, sy eie plek in die wêreld te bepaal en sodoende die maat van die onbekende aan te dui. Die gedigte maak gebruik van verskeie moderne tegnieke soos aanwending van die vrye vers, opeenstapeling van indrukke, staccato-agtige frases en dies meer, wat interessant aandoen maar in die geheel nog te onafgewerk is om as poësie te kan slaag.

Woorde vir ’n windharp is ’n vooruitgang op die debuut in veral sy meer bekwame hantering van die vrye vers. Die titel verwys na die klanke wat die windharp voortbring wanneer slegs die geringste wind daardeur trek. Die bundel is in drie afdelings verdeel, met Die vuur in jou vesels wat liefdesgedigte (en die titelgedig) bevat, asook ’n aantal erotiese gedigte. Die tweede afdeling is My vesting kraak, met gedigte oor die bedreigde, onvaste en tydelike aard van die menslike kondisie. Die gedigte in Kettingsange is meer sosiaal-polities betrokke en besin oor die digkuns. Hierdie bundel is een van die sterkste aanspraakmakers vir die toekenning van die destydse Perskorprys. ’n Siklus van verse in Woorde vir ’n windharp, naamlik Jy het net die winter vermoed, word deur Dirk Belzer getoonset.

Nuwe wêreld volg kort op die hakke van sy vorige bundel, maar toon nie vooruitgang in sy tematiek, of verandering in tegniese vaardigheid of seggingskrag nie. Die titel verwys na die tema van vasgevang wees tussen ’n ou wêreld en ’n nuwe een, om te wag vir die nuwe wat dan eindelik ewe sleg en verskriklik is as die oue.

Die bundel Laatnagvrese en ander verse volg, met die verse in vyf afdelings verdeel. Laatnagvrese is gedigte oor verhoudings en wisselwerking tussen mense; Verse vir ’n ghoeroe is geleentheidsverse, onder andere gerig aan Johan van Wyk en Breyten; Inman-suite bevat die vrese-verse van die titel; Digter as ingenieur op toer is verse oor en vir homself en die landskap; en Net vir Suzette, van nou af aan is liefdesgedigte gerig aan sy derde vrou. Sommige kritici beskou die bundel as die heel eerste met pop-gedigte in Afrikaans, wat dit ’n belangrike gebeurtenis maak. Vir hierdie bundel werk hy saam met die kunstenaar Braam Kruger, wat 35 etse as illustrasies vir die gedigte maak, maar die illustrasies is nooit gepubliseer nie.

Ruimte-ark-kolonie se inslag is geestig met ’n verfrissende gebruik van plat taal en spreektaal en hy sit ook die pop-poësie van die vorige bundel voort. Die titel bevat die drie afdelings waarin die bundel verdeel is. Weereens is die liefde en erotiek die deurlopende tema, sodat die tematiese spektrum bra yl aandoen.

Met die publikasie van Katarak trek sy digkuns nie meer veel aandag nie en hierdie bundel bevestig hoogstens sy bekende temas en werkwyse.

Dit duur twaalf jaar voordat hy weer ’n digbundel publiseer en hy publiseer van nou af glad nie meer by hoofstroom uitgewers nie. Die seep kraak in die gastekamer sluit aan by sy vorige werk in die gebruik van die vrye vers en die liefde en tegnologie en die feilbaarheid van beide as sentrale temas. Die sosiale kommentaar is egter skerper en sommige verse het nou ’n sterk gewaarwording van isolasie en verganklikheid. Die verse is ook meer beleë, rustiger en meer melancholies as voorheen. Temas wat deur die gedigte aangespreek word sluit in die ek-spreker se vrees vir die lewe en gevoel van isolasie, sy bemoeienis met die skryfdaad, en reis.

Jy kan skoenlappers sien aankom bevat ’n aantal skerp politieke verse, asook ’n reeks verse oor die gestorwe vader. Die bundel word voorstelling van ervarings teen ’n konkrete Suid-Afrikaanse agtergrond. Die onderbewuste word egter ook verken, om te poog om abstrakte belewenisse onder die woord te bring deur middel van woorde, kleure en stiltes. As sodanig bevat dit elemente van vreemdheid, wat aansluit by sy vorige bundels en werkwyse. Die titel is ironies bedoel en die romantiese beeld daarvan word algaande ontluister.

En kyk na die omowit engele op die rolbalbaan lewer kommentaar op die invloed van die tegnologie en die materialistiese verbruikerskultuur, met ’n groter besef van verganklikheid en die dood.

Sy laaste bundel is My selfoon is in my hand. Hierin word die nuwe kommunikasiestyle ontgin wat deur die selfoon in die hand gewerk word, soos die sms-agtige kodes, vermenging van Engels en Afrikaans en ignorering van lettergrepe. Die temas sluit egter by sy vorige werk aan en sluit in die kunste, liefde en verganklikheid. Dit is veral die persoonlike aard van die verkenning van die dood wat die bundel oorheers. Soos in al sy werk is die kwaliteit van die gedigte baie wisselvallig. In Junie 2004 wen hy ’n Hoog in die Takke-prys in die Mont du Toit Kelder Wyngedig-kompetisie vir sy gedig Water en vuur.

Versamelbundels

Van sy verse is opgeneem in meer as twintig bloemlesings, waaronder Groot verseboek, Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte, Poskaarte, Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte, Miskien sal ek die wingerd prys, Kraaines, Goudaar, Honderd jaar later en Nuwe verset.

 Prosa

Sy roman Storm Sevenster veroorsaak groot polemiek wanneer die uitgewer Perskor dit oorweeg om in die tyd van streng sensuurwette die boek aan voorsensuur te onderwerp weens veral die eksplisiete seksbeskrywings daarin. Die Afrikaanse Skrywersgilde maak kapsie, waarna ’n skikking tussen die partye bereik word dat die boek nie aan voorsensuur onderwerp sal word nie, maar dat die uitgewer geen kontraktuele verpligtinge het om die boek te bemark of te versprei nie. Die boek word dus gepubliseer, maar was nie in winkels te kry nie. Storm, die hoofkarakter, is ’n doodgewone seun wat alles kry wat sy hart begeer. Op vyftien ontdek hy die digkuns, avant garde literêre tydskrifte en ontmoet ook vir Gotlieb, sy homoseksuele mediese digtersvriend. Dit verander sy lewe. Hy begewe hom in opeenvolgende seksuele verhoudings en vergryp hom aan drank op soek na sin. Sy rebelse leefwyse en geesgenote (homoseksuele, seksueel versteurdes, sielsiekes, alkoholiste) maak van hom ’n randfiguur wat deur die samelewing uitgewerp en vernietig word. Die boek word aangebied as ontwikkelingsproses waar Storm hom as geestelike entiteit in sewe verskillende persoonlikhede manifesteer na aanleiding van die Boeddhistiese opvattings. Deur rupa (liggaam), prana-jiva (vitaliteit) en kama-rupa (dierlike siel) vorder hy na linga-sarka (astrale liggaam) en dan betree hy die hoogste stadia van manas (menslike siel), buddhi (geestelike siel) en atman (gees). Hierdie ontwikkelings word in sewe hoofstukke beskryf, wat weer ingedeel is in drie afdelings (Sturm und Drang, Dagboek van ’n in-man en Déjà-vu). In die Boeddhisties-Hindoeïstiese wêreld speel die seksuele ’n belangrike rol in geestelike prosesse, waarbinne hierdie spesifieke aksent ook verstaan behoort te word. Die roman staan in die gees van die punk ingesteldheid, wat ’n doelbewuste demonstrasie is van swak smaak. Dit sluit ook aan by die beat-tradisie en is in verskeie opsigte eksperimenteel, nie die minste nie in sy skielike afwykings en variasies. Die proses van sewe ontwikkelings verwys op ironiese wyse na sewe, die getal van volmaaktheid. In stede van volmaaktheid, verval Storm in ’n al groter wordende stryd met homself en sy eie identiteit. Ten spyte van sy manhaftigheid werk die voortdurende verwerping en gebrek aan stabiliteit afbrekend op hom in en bly hy voortdurend die buitestaander en uitgeworpene. Die toekoms scenario in die slothoofstuk impliseer dan ook dat Storm se sestienjarige seun, ook Storm, sy foute gaan herhaal. Hierdie boek is op die kortlys vir die Perskorprys van 1986. Die boek word in 2010 in ’n beperkte oplaag van 250 eksemplare heruitgegee.

Drama

Hy skryf ook dramas en Toeskouers in ’n spel wat elders afspeel word reeds in 1980 voltooi, maar hy slaag nie daarin om ’n uitgewer te kry of iemand wat belangstel om dit op te voer nie.

Sy drama wat hy saam met Johan van Wyk skryf, Oudisie om die einde van die aarde te verhoed, word in Januarie 1982 in die Markteater in Johannesburg en in Julie 1983 in die Staatsteater in Pretoria opgevoer.

Publikasies

Werke wat uit sy pen verskyn sluit in:

Jaar	Publikasies
1970	Maat van die onbekende
1974	Woorde vir ’n windharp
	Nuwe wêreld
1979	Laatnagvrese en ander verse
1980	Ruimte-ark-kolonie
1984	Storm Sevenster
1989	Katarak
1999	Die seep kraak in die gastekamer
2001	Jy kan skoenlappers sien aankom
2003	en kyk na die omowit engele op die rolbalbaan
2009	My selfoon is in my hand

Bronnelys

Boeke

• Cloete, T.T. (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert sestig. Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980.
• Kannemeyer, J.C. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, Eerste druk, 1983.
• Kannemeyer, J.C. (red.) Kraaines. Human & Rousseau. Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1988.
• Kannemeyer, J.C. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 3. Van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 2006.

Tydskrifte en koerante

• Anoniem. Moderne poësie ’n moet vir skole. Hoofstad, 19 Desember 1973.
• Bellingan, Maretta. ‘Stout’ digter gaan weg om te dink. Die Transvaler, 19 Januarie 1982.
• Bester, Koos. Wessel se wilde dae is nou verby. Die Vaderland, 26 Mei 1983.
• Botha, Johan. Pop-digter wéér sonder vrou. Rapport, 17 Januarie 1982.
• Goosen, Jeanne. Pretorius het ná nagmerrie begin dig. Oggendblad, 12 Februarie 1974.
• Pretoriase Redaksie. Wessel skryf ’n versie vir haar vinger. Rapport, 12 November 1978.
• Rademeyer, Alet. Skrywer en digter Wessel Pretorius sterf. Die Burger, 14 Maart 2012.
• Strydom, Johan. Sy kry al Wessel se skryfgeld Rapport, 27 Januarie 1980.
• Van der Merwe, Koos. Huwelik op rotse toe in Hillies…Rapport, 17 Augustus 1980.
• Van Rooyen, Tineke. Vier gedigte’. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 31, no. 2, Mei 1993.
• Van Wyk, Pierre. Roman vergaan byna in storm oor sensuur. Rapport, 6 November 1983.
• Wybenga, Henk en Scheepers, André. Belydenis van ’n baardlose digter. Die Transvaler, 31 Januarie 1981.

Internet

• LitNet ATKV-Skrywersalbum 23 Augustus 2012: www.litnet.co.za
• Rademeyer, Alet Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2012/03/14/SK/4/tardigterdood_1803.html^{[dooie skakel]}