Wet op Bantoe-onderwys

Die Wet op Bantoe-onderwys, No. 47 van 1953, is deur die Suid-Afrikaanse Parlement goedgekeur en op 5 Oktober 1953 deur die goewerneur-generaal onderteken. Dit sou in werking tree op ’n datum deur die goewerneur-generaal in ’n proklamasie bepaal. Die wet is voorafgegaan deur ’n kommissie, bekend as die Eiselen-kommissie, wat aangestel is om ’n plan te beraam vir die onderwys en opleiding van swart kinders. In 1976 sou die wet, veral die toepassing daarvan, blameer word vir die skoliere se oproer in Soweto.

Die Onderwysbeleid van die Nasionale Party onder Verwoerd word dikwels gekritiseer deur die "per skolier" uitgawe tussen wit en swart kinders te vergelyk. Giliomee betoog dat blanke onderwys destyds nie te wonderlik was nie en inderdaad veel meer befondsing nodig gehad het. Die regering sou kwalik wit kiesers kon oorreed om vier keer meer op swart onderwys te spandeer.

Agtergrond

Teen 1934 het 60% van Suid-Afrika se swart mense geen onderwys ontvang nie. Van skoolgaandes was 57% in die eerste twee skooljare, 2,4% in standerd 6 en minder as 2% in sekondêre– en hoër instellings. Die Universiteitskollege van Fort Hare, wat swart studente op eksamens van die Universiteit van Suid-Afrika voorberei het, het van 1916 tot 1934 'n totale studentetal van 570 gehad. Teen 1954 was byna die helfte van die leerders in die eerste twee skooljare, 10% het standerd 2 bereik, 3,5% standerd 6, ’n half persent die Junior Sertifikaat (standerd 8) en ’n baie klein getal matrikulante. Enkeles het aan “blanke” universiteite studeer.

In 1948 was slegs 2,6% van swart kinders in sekondêre standerds. Die gemiddelde swart kind het slegs 4 jaar op skool deurgebring. Slegs 24,5% van swart kinders was op skool. Voor 1953 was swart skoliere se onderwys hoofsaaklik deur sendinggenootskappe onderneem. Die staat se bydrae was verdeel tussen die sentrale regering en die provinsies. Voor 1945 was die sentrale regering se geldelike bydrae tot sendingskole beperk deur die bedrag wat ontvang is van belasting betaal deur swart mense. In daardie jaar het die regering besluit om hierdie uitgawe uit die sentrale staatskas te befonds. Dit het aanleiding gegee tot ’n verhoging in subsidies, maar net tot die 1953-wet ingestel is.

Geleenthede vir swartmense voor 1948

Die ekonomiese en politieke establishment voor 1948 was dit eens dat die ekonomie, politiek en samelewing in Suid-Afrika blanke domein was. Swart mense is daarin toegelaat soos hulle nodig was en moes andersins na die “reservate” terugkeer. Die Verenigde Party het nooit gepoog om paswette of die “kleurslagboom” in die werkplek te verwyder nie. As Verwoerd in 1954 stel dat daar bo sekere vlakke nie vir 'n swart mens plek in die blanke samelewing is nie, stel hy bloot 'n feit, en die Amptelike Opposisie (die VP) het nie daarvan verskil nie.

Swart aspirasies was 'n turksvy. Die VP-benadering was om 'n beperkte aantal te “beskaaf,” Westerse onderwys te gee en in die ekonomie te akkommodeer, in die hoop dat hulle solidariteit met hulle eie gemeenskap sou afskud. Een benadering in die NP was om swart mense doodgewoon van alle vooruitsigte uit te sluit. Nog een was die van “afsonderlike ontwikkeling.”

Geleenthede in terme van “afsonderlike ontwikkeling”

Wyser geeste in die NP het besef dat die gees van bevryding in Afrika nie gestuit sou word nie. Die vraag was of dit moes lei tot uitwissing van die Afrikaner en of daar 'n uitweg was. Die uitweg het Afrikaners in hulle eie verlede gesien: 'n proses van modernisering en ontwikkeling deur middel van eie identiteit, en nie tot uitsluiting daarvan nie.

Die “reservate” is in “tuislande” omskep en vir elke tuisland sou 'n swart staatsdiens ontwikkel moes word. Ekonomiese geleenthede sou deur staatsbesteding in dié tuislande geskep word, en swart mense moes die kennis en vaardighede kry om dit aan te gryp. Stedelike swartes sou beperkte selfbestuur kry en ook dit sou sover moontlik deur swartmense bedryf word. Dienste wat die staat aan swart mense gelewer het, sou toenemend deur swart mense self gedoen word. Dit is hier wat “alle deure” oopgestaan het. Onbetwisbaar het meer poste op hoër vlakke vir swart mense beskikbaar geword as enige land in koloniale Afrika, Suid-Afrika voor 1948 ingesluit.

Om al hierdie geleenthede te benut, moes die breë bevolking onderwys ontvang en geleenthede vir tersiêre onderwys moes aansienlik uitgebrei word.

“Bantoe-onderwys”

Die woord “Bantoe” is 'n volkekundige term wat na die swart bevolking van sub-Sahara Afrika verwys. Dit is in die 1950’s as 'n meer aanvaarbare term as “naturelle” of in Engels “natives” beskou en daarom deur die regering gebruik.

Bantoe-onderwys moes ten bate van swart leerlinge, onder beheer van ouerliggame, en sover moontlik deur swart onderwysers aangebied word. Moedertaalonderrig, as 'n middel tot skolastiese aanpassing en kontinuïteit tussen huis en skool, is tot die hoogste moontlike vlak nagestreef. Ten spyte van vrese, moes waarnemers erken dat die standaard van sillabi nie vir dié van blanke onderwys teruggestaan het nie.

Implementering was inderdaad problematies, weens die geweldige getalle. Teen 1953 was daar 800 000 skoolsitplekke vir swart Suid-Afrikaners, teen 1963 1,8 miljoen en teen 1973 was daar 3,3 miljoen. Om werklik tot selfgedrewe groei te lei en 'n neo-koloniale opset te vermy, moes soveel moontlik personeel swart wees. Duisende blanke onderwysers het nietemin ‘n belangrike bydrae gelewer. Dr. Manie Opperman, eertydse wiskunde-onderwyser in swart onderwys, het onderrig aan twee huidige rektore van Suid-Afrikaanse universiteite, een vise-rektor, 'n hooggeplaaste weermagoffisier, 'n aantal mediese dokters en talle goeie landsburgers gegee.

Owerheidsbesteding op swart onderwys was R13 miljoen (meer as R2 miljard in 2010 terme) plus vier vyfdes van alle belastings wat van swart mense ingesamel is. Dit is later na die volle “swart belasting” verhoog, hoewel die R13 miljoen eers ná byna 10 jaar verhoog is. Dit was moeilik om hoë besteding op swart onderwys aan blanke kiesers te bemark, terwyl die behoefte steeds gegroei het.

Die ineenstorting van Bantoe-onderwys

Hoewel die owerhede geglo het alles is wel met swart onderwys, het weerstand daarteen tot ‘n geweldige uitbarsting in 1976 gelei. Beleidsmaker in die Departement van Onderwys en Opleiding (in wese Bantoe-onderwys) het besluit om 'n ou bepaling, dat sekere vakke deur medium van Afrikaans aangebied moet word, weer in te stel. Skole het betoog om ideologiese sowel as praktiese redes, maar dit is steeds deurgevoer. Op 16 Junie 1976 het skoolkinders in Soweto agressief daarteen betoog. Hulle het van skool tot skool marsjeer, en elke keer het nog leerlinge by die groot optog aangesluit.

Waar hierdie groot groep betogers deur die polisie gekonfronteer is, het geweld uitgebreek en die polisie het soms op die ongewapende kinders geskiet. Hierdie tonele het skokgolwe deur die hele land en die res van die wêreld gestuur. Opstande in bykans elke swart woongebied in Suid-Afrika het gevolg. Klipgooiery en afbranding van skole en ander regeringsgeboue het alledaags geword. Orde is eers drie jaar later deels herstel.

"Liberation before education" het die swart jeug se slagspreuk geword. Deur die loop van die 1980's was skole die slagvelde van die "struggle" en 'n leerkultuur het ernstige skade gely. Die ANC-regering kon dit tot op datum nog nie herstel nie. Daar word bereken dat sowat 80% van skole in townships wanfunksioneel is.

Beoordeling van swart onderwys onder apartheid

Onderwys onder apartheid het 'n beeld van kru onderdrukking. Die regering het blankes, wie se onderwyspeil nog Westerse standaarde moes bereik, verteenwoordig. Die swart bevolking was nog grootliks ongeletterd. Daar is gepoog om hulle, deur onderwys, toegang tot die Westerse wêreld van kennis te gee, sonder om hul Afrika-wortels af te sny. Massa-onderwys vir 'n snelgroeiende bevolking moes van die grond af opgebou word, terwyl blankes steeds op vooruitgang in hulle eie onderwys aangedring het.

Met al die regverdigbare kritiek, moet erken word dat die grondslag vir suksesvolle regstellende aksie deur hierdie onderwys gelê is. Verder, dat die handhawing van hoogstaande onderwys vir die ANC 'n land gebied het met (gedeeltelik) 'n Eerste Wêreld- ekonomie. Bemagtiging van die swart elite en deelname aan internasionale organisasies soos BRICS sou daarsonder onmoontlik gewees het.

“Bantoe-onderwys” het die potensiaal tot inheemse, post-koloniale Afrika-onderwys getoon, maar is van die hand gewys. Dit is ook die klassieke voorwaarde tot rewolusie, waarvan die juk afgegooi word, nie wanneer onderdrukking op sy ergste is nie, maar wanneer mense, deur die toedoen van die onderdrukker, daaruit begin loswikkel.

Eiselen-kommissie

In Januarie 1949 het die regering 'n kommissie aangestel om ondersoek te doen na naturelle-onderwys. Die voorsitter was dr. W.W.M. Eiselen, 'n voormalige inspekteur van Naturelle-onderwys in Transvaal. Hul vernaamste opdragte was om die beginsels en oogmerke van onderwys vir naturelle "as 'n onafhanklike ras" te formuleer. Die beginsels en oogmerke moes hul inherente kwaliteite, eienskappe, bekwaamhede en behoeftes in veranderende omstandighede in ag neem. Die kommissie is ook versoek om verslag te doen oor die wyse waarop die bestaande primêre, sekondêre en vakkundige opleiding van naturelle en die opleiding van hul onderwysers aangepas moes word om hulle voor te berei vir hul toekomstige beroepe. Hulle moes ook rapporteer oor hoe dit alles gefinansier moes word.

Eiselen se benadering tot die probleem wat die regering in die gesig gestaar het, is insiggewend en nogal verbasend. Die kommissie rapporteer dat daar geen getuienis was dat die intelligensie van swart kinders van so 'n aard was dat hulle 'n spesiale soort onderwys benodig het nie. Hulle kom skool toe met 'n basiese fisiese en sielkundige begaafdheid wat so min verskil van dié van blanke kinders dat geen spesiale voorsiening gemaak moes word in die teorie en basiese oogmerke van hul onderwys nie. In 1951 het hulle die volgende aanbevelings gemaak: (1) Daar moes 'n nuwe sub-departement, met die naam Bantoe-onderwys, in die lewe geroep word en alle onderwysfunksies van die provinsies moes daarheen oorgedra word; (2) Sendingskole moes geleidelik gesluit word; (3) Swart-onderwys moes verpligtend word; en (4) Moedertaal-onderrig moes ná standerd 2 ook verpligtend gemaak word.

Rede vir die Wet

Artikel 1(iii) stel dit onomwonde dat die bepalings van die wet niks te doen het met hoër onderwys nie. Die gevolg is dat enige verwysing daarna in hierdie artikel waarskynlik oorbodig en irrelevant is. Artikel 1(iv) het bepaal dat die woord "Minister" in die wet, die Minister van Naturellesake beteken.

Ingevolge artikel 2 is die beheer van naturelle-onderwys aan die sentrale regering toegewys. In die besonder is bepaal dat alle magte wat die provinsies voorheen oor naturelle-onderwys gehad het, opgehef word. Ingevolge artikel 5 is alle personeel van die provinsies na die Departement van Naturellesake oorgeplaas. Artikel 6 het bepaal dat die Minister die bantoeskole, opgerig of onderhou deur gemeenskappe, stamme of bantoe-owerhede, kon subsidieer. Artikel 7 het hom gemagtig om regeringsbantoeskole op te rig en te onderhou. Artikel 9 het bepaal dat niemand 'n bantoe- of naturelleskool mag bedryf nie, tensy dit by die nasionale departement geregistreer was. Artikel 12 het voorsiening gemaak vir die deelname van die gemeenskap in die beheer en bestuur van bantoeskole.

Administrasie

Die staatsubsidie betaalbaar aan kerkskole is oor 'n tydperk van vier jaar uitfaseer. Die gevolg was dat meeste van hulle gesluit het. Daarbenewens het die staat 'n groot poging aangewend om onderwysdienste aan duisende swart kinders te lewer. Aan die einde van 1960 is sekere statistiek aan die Cottesloe-kerkeberaad voorgelê en in die notule opgeneem. Die geloofwaardigheid van hierdie syfers word onderstreep deur die teenwoordigheid van prof. Z.K. Matthews, aartsbiskop Joost de Blank en liberale leier Alan Paton se teenwoordigheid by die beraad. Van 1953 tot 1960 het die aantal kinders op skool van 850 000 tot 1 514 000 gegroei, 'n 80% vermeerdering. Van 1948 tot 1960 het sekondêre skole van 150 tot 250 vermeerder. In die 12 jaar het die staat se uitgawe op Bantoe-onderwys van £6m tot £10m vermeerder. Swart kinders het gemiddeld 6 jaar onderwys ontvang; dit was meer as in die res van Afrika, Indië en China. Swart skoolkomitees (waarop gemeenskapsleiers gedien het), het meer magte gehad as blanke skoolkomitees. Die kurrikulum en eksamens in hoërskole was dieselfde in blanke en swart skole. Teen 1963 was daar reeds 1 800 000 swart kinders op skool. In 1955 het 330 swart skoliere matriek geslaag en in 1966 is hierdie syfer opgeskuif na 871. Syfers wat Rakometsi aanhaal toon dat daar meer as 7 miljoen swart skoliere in 1988 was.

Besteding deur die staat

Die regering is gereeld verkwalik omdat dit minder geld per kind spandeer het op swart skoliere as op ander kinders. Die volgende statistiek word deur Nwaila aangehaal:

Jare	Swart	Kleurling	Indiër	Blank
1953-4	R17	R40	R40	R128
1969–70	R17	R73	R81	R282
1975-6	R42	R140	R190	R591
1977-8	R54	R185	R276	R657
1980-1	R139	R253	R513	R913
1982-3	R146	R498	R711	R1 211

Oproer in Soweto

Afrikaans word gewoonlik verkwalik vir die oproer van skoliere wat op 16 Junie 1976 uitgebreek het. Kundiges verwys ook na strukturele veranderings in die ekonomie en die gemeenskap, die opkoms van subkulture onder die jeug, Swart Bewussyn en die optrede van plaaslike bevrydingsorganisasies.

In 1973 het die Departement van Bantoe-onderwys 'n beleidsdokument, Omsendbrief no. 2 van 1973, uitgereik met die opskrif: "Medium of Instruction in Secondary Schools in White Areas". Ingevolge daarvan moes Engels en Afrikaans gelyke status geniet in die taal van onderrig in hoërskole. Die volgende jaar het die Streeksdirekteur van Bantoe-onderwys in die Suid-Transvaal omsendbrief 2 van 1974 uitgereik. Ingevolge daarvan moes Afrikaans as onderrigtaal gebruik word vir wiskunde en sosiale studies.

Mense word selde daaraan herinner dat dr. Melville Edelstein, 'n man wat sy lewe gewy het aan diens aan minderbevoorregtes, op die eerste dag van die onluste op wreedaardige wyse deur die skoliere vermoor is.

Leesstof

• Rakometsi, Mafu Solomon: The Transformation of Black School Education in South Africa, 1950-1994:A Historical Perspective, Ongepubliseerde Ph.D. referaat, Universiteit van die Vrystaat, 2008.
• Engelse teks van die wet by http://www.disa.ukzn.ac.za/webpages/DC/leg19531009.028.020.047/leg19531009.028.020.047.pdf Geargiveer 5 Maart 2016 op Wayback Machine
• Giliomee, Hermann: A Note on Bantu Education, 1953 to 1970, South African Journal of Economics, Volume 77:1 Maart 2009, p.190. Lees by http://www.newhistory.co.za/wordpress/wp-content/uploads/2010/10/Bantu-Education.pdf
• C. Nwaila, Black English and Education in South Africa, Doktorale tesis, Universiteit van Pretoria, 1997.
• South African Democracy Trust: The Road to Democracy in South Africa, Unisa Press, 2004 et seq., Volume 2, Hoofstuk 7, Deel 1, The Soweto Uprising, Sifiso Mxolosi Ndlovu, p. 371.