Willem Bilderdijk

Willem Bilderdijk (Amsterdam, 7 September 1756 - Haarlem, 18 Desember 1831) was 'n Nederlandse geskiedkundige, taalkundige, digter en advokaat.

Willem Bilderdijk
Bilderdijk (C.H. Hodges, 1810)
Gebore	7 September 1756 Amsterdam
Sterf	18 Desember 1831 Haarlem
Beroep	skrywer, advokaat, geskiedkundige

Jeug en studie

Bilderdijk is in 1756 gebore as die seun van die arts dr. Izaäk Bilderdijk en sy vrou Sibilla Duyzenddaalders. Die dag na sy geboorte is die ruite van sy vader se huis aan die Westermarkt met klippe begooi. Bilderdijk sou dit beskou as die eerste aanslag op sy lewe. Sy vader is in die jaar na sy geboorte benoem tot belastinginspekteur; sy mediese praktyk was daarmee heen gewees vanweë sy orangisme of prinsgesinde simpatieë. Sy vader het danksy Anna van Hannover die pos gekry. Bilderdijk is vroeg reeds gekwel deur "gonzingen in het hoofd van vermoeidheid van denken ontstaan" wat die lewe vir hom ondraaglik gemaak het. Melancholie en 'n verlange na die dood sou lewenslank by hom spook. In sy sesde lewensjaar is hy getref deur 'n ongeluk wat ontsteking van die beenmembraan in sy voet veroorsaak het. Mediese nalatigheid en foute het hom gedwing om binnenshuis te bly, geskei van die buitewêreld en sy maats. Hy het vir 'n tydperk van meer as tien jaar meestal binnenshuis gebly, waar hy hom toegewy het aan studie, teken en skryf. Hier het hy die grondslag gelê vir sy wonderbaarlike en fenomenale kennis. Sy vaardighede as tekenaar en gravis is te danke aan die opleiding van Johannes van Dreght, wat vir tien jaar sy onderwyser was.

Digkuns

In 1776 het die Leidense diggenootskap "Kunst wordt door Arbeid Verkreegen" sy vers oor die "Invloed van de dichtkunst op het staetsbestuur" met die goue medalje beloon. Sy ambisie om hom geheel en al aan die poësie te wy is egter nie deur sy streng vader - die arts/geneesheer en latere belastinginspekteur - ondersteun nie. In dieselfde jaar het hy teësinnig as boekhouer by sy pa se kantoor begin werk. In 1780 het hy; teen die tyd reeds bekend as digter en in kontak met Rhijnvis Feith; met sy regstudies aan die Universiteit van Leiden begin. Hy het twee jaar later sy studies voltooi en hom as advokaat gevestig in Den Haag. In 1781 het sy bundel lig-erotiese verse, "Mijn Verlustiging", die lig gesien.

Advokaat

Brief van Bilderdijk aan sy skoonsuster. (1791)
(Collectie Letterkundig Museum)

In 1785 het hy in die huwelik getree met Catharina Rebecca Woesthoven (1763-1828). As advokaat het hy hoofsaaklik die prinsgesindes verdedig, waaronder die legendariese volksvrou Catharina Mulder, alias Kaat Mossel. Maar sonder om sy eie oortuiging te ontken, het hy ook vervolgde patriotte verdedig. In die somer van 1787, toe die burgeroorlog tussen prinsgesindes en patriotte op sy felste was, is Bilderdijk na Wezel gestuur waar die Pruisiese leër 'n aanval voorberei het. Sy opdrag was onder meer om die manifeste van Brunswijk in Nederlands te vertaal."

Inval van die Franse leër

In 1795 met die inval van die Franse leërs en die ontvlugting van die stadhouer Willem V na Engeland is hy gedwing om sy aansienlike vermoëns as advokaat vir doeleindes van die Franse Rewolusie te gebruik. Hy het egter geweier en is daardeur genoop om die land te verlaat. Sy powere huwelikslewe, sy diepe bedroefdheid wat veroorsaak is deur die sterfte van sy jong kinders en die groot aantal skuldeisers wat hom vervolg het, het hom laat besluit om na Groningen te vertrek.

Brunswyk

In 1795 het hy in Londen vir Katharina Wilhelmina Schweickhardt, die negentienjarige dogter van die skilder Hendrik Willem Schweickhardt ontmoet, en verlief geraak op haar. Nadat haar vader hom toegang tot sy huis geweier het, het 'n vurige korrespondensie tussen die twee minnaars ontstaan. Alhoewel die egskeiding tussen Bilderdijk en sy vrou eers baie jare later toegestaan is, het hy Katharina Wilhelmina in 1797 as sy nuwe vrou beskou. In die somer het hy na Brunswyk vertrek waar hy deur die gee van 'n groot aantal vakke en lesse in staat gestel is om in sy behoeftes te voorsien. Katharina Wilhelmina het hom gevolg, maar 'n paar uur van Brunswyk af gewoon. Hy is egter ook in ballingskap deur ellende getref. Van die vyf kinders wat hy in Duitsland saam met Katharina gehad het, is vier op 'n jong ouderdom oorlede. Eers in 1802, nadat hy amptelik van Catharina Rebecca Woesthoven geskei is, het hy by sy geliefde aangesluit. Hulle het nog vier jaar in Brunswyk gebly. Hy het daarin geslaag om 'n dosyn bundels saam met sy lesse te publiseer. In 1806 kon die vyftigjarige Bilderdijk na sy vaderland terugkeer. In die tyd het hy Nederlandse lesse gegee aan Louis Napoleon Bonaparte en aan die oprigting van die Koninklike Bibliotheek gewerk.

Eendracht maakt macht (Eendrag maak mag)

Die leuse van die Orde van de Unie, "Eendracht maakt macht", word aan Bilderdijk toegeskryf. Hy was 'n fanatieke voorstander van 'n moderne eenheidstaat. Na die Leidense buskruit ramp in 1807, na aanleiding waarvan Bilderdijk se huis onbewoonbaar was, verhuis die gesin na Den Haag, en daarna na Amsterdam. Ondanks die gunste wat Lodewijk Napoleon aan hom verleen het, was Bilderdijk steeds in 'n bedenklike toestand, en sielsongelukkig. Die gesin is ook deur baie ongelukke getref. Hy wou niks meer hê as om professor te word nie, maar sy intense en ingewikkelde karakter het hom egter nie geliefd gemaak nie. Tot oormaat van ramp verloor hy ook in 1810 na Louis Napoleon se vertrek 'n deel van sy inkomste. Ondanks die produktiewe periode waarin hy baie werk gedoen het, het hy van brood en garswater geleef, en was dermate so moedeloos en afgemat dat hy toevlug in die gebruik van opium soek. Sy entoesiasme vir die Franse het intussen na haat en wrewel oorgegaan. Gelukkig het die nuwe monarg, Willem I, steeds vir Bilderdijk as 'n lojale volgeling van die Huis van Oranje beskou. Hy verleen aan Bilderdijk 'n jaarliks toegif, maar kon hom egter nie bystaan met die verkryging van die gesogte professoraat nie.

Leiden

Gedenkplaat in Rapenburg, Leiden. "Hier woonde Willem Bilderdijk, 1819-1823"

Die huis van Bilderdijk aan die Grote Markt in Haarlem, wat later as die café-restaurant Brinkmann bekendgestaan het (foto uit 1964)

In 1817 het Bilderdijk na Leiden vertrek waar hy vir tien jaar in beroerde omstandighede sou bly. As privaatlektor het hy onderrig gegee in vaderlandse geskiedenis; waardeur hy groot politieke en godsdienstige invloed uitgeoefen het. Sy vernaamste leerling, Isaäc da Costa, het in 1823 die berugte en Bilderdijkiaanse essay De Bezwaren tegen den Geest der Eeuw gepubliseer. Bilderdijk se reaksionêre idees het tot fel polemieke gelei wat hom meer vyande as vriende besorg het. Een van sy belangrikste teenstanders was die Katolieke apologeet en historikus Joachim le Sage ten Broek, wat gereeld sy godsdienstige oortuigings aangeval het en hom in 'n ope brief uitgenooi het om na die Katolieke Kerk terug te keer. In 1827 het hy in 'n verbitterde geestestoestand uit Leiden vertrek (waar hy ruim vyf-en-twintig bundels poësie en talle verhandelings en vertalings geskryf het) na Haarlem. Sy geliefde vrou is in 1830 daar oorlede. Bilderdijk het in hierdie jare gereeld van die skuilnaam "Graaf van Teisterbant" gebruik gemaak. Aan die einde van 1831 het die digter op 75-jarige ouderdom in sy huis by die Grote Markt in Haarlem beswyk. Hy is uiteindelik in die Grote of Sint-Bavokerk begrawe.

Bilderdijk se nalatenskap

Die blywende kulturele betekenis van Bilderdijk lê vernaam in sy werk as privaatlektor in vaderlandse geskiedenis in Leiden. Hier het hy 'n groep jong mans om hom versamel wat later tydens die sogenaamde Réveil–'n internasionale herlewing van die Christelike wêreld aan die begin van die 19de eeu–van belang sou wees. Bilderdijk kan beskou word as die geestelike vader van die Nederlandse Réveil. Onder die mense wat sy privaat kolleges bygewoon het was: Isaäc da Costa, Abraham Capadose, Willem van Hogendorp (1795-1838), Dirk van Hogendorp (1797-1845) , Willem de Clercq en Guillaume Groen van Prinsterer. Deur die proefskrifte en die aktiwiteite van hierdie mense het Bilderdijk 'n stempel op die geestelike lewe van die 19de eeu geplaas. Gedeeltelik as gevolg van hul optrede is die oorheersing van Liberalisme verbreek. Die historikus Jan Romein reken hom tot de erflaters van onze beschaving. Die versameling van die Bilderdijk-museum bevat nie slegs manuskripte van Bilderdijk (briewe en konsepnotas) nie, maar ook spesiale voorwerpe, waaronder afgietsels uit die hand van Bilderdijk.

Spreuk

Het allerdierbaarst goed

Is vrede van 't gemoed

In voor- en tegenspoed.

Literatuur

• Leliefeld, Gerard (2015) "Over het leven van een zonderling genie: Mr. Willem Bilderdijk (1814-1831)", Berlicum.
• Leliefeld, Gerard (2014) "Over het leven van een zonderling genie: Mr. Willem Bilderdijk (1799-1813)", Berlicum.
• Honings, Rick en Zonneveld, Peter van (2013), De gefnuikte arend; het leven van Willem Bilderdijk (1756-1831), Amsterdam.
• Leliefeld, Gerard (2012) "Bilderdijk en de Verlichting", Berlicum.
• Leliefeld, Gerard (2012) "Over het leven van een zonderling genie: Mr. Willem Bilderdijk (1788-1798)", Berlicum.
• Leliefeld, Gerard (2011) "Over het leven van een zonderling genie: Mr. Willem Bilderdijk (1756-1787)", Berlicum.
• Engelfriet, Lambertus (2010) "De missie van een genie. De spirituele wereld van orangist Willem Bilderdijk", Amsterdam.
• Noordegraaf, Jan (2008) Een man van het woord. Taalkundigen over en tegenover Bilderdijk in: Een eeuw rare kostgangers. Vereniging Het Bilderdijkmuseum 1908-2008. Onder redaksie van Marinus van Hattum e.a. Amstelveen, 277-283.
• Noordegraaf, Jan (1999) Willem Bilderdijk (1756-1831) and the science of language: A Dutch linguist between two worlds in: David Cram e.a. (reds.), History of Linguistics: 1996: v. 2: From Classical to Contemporary Linguistics, 194-203. Amsterdam.
• Eijnatten, Joris van (1998) Hogere sferen: de ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831) - Hilversum .
• Noordegraaf, Jan (1997) Adam, Babel, Bilderdijk in: Voorlopig verleden. Taalkundige plaatsbepalingen, 1797-1960 bl. 42-62 - Münster.
• Engelfriet, Lambertus (1995) "Bilderdijk en het Jodendom. Bilderdijks waardering van het joodse denken in confrontatie met zijn tijd", diss., Zoetermeer.
• Zwaag, Wieger van der (1991) "Willem Bilderdijk. Vader van het Réveil", Houten.
• Marle, Jaap van (1990) Iets over woordvorming en woordschepping bij Bilderdijk in: Het Bilderdijkmuseum pag. 2-9.
• Noordegraaf, Jan (1989) De droom der rede: Willem Bilderdijk en de taalkundige traditie in: Bilderdijks boekenwijsheid pag. 83-96 - Amsterdam.
• Deugd, Cornelis de (1966) "Het metafysisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een geestesgesteldheid", diss.,Groningen.
• Bosch, Jan (1955), "Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling, I, (1772-1794), diss., Wageningen.
• Smit, Johan (1929) "Bilderdijk et la France", diss., Amsterdam.
• Kluyver, Albert (1906) Bilderdijk en de taalwetenschap in: Onze Eeuw 6.4:1-26.
• Winkel, Jan te (1906) Bilderdijk als taalgeleerde in: Mr. Willem Bilderdijk pag.109-136 - Amsterdam/Pretoria.
• Andriesse, Johannes Cornelis ten Brummeler (1873) Mr. W. Bilderdijk's eerste huwelijk, naar zijne briefwisseling met vrouw en dochter (1784-1807), medegedeeld door zijn aangehuwden kleinzoon - Leiden.
• Bavinck, Herman (1906) "Bilderdijk als denker en dichter", Kampen.
• Kuyper, Abraham (1906) "Bilderdijk in zijn nationale betekenis", Amsterdam.

Voorbeeld van Bilderdijk se digkuns

De Wareld

Wat zijt ge, ô samenstel van onbegrijplijkheden?
ô Schaakling van gewrocht en oorzaak zonder end?
Wier mooglijkheid de geest ter naauwernood erkent;
Wier dadelijk bestaan een nacht is voor de reden!

ô Afgrond! dien 't besef geen weg vindt in te treden!
Wat zijt ge? Een bloote schijn, het zintuig ingeprent?
Een indruk van 't verstand, waarom 't zich vruchtloos wendt?
Een denkbeeld, dat we ons zelf uit ijdle meening smeden?

Of zijt ge in tegendeel een wezen buiten my?
Bestaat ge? is dat bestaan geen enkle droomery?
Of is 't een wijziging van eenig ander wezen?

Dus vraagde ik reis op reis, tot God my 't andwoord gaf.
Hy sprak: 't bestaan is 't mijn'; wat is, hangt van my af,
e Wareld is mijn stem, en roept u, my te vreezen.

Bronne

• 1979 Keur uit die Nederlandse poësie, A.P. Grové, J.L. Steyn (samestellers),(Nasou Beperk), ISBN 0 625 00160 5 , Twaalfde druk.

Eksterne skakels

• Koninklijke Bibliotheek - profiel Willem Bilderdijk
• Bilderdijk-museum
• Stichting Bilderdijk Haarlem
• Bilderdijk en Leiden (archive.org)

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.