Betekenis-vir-betekenisvertaling

Betekenis-vir-betekenisvertaling is die oudste norm vir vertaling. Dit beteken basies dat die betekenis van elke volsin vertaal word voordat daar na die volgende een beweeg word en staan in normatiewe teenstelling met woord-vir-woordvertaling (wat ook letterlike vertaling genoem word), wat beteken dat die betekenis van elke leksikale item in volgorde vertaal word.

Geskiedenis

Die persoon wat die term "betekenis-vir-betekenis" gevorm het, was Hieronimus in sy "Brief aan Pammachius", waarin hy gesê het dat "buiten natuurlik in die geval van die Heilige Skrif, waar selfs die sinsbou ’n geheim bevat," hy soos volg vertaal: non verbum e verbo sed sensum de sensu (nie woord vir woord nie, maar betekenis vir betekenis).

Hieronimus ontdek hier bes moontlik nie die konsep van betekenis-vir-betekenisvertaling nie. Die meeste geleerdes glo dat dit uitgevind is deur Cicero in De Oratore ("Oor die redenaar") toe hy gesê het dat wanneer hy uit Grieks in Latyn vertaal, "ek nie gedink het dat ek hulle vir die leser behoort uit te tel soos muntstukke nie, maar om hulle as ’t ware volgens gewig te betaal."

En hy vorm beslis nie eers die term "woord-vir-woord" nie, maar leen dit ook by Cicero, of moontlik by Horatius, wat die skrywer wat antieke verhale op ’n oorspronklike manier wil oorvertel soos volg gewaarsku hetː Nec verbo verbum curabit reddere / fidus interpretes: "Moet hulle nie woord vir woord probeer vertaal [soos die een of ander] getroue vertaler nie."

Party het daardie deel van Horatius anders vertolk:

Boethius in 510 VHJ en Johannes Scotus Eriugena in die middel-9de eeu het dit vertolk as letterlike vertaling is "die fout/skuld van die getroue tolk/vertaler", hulle en vrees dat hulle dit gepleeg het; Burgundio van Pisa in die 1170's en sir Richard Sherburne in 1702 erken dat Horatius nie aan vertalers raad gee nie, maar aan oorsponklike skrywers, maar neem nog steeds aan dat hy alle vertaling letterlik noem; en John Denham in 1656 en André Lefevere in 1992 vertolk die teks as Horatius wat vertalers teen letterlike vertaling waarsku.

Soortgelyke konsepte

In sy voorwoord tot sy vertaling van Ovidius se Epistels van 1680 het John Dryden die ou terme metafrase vir woord-vir-woordvertaling en parafrase vir sin-vir-sinvertaling gebruik. Hy kry die teenstelling uit Quintilianus se Institutio Oratoria ("Institute van die Redenaarskuns") uit 95 HJ; Quintilianus het self die eerste term geleen by Philo Judaeus in sy De vita Mosis ("Die lewe van Moses") uit 20 VHJ.

Dryden se derde term is nabootsing, waarby hy bedoel iets soos Horatius aangeraai het: om ’n tradisionele storie jou eie te maak deur nie getrou te vertaal nie (nie woord vir woord óf betekenis vir betekenis nie). Nie alle kommentators is egter so versigtig met hierdie terme nie. Baie het ’n eenvoudige binêre teenstelling gemaak tussen "vrye" vertaling en "letterlike" of "direkte" of "nabye" vertaling, en bedoel hulle by eersgenoemde iets wat vaagweg die hele kontinuum van betekenis-vir-betekenisvertaling tot vrye nabootsing dek en by laasgenoemde iets soos woord-vir-woordvertaling.

Eugene Nida se terme dinamiese en formele ekwivalensie word ook aanvaar as dat dit basies dieselfde as betekenis-vir-betekenis- en woord-vir-woordvertaling beteken, en Nida het dit dikwels ook so gebruik; maar sy oorspronklike definisie van dinamiese ekwivalensie was retories. Die idee was dat die vertaler so moet vertaal dat die uitwerking van die vertaling op die teikenleser bykans dieselfde as die uitwerking van die bronteks op die bronteksleser was.

Lawrence Venuti se konsep van domestisering of "vlotheid" is ook bedoel om iets soos die ou idee van betekenis-vir-betekenisvertaling vas te lê; soos Nida se onderskeid tussen dinamiese en formele ekwivalensie. Venuti se onderskeid is egter fundamenteel retories van aard, gefokus nie op die vormlike struktuur van sintaksis (segmentering) nie, maar op die verhouding tussen die vertaler en die teikenlesers. Soos Friedrich Schleiermacher se onderskeid tussen "om die skrywer na die leser te bring" (domestisering) en "om die leser na die skrywer te bring" (vervreemding), waarvan Venuti dit afgelei het, is die onderskeid tussen domestisering en vervreemding ’n hermeneutiese onderskeid wat gemik is op die etiek en politiek van vertaling en is gevolglik redelik ver van die taalkundige formalisme wat die segmentariese benaderings van betekenis-vir-betekenis- en woord-vir-woordvertaling volg. Maar daar is ook ’n sterk gevoel waarin domestisering ’n geohermeneutiese herdink van betekenis-vir-betekenisvertaling is, gegrond op die besef dat die ou voorkeur vir betekenis-vir-betekenisvertaling nie gebaseer is op suiwer formalisme nie, maar op ’n spesifieke veralgemeende hermeneutiek van "natuurlike taal" en maklike toeganklikheid vir teikenlesers wat nie te hard wil werk nie en geen begeerte het om hulle wêreld van voor af te bedink nie.

So fundamenteel is die onderskeid tussen betekenis-vir-betekenis- en woord-vir-woordvertaling vir twee millenniums van denke oor vertaling dat talle skrywers nuwe terme daarvoor ontwikkel het wat eintlik niks tot die onderskeid byvoeg nie. ’n Voorbeeld is Peter Newmark se onderskeid tussen "semantiese ekwivalensie" (woord-vir-woordvertaling) en "kommunikatiewe ekwivalensie" (betekenis-vir-betekenisvertaling).

Segmentering

Die tegniese term vir die benadering tot vertaling wat onderskei tussen betekenis-vir-betekenisvertaling en woord-vir-woordvertaling is "segmentering". Die twee metodes is in wese verskillende maniere om die bronteks vir vertaling te segmenteer, in individuele woorde of frases, sinsnedes, sinne en groter tekseenhede.

In seldsame gevalle oorvleuel betekenis-vir-betekenisvertaling met woord-vir-woordvertaling. Byvoorbeeld, wanneer die Duitse sin Johan ist nicht zu hause vertaal word as Johan is nie by die huis nie, is daardie teikenteks ’n "idiomatiese vertaling" van die hele sin wat ook woord vir woord as volg weergegee kan word:

Johan

ist = is

nicht = nie

zu = by

Hause = (die) huis (nie)

Daar kan natuurlik ook geredeneer word dat zu Hause letterlik "na (die) huis" beteken en dat om dit as "by die huis" te vertaal dit nie as twee woorde weergee nie, maar as ’n samehangende idioom. Hierdie weergawe sou die bewering dat die vertaling "Johan is nie by die huis nie" sowel woord-vir-woord- as betekenis-vir-betekenisvertaling is ondermyn. "By die huis" sou ’n betekenis-vir-betekenis- wees, maar nie ’n woord-vir-woordvertaling nie.

Gevalle waar ’n betekenis-vir-betekenisvertaling identies aan ’n woord-vir-woordvertaling is, is uiters seldsaam omdat verskillende tale omtrent altyd sinne op verskillende maniere struktureer (van verskillende sintagmata of woordordes gebruik maak). Om ’n hele sin met naastenby dieselfde betekenis in ’n ander taal te weergee, moet ’n mens dus omtrent altyd die woordorde verander om die idiomatiese sintagmata van die teikentaal te weerspieël.

Die feit dat die meeste vertalers en vertaalkommentators betekenis-vir-betekenisvertaling bo woord-vir-woordvertaling verkies het, weerspieël die algemene aanname dat die doel van alle vertaling is om die betekenis van die bron op ’n manier oor te dra wat vir die teikenleser maklik toeganklik sal wees. Voorstaanders van verskeie literalismes (insluitende vervreemdingsvorme) stem nie met daardie veralgemening saam nie.

Vrye vertaling

Aard

Vrye vertaling behels die volgende (soos saamgevat in Die vertaling as kuns, 1958):

1. Rem tene, verba sequentor - as jy jou storie ken, kom die woorde vanself.
2. Waar dit nie duidelik is wat die oorspronklike skrywer bedoel het nie, moet die vertaler sy oordeel gebruik en die betekenis kies wat die beste strook met die algemene strekking van die aanhaling of met die skrywer se gewone denk- en skryfwyse.
3. Byvoeging wat die oorspronklike gedagte sterker tot uiting bring, of beter toelig, is aanvaarbaar. Eweneens kan oorbodigheid wat die gedagtes van die skrywer verswak of vertroebel weggelaat word.
4. Egte (waarheidgetroue) vertalings is soos foto's; vrye vertalings is soos skilderye.
5. Teoreties gesproke het die vrye vertaling een voorsprong bo die egte vertaling: die vryheid om te kompenseer vir wat onvermydelik in die vertaalproses moet verlore gaan.
6. Dit is wel moontlik om 'n middelmatige skrywer se werk deur 'n vertaling 'n meesterstuk te maak.

Die vertaler is slegs hierdie vryheid veroorloof mits hy versigtig te werk gaan. Eenvoudige taal kan byvoorbeeld beeldspraak vervang. Nalatige of onnoukeurige uitdrukkings in die oorspronklike teks kan reggemaak word. Indien die persoonlikheid en persoonlike smaak van die vertaler deurskemer en die skrywer s'n verdring maak dit nie eintlik saak nie - vertalings moet immers nie die skrywer op die voet (slaafs) navolg nie.

Bogenoemde reëls kan sowel baie goeie, as baie swak vertalings te voorskyn bring.

Voorbeelde: goed en sleg

Sarah Geleerd toon in haar boek Les traductions hollandaises de Racine au XVIIe et au XVIIIe Siècle (1936) enkele voorbeelde van powere vrye vertalings deur die Nederlandse vertalers in die 18de eeu. Die vertalings van die Fransman, Jean Racine, se klassieke dramas en gedigte wat spesifiek let op die foltering en konflikte van die afgeswoegde hart, maak van die werk so te sê 'n parodie. Daardie aandag word openlik wegbeweeg van die menslik tragiese af en vestig dit op die materiële werklikheid in sy afgryslikste gedaante. Die stompsinnigheid, versoete en burleske vertolking, asook om van 'n tragedie afwisselende melodramatiese tranetrekker én klug te maak wat ru en grof is, het alles te make met die onkundigheid van die vertaler. Nie alleen het die vertalers geen besef van die klassieke gees gehad nie, maar hul kon ook nie die peil van die Racine se genialiteit ewenaar of verhef nie.

Sulke ruwe en banale realisme wat die klassieke terughou verander die fatsoenlikheid na onbeskoftheid. Enkele voorbeelde is H. van Bracht (Fedra en Hippolytus) wat "Je ne veux que l'honneur de l'attacher moimême" verander na "Ik ben alleen met de eer van bedgenoot vernoegd" en A. Bogaert (De Pleiters) wat "Bon, a si bon marche l'on ne bat point les gens" verander na "Neen, zo goed koop te slaan, dat zal in't minst niet lukken; Heb jy die kneepen in jou gat, zo schyt die nukken vry uit."

Aan die ander kant lig F.O. Matthiessen se Translation, an Elizabethan Art (1931) weer Engelse vertalings uit wat as meesterlik beskou kan word. Hoewel die Engelse in die Elizabethaanse tydperk se enigste beperking dikwels hul onvermoë van die brontaal was, het hul suiwerheid en natuurlikheid van die Engelse taal hiervoor vergoed. Dikwels gaan dit gepaard met die robuustheid en lewendigheid wat die styl betref; sterker en skilderagtiger uitdrukkings; die toon van die omgangstaal, asook die kernagtige en idiomatiese taalgebruik. Die tweegesprek in Engels verloop bondig en vlot.

Matthiessen gebruik Thomas North as voorbeeld. North maak 'n abbavertaling (dus: 'n vertaling van 'n ander vertaling) van Jacques Amyot se Franse vertaling van Plutarchus. Onder meer word die indirekte rede deur die direkte rede vervang, spreekwoordelike segswyses ingespan en selfs slêng gebruik. Die lewendigheid word onder andere raakgelees in die werkwoordfrases: "donques arrivé sur le bord du peril" word "being come nowe to the swordes point" wat die beeld verskerp. Ook woorde word afgewissel: "Tu sois un jour quilque grand bien, ou quelque grand mal" word "One daye thou shalt doe some notable goodthing, or some extreme mischief."

F.P. van der Merwe stel dit in sy proefskrif so:

Afgesien daarvan dat North 'n gebore vertaler was, kon hy alles so skryf soos hy geskryf het omdat hy Plutarchos se materiaal ten volle geassimileer het en omdat sy woorde 'n uitvloeisel van sy eie ervaring was. In die beskrywing van die veldslae moet North Amyot noodwendig oortref. Die man van die daad het die voorsprong bo die biskop gehad dat hy die boek van die studeerkamer na die slagveld kon bring, dat hy as man van sy tyd die krygsdade kon visualiseer.

Tekortkominge

Hoewel North die intensiteit van Plutarchus verhoog het, was dit ten koste van die kennis en inhoud van die oorspronklike werk. So het North Plutarchus in 'n Engelsman verander en die heidense godsdiens gemoderniseer - dit is 'n duidelike anachronisme. Ander kenmerke uit Oudgriekeland word 'n Engelse Protestante karakter gegee. North praat met meer ridderlikheid oor dames, en sy vertaling word gekleur deur sy eie gevoelens.

Matthiessen noem ook die volgende probleme wat kop uitsteek in Florio se vertaling van Montaigne se Essais: uitbreiding, 'n groter omhaal van woorde; versierings; verdubbeling; betekenis-uitbreiding; willekeurige byvoegings van idees; styltruuks; omkering van die sin (inversie); verduideliking van terme; lesse vir die lesers; weglatings; die invoering van eie idees; nadere omskrywings en waardeskatting van persoonlikhede; die aan die dag lê van persoonlike smaak; vooroordele en opvattings; die wysiging van godsdienstige opvattinge; eufemistiese wendinge; die naturalisering van die vorm en inhoud van die oorspronklike; die vervanging van die konkrete deur die abstrakte; die verlening van 'n Engelse agtergrond aan die vertaling; die verhoging van die nadruk en vergroting van gegewens; die oordrywing van die toon; die versnelling van handelinge deur die sinsritme; die gebruik van meer adjektiewe as die oorspronklike; die opoffering van bondige woordgebruik aan 'n woordespel; die aanpassing van die gees van die oorspronklike by die gees van die (huidige) tydsgees; die gebruik van inheemse idiome in die plek van direkte taal; die vernietiging van die ewewig en ritme van die oorspronklike; die stel van 'n Engelse beroep in die plek van 'n Franse. Dit raak dikwels ook 'n onvermydelike gewoonte om die vertalings presies dieselfde te laat klink, selfs al verskil die skrywers.

Verdere leeswerk

• Geleerd, S. 1936. Les traductions hollandaises de Racine au XVIIe et au XVIIIe Siècle. Zutphen.
• Gentzler, Edwin (2001). Contemporary Translation Theories. 2de uitg. Londen en New York: Routledge.
• Lefevere, André. (1992). Translation/History/Culture: A Sourcebook. Londen en New York: Routledge.
• Matthiessen, F.O. 1931. Translation, an Elizabethan Art. Cambridge:Massachusetts.
• Newmark, Peter. (1988). A Textbook of Translation. New York: Prentice Hall.
• Nida, Eugene A., en Charles R. Taber. (1969). The Theory and Practice of Translation. Leiden: Brill.
• Robinson, Douglas. (2001). Who Translates? Translator Subjectivities Beyond Reason. Albany: SUNY Press.
• Robinson, Douglas, red. (2002). Western Translation Theory From Herodotus to Nietzsche. Manchester: St. Jerome.
• Steiner, T.R. (1975). English Translation Theory, 1650–1800. Amsterdam: Rodopi.
• Van der Merwe, F.P. (1958). Vrye vertaling. In: Die vertaling as kuns: die grense en moontlikheid van vertaling. SAUK: Johannesburg. pp. 42-57.
• Venuti, Lawrence. (1995). The Translator's Invisibility: A History of Translation. Londen en New York: Routledge ([https://web.archive.org/web/20100509054912/http://www.freewebs.com/dennis_rusu/the%20translator%27s%20invisibility.%20history%20of%20translation.pdf Geargiveer 9 Mei 2010 op Wayback Machine Lees volle weergawe hier [Eng]])