Biologiese verspreiding

Biologiese verspreiding is die studie van die verspreiding van organismes oor die aarde. By plante vind hierdie verspreiding hoofsaaklik plaas deur middel van sade of spore en by diere meestal deur jong diere of deur spesiale fases. Die verspreiding kan aktief of passief wees en die mens is vandag ook 'n belangrike faktor in die verspreiding van organismes.

Windverspreiding van perdeblom sade.

Die voortdurende verspreiding van organismes na nuwe gebiede was nog altyd 'n belangrike deel van die evolusieproses. Op die manier kom manlike en vroulike organismes met verskillende gene bymekaar en word nuwe gebiede voortdurend bevolk. Deur klimaatsveranderings, suksessie, ensovoorts, verander habitatte gedurig sodat hulle vir sekere organismes geskik maar vir ander organismes ongeskik raak.

Verspreiding voorkom dat organismes sodoende uitsterf in habitatte wat ongeskik raak. Diere verplaas hulle meestal aktief van een plek na 'n ander, maar plante word meestal passief deur middel van sade of spore versprei. Ook mikroörganismes word meestal passief versprei.

Plante

Die enigste vorm van aktiewe verspreiding wat by plante aangetref word, is die van oopspringende vrugte. Die vrugte van Impatiens-spesies spring byvoorbeeld skielik oop en die saadjies word deur die krag daarvan enkele meters ver weggeslinger. Heelparty varings en mosse het ook spoorkapsels wat by rypheid oopspring wanneer die spoorwand droog word. Die spore word sodoende weggeskiet. 'n Groot verskeidenheid passiewe verspreidingsmeganismes word by plante aangetref, en vrugte en sade van plante is meestal spesifiek by ʼn sekere verspreidingsmeganisme aangepas.

Die vernaamste verspreidingsmeganismes is water, wind en diere. Verspreiding deur middel van wind staan as anemochorie bekend. Plante wat deur die wind versprei word, het meestal sade met spesiale aanhangsels soos hare, vlerke of pluisies wat die oppervlak van die saad vergroot, waardeur die relatiewe massa verminder sodat die sade makliker kan sweet. Verspreiding deur water staan as hidrochorie bekend. Vir hierdie metode van verspreiding het plantsade aanpassings soos lugblasies (om hulle te kan laat dryf) en ʼn harde, ondeurlaatbare huid om waterversadiging te voorkom.

Kokosneute is 'n voorbeeld van plante wat deur seestrome tussen kontinente en eilande versprei word. Talle aanpassings vir verspreiding deur diere (soöchorie) word by plante aangetref: bessies of besagtige vrugte met helder kleure lok byvoorbeeld diere soos voëls, vlermuise en sommige ander soogdiere vanweë die voedingswaarde van die vlesige deel van die vrug. Die sade van die vrugte is onverteerbaar en word onveranderd uitgeskei, meestal ver van die plek af waar die vrugte geëet is.

By baie plante moet die sade eers deur die spysverteringskanaal van 'n dier gaan voordat dit kan ontkiem. Hierdie manier van verspreiding kan weer in twee hooftipes onderverdeel word. Die meeste besagtige vruggies – veral in die gematigde wêrelddele – is betreklik ryk aan koolhidrate, maar het weinig proteïene. Hierdie vruggies word meestal in groot getalle geproduseer en deur 'n groot verskeidenheid diersoorte versprei. Veral in die trope is daar sekere plantsoorte wat relatief min vrugte produseer, maar die vrugte is relatief proteïenryk.

Hierdie vrugte word meestal net deur gespesialiseerde diere soos die toekans geëet, wat die sade daarvan versprei. Die proses het meegebring dat die voëls of ander diere in besonder na hierdie tipe vrugte soek. Omdat dit so gespesialiseerd is, is die moontlikheid dat die sade na geskikte plekke versprei word, baie groter as by nie-gespesialiseerde vrugte. Nog 'n voorbeeld van soöchorie is die verspreiding van sade met hake, klitse, ensovoorts, wat aan die huide van diere vaskleef. Klitsgrasse is ʼn bekende voorbeeld van hierdie manier van verspreiding.

'n Gespesialiseerde vorm van soöchorie is mirmekochorie: die verspreiding van sade deur miere. Die sade het meestal 'n spesiale struktuurtjie wat as 'n elaiosoom bekend staan. Die elaiosoom lok die miere, en hulle neem die sade dan na hul neste om die elaiosoom af te eet. So word die sade versprei. Die laaste paar eeue het die mens ook 'n belangrike verspreider van plante (en diere) geword.

Sade is en word byvoorbeeld per ongeluk (in voedsel, ensovoorts) en ook doelbewus oral in die wêreld vervoer en baie van die ernstige onkruidprobleme het so ontstaan. Plante soos Lantana camara, wat oorspronklik tot Suid-Amerika beperk was, het tans - deur die toedoen van die mens - byna ʼn wêreldwye verspreiding.

Diere

Vanweë hul bewegingsvermoë is die verspreiding van diere meestal aktief. Baie diere het die een of ander vorm van territoriale gedrag, en wanneer die kleintjies groot genoeg is om vir hulself te sorg of wanneer hulle geslagsryp word, beweeg hulle uit hul ouers se territoria na nuwe gebiede waar hulle hul eie territoria kan vestig. Verspreiding vind meestal net plaas wanneer daar 'n plaaslike neiging tot oorbevolking bestaan. Insekte het dikwels spesiale lewenstadia wat verspreiding bewerkstellig.

By miere en termiete ontstaan daar byvoorbeeld gevleuelde vorme wanneer die bevolking te groot word. Hulle vlieg dan uit en gee aan nuwe kolonies oorsprong. In die geval van bye vlieg 'n deel van die swerm met die ou of met 'n nuwe koningin weg en begin hulle elders 'n nuwe kolonie. Ook by die verspreiding van diere speel die mens 'n belangrike rol; diere soos die swartrot (Rattus rattus), die huismossie of dakmossie (Passer domesticus) en talle ander het hulle wêreldwye of byna wêreldwye verspreiding aan die mens te danke.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 134, 135

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Biologiese verspreiding.