Boegoebergdam

Boegoebergdam is 'n dam in die Oranjerivier naby Groblershoop in die Noord-Kaap van Suid-Afrika. Dit is 'n gravitasiedam en is baie ouer en kleiner as die ander twee bekende damme in die Oranjerivier, naamlik die Gariepdam en die Vanderkloofdam. Dit het 'n volume van 19 800 kubieke meter en 'n oppervlakte van 7,4 vierkante kilometer agter 'n damwal wat 12 meter hoog is. Die dam se water word hoofsaaklik vir besproeiing gebruik. Die naam van die dam is ontleen aan die struik boegoe wat in die omgewing groei en vir boererate gebruik word.

Boegoebergdam
Ligging	Groblershoop
Provinsie/Land	Noord-Kaap, Suid-Afrika
Koördinate	29°2′30″S 22°12′13″O
Dam in	Oranjerivier
Doel	Besproeiing
Konstruksie begin	1926
Openingsdatum	1933
Eienaar	Departement van Waterwese
Soort dam	Gravitasiedam
Hoogte van wal	12 m
Lengte van wal	622 m
Bakmaat	19 800 000 m³
Reservoir	Boegoebergdam reservoir
Damoppervlak	74 ha

Geskiedenis

Groblershoop het oorspronklik as Sternham bekendgestaan en is so genoem na ’n ene Stern wat in die 1920's in die omgewing geboer het en ’n klein pompstasie gebou het om water uit die Oranjerivier te voorsien. Ongelukkig het die vloed van 1925 sy onderneming verwoes. Selfs reeds in die 1890's het ene Litchfield ’n klein hidro-elektriese kragopwekker en pomp op die Oranje gehad. Hy was bewus van die moontlike van besproeiing in die riviervallei. Mense het al van 1872 af aan die oewers van die rivier geboer en met veel moeite water vir besproeiing daaruit getrek. In 1895 het Litchfield voorstelle by die owerheid ingedien vir ’n besproeiingskema, maar daarvan het niks tereggekom nie.

In 1902 het W.D. Gordon, ’n ingenieur in diens van die Kaapkolonie se departement van openbare werke in Kaapstad, die Litchfield-voorstel vir besproeiing by sy hoofde aanbeveel, maar weer sonder sukses.

In Februarie 1911 het Alfred Lewis, die afdelingsingenieur van die departement van besproeiing in Kaapstad die gebied besoek en ’n gedetailleerde ondersoek ingestel na die benedelope van die Oranjerivier. Hy was een van die voortreflikste wateringebieurs wat Suid-Afrika al opgelewer het en was direkteur van besproeiing van 1921 tot 1941. In sy klassieke ondersoek het hy die Oranje se loop gevolg in ’n perdekar, maar meestal te voet. Hy het ’n uitstekende besef van die rivier se potensiaal gehad. Volgens T.V. Bulpin is sy prestasie in die uitvoering van sy ondersoek, wat hy vermag het onder die mees beproewende omstandighede van versengende hitte en onherbergsame terreine, nog nie deur ’n ander wetenskaplike ondersoeker in Suid-Afrika oortref nie.

Lewis het die bou van ’n dam by Boegoeberg (genoem na die boegoeplant wat op die heuwelhange gegroei het) aanbeveel en ’n 130 km lange besproeiingskanaal wat water sou voorsien aan 4 000 morg besproeibare grond.

Die projek is gekniehalter deur ’n gebrek aan geld, maar tydens die Groot Depressie (1929–'33) het die Carnegie-kommissie aanbeveel dat werkloses van werk op openbare projekte voorsien word. Hul vergoeding sou nederig wees, maar liewer iets as niks, is gemeen. Pleks van toustaan vir aalmoese, sou die werkloses iets van blywende waarde daarstel en gestimuleer word deur werk en prestasie.

Die departement van besproeiing het opdrag gekry om werk aan talle besproeiingsprojekte te begin wat onmiddellik werk sou verskaf, maar ook in die vooruitsig gestel het dat mense op besproeibare grond gevestig kon word om hul geldnood te verlig. Die onderskeie projekte is deur toelaes van die departement van arbeid gefinansier. Een van dié wat toe van stapel laat loop is, was Lewis se skema vir die bou van ’n dam by Boegoeberg en ’n besproeiingskanaal.

Werk te Boegoeberg het op 23 Mei 1929 begin. Dit het behels dat ’n keerwal, pleks van ’n damwal, gebou sou word. ’n Betonmuur van 622 m lank en 10 m hoog is oor die rivierbedding by Zeekoebaardsdrif gebou. Agt-en-sestig sluishekke wat opgelig deur ’n reisende hyskraan was deel van die bouwerk sodat die vloedwaters deur kon vloei en die slik in die dam wegspoel. Die keermuur sou die water gelei na ’n kanaal en ’n opgaardam om besproeiings al langs die rivier moontlik te maak, selfs tot by die Augrabieswaterval.

Aangesien daar geen dorpe in die omgewing was nie, is ’n kamp van tente en hutte op die perseel opgerig waar winkels, ’n skool en kliniek gebou is. Arbeiders se dagloon was 7 s. 6 d. en die werktoestande was swaar. As vergoeding vir hul swaarkry is die arbeiders die hoop gegee dat hulle ’n besproeide lappie grond sou bekom nadat die bouwerk voltooi is. Oor die dam het die werkers gedigte geskryf, liedjies gesin en saans gedans op die maat van wysies oor die hoë prys wat hulle moes betaal om die water van die Oranje na plaasgrond, fabrieke en huise te bring. Die foxtrot Boegoeberg se dam dateer byvoorbeeld uit dié tyd.

Ingenieurs op die perseel, soos Adolf Aslaksen, Sven Eklund, Gordon Allen en ene Kokot het die werk beheer van die sowat 250 arbeiders, wat almal getroud was en wie se bruingebrande gesinne blymoedig die meeste van ’n slegte saak gemaak het.

Die dam is in 1933 voltooi en in die jaar daarop is eerste water gelei na die 121 km lange kanaal wat 6 600 ha verdeel in hoewes van 5 ha elk, van water voorsien het. Op elke stukkie grond is ’n kliphuisie gebou. Die oopstelling van die kanaal was ’n feestelike geleentheid met toesprake, gebede, ’n vleisbraaiery en al die teenwoordiges is gevra om ’n klip te kry en dit op ’n stapel neer te sit wat die materiaal sou voorsien vir ’n gedenkteken ter gedagtenis aan die werkers aan die projek. Vir eers is dié voorneme nie uitgevoer nie.

Eers in 1938, met die Simboliese Ossewatrek wat Pretoria sou bereik op 16 Desember vir die hoeksteenlegging van die Voortrekkermonument, is besluit om voort te gaan met die bou van die Boegoebergdam-gedenkteken en wel met die oorspronklike klippe. Dié monument se doel was tweeledig: om die bou van die dam te gedenk asook die ossewatrek.

Groblershoop is in 1936 gestig op die perseel van die oorspronklike Sternham en genoem na min. P.G.W. Grobler, minister van lande in die Hertzog-kabinet van 1924 tot 1933. Die Boegoebergdam is 34k m wes van Groblershoop geleë. Die dam is later ontwikkel in 'n aansienlike onspanningsentrum met geleenthede vir swem, watersport en hengel. 'n Woonwapark is ook aangelê.

Sien ook

• Lys van grootste damme in Suid-Afrika

Bronne

• (en) Bulpin, T.V. (2001). Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.
• Van Zyl, Lokkie: Boegoebergdam se mense – 'n flukse draai van die wiel. Groblershoop: Boegoeberg Watergebruikersvereniging, 2010. ISBN 0-620-22174-7