Chinese kuns

Chinese kuns is beeldende kunste wat, hetsy oud of modern, ontstaan in of word beoefen in China of deur Chinese kunstenaars. Die Chinese kuns in Republiek China (Taiwan) en die van oorsese Chinese kan kan ook as deel van Chinese kuns beskou word waar dit gebaseer is op Chinese erfenis of Chinese kultuur.

Van omstreeks 2000 v. C. het die Chinese kuns 'n hoe peil gehandhaaf. Die oudste kunsvoorwerpe wat bewaar gebly het, dateer uit die Shang-dinastie (1766 -1122 v. C.). Met die koms van die Boeddhisme in die 1e eeu n.C. het die Chinese kuns onder invloed van die Boeddhistiese kuns gekom, en op sy beurt het China weer 'n stempel gedruk op die kuns van Japan en Korea. Chinese porselein het baie beroemd geword en is ook baie nagemaak in Europa. Gedurende die 19de eeu is die invloed van die Westerse kuns in 'n groot mate gesien as 'n middel om die arbeiders op te voed, veral ten opsigte van die ideale van die revolusie.

China en Europa het eeue lank twee aparte kultuurgebiede gevorm en elkeen het afsonderlik bestaan, onbekend met mekaar se tradisies, geskiedenis en kuns. Dit was eers onder die Mongoolse Yuan-dinastie (1271-1368) dat enkele Europeërs tot die Chinese Keiserryk deurgedring het. Die bekendste naam in hierdie verband is dié van Marco Polo (1254-1324), 'n koopman van Venesië. Daar het egter geen kulturele uitruiling of nadere kontak plaasgevind nie.

Eers nadat die seeroete na die Ooste in die 16de eeu ontdek is, het daar nouer bande tussen China en die Weste gekom en die Chinese kunsvoorwerpe Europa in toenemende getalle bereik. Gedurende die 17de eeu het dit gegroei tot die uitvoer van groot hoeveelhede porselein. Tot in die tweede helfte van die 19de eeu was lakwerk en porselein van die Ming-dinastie (1368-1636) en die van Qing-dinastie (1644-1912) die enigste kunsvoorwerpe wat aan die Westerse versamelaars bekend was. Chinese kuns het nie op alle terreine dieselfde hoogtes as byvoorbeeld hulle pottebakkerswerk en porselein bereik nie, maar dit het 'n tipiese en besondere karakter wat oor die hele wêreld bekend is en waardeer word.

Literatuur

Daar word onderskei tussen “klassieke literatuur” (die wat voor 1917 in klassieke Chinees geskryf is) en “moderne literatuur” (die van na 1917, geskryf in die sogenaamde Pai-hwa, 'n taal wat baie ooreenkom met die Chinees wat in Noord-China gepraat word). Klassieke Chinees het deur die eeue heen feitlik onveranderd gebly en is slegs deur die hoogste amptenare beheers. Die Chinese letterkunde word beskou as van die omvangrykste en merkwaardigste in die wêreldliteratuur.

Toneelspel

Die Chinese toneelvoorstellings was van die vroegste ontwikkeling af nou verbonde aan godsdienstige plegtighede. In die dramas het sang die gesproke woord afgewissel, en die onderwerpe het meestal uit bekende verhale gekom. Rekwisiete is spaarsaam gebruik en die kostumering was uitgebrei. Mimiek en ballet het ʼn belangrike plek begin inneem, veral in die musiekteater.

Musiek

China het al baie eeue lank 'n ryk en geskakeerde musiekkultuur, wat tot vandag toe 'n belangrike rol in die daaglikse lewe speel. Die volkslied is hiervan die beste voorbeeld; tog getuig die uitgebreide klassieke repertoire ook van 'n verbondenheid van die mens met sy natuurlike omgewing. Godsdienstige en wêreldlike plegtighede, en ook die teater, is ondenkbaar sonder musiek.

Rolprente

Die eerste Chinese rolprente is aan die begin van die 20ste eeu gemaak. Die rewolusionêre ideologie neem ʼn belangrike plek in die Chinese film in en ontspanningsrolprente word minder belangrik geag.

Boukuns

Die tradisionele Chinese argitektuur is in wese 'n houtargitektuur. Ook geboue waarvoor meer permanente materiaal soos stene gebruik is, is duidelik deur die hout voorbeelde beïnvloed. Die opvallendste elemente is die dak, waarvan daar drie hooftipes bestaan, naamlik die saaldak (Chinees swansjan “oorhangende berg”) die skilddak (woetjen “bedekte verandas”) en die saalskildak (sjesjan “vertikaal gesnede berg of tjoetsj “skerp bergkamme”).

Vroeg reeds het die Chinese dak sy opvallende swewende karakter gekry deurdat die oorhangende dak by die hoeke opgebuig word. Tot die belangrikste produkte van die boukuns behoort die pagodas en ander tempels, paleise, mure en brûe. Die oudste bewaarde Chinese bouwerk is die kapel van Sjautangsjan gebou omstreeks die begin van ons jaartelling. Onder die Mingkeisers (1368-1636) is die beroemde Groot Muur van China gebou. Die muur strek oor 21 196,18 kilometers van Shanhaiguan by Bo Hai (300 km oos van Beijing) tot Lop Nur in die suidoostelike deel van die outonome streek Xinjiang.

Beeldhoukuns

Die vroegste oorblyfsels van die Chinese beeldhoukuns dateer uit die Shang-dinastie (1766-1122 v.C.). Daar is toe klipbeelde van mense en diere gemaak wat waarskynlik verband gehou het met die godsdiens, en bronsbeeldjies wat met dekoratiewe Iynpatrone versier is. Die eerste groot bloeitydperk van die Chinese beeldhoukuns was tydens die Han-dinastie (206 v.C.-220 n.C.). Dit was veral die koms van die Boeddhisme in die 1ste eeu n.C. wat 'n groot verandering teweegebring het.

Van toe af was afbeeldings van Boeddha en tone lê uit sy lewe die belangrikste tema. Die oudste bewaarde Boeddhabeeld dateer uit 336, en is 'n klein vergulde bronsbeeldjie (Brundage Collection, Chicago). Tydens die Ming-dinastie (1368-1636) is inspirasie in die verlede gesoek. Die beelde was egter van 'n swakker gehalte as hul voorbeelde en lineêre patrone verberg nagenoeg vormlose liggame. Onder die Qing-dinastie (1644-1912) het die verval nog groter geword.

Skilderkuns

Hout, Bamboes, en Elegante Steen, Ni Zan, 1360s–1370s, Paleis Museum

Die skilderkuns word in China hoog aangeslaan en het ʼn belangrike plek in die boukuns en die beeldhoukuns ingeneem. Kalligrafie (skoonskryfkuns) word dikwels met die skilderkuns gekombineer ('n geskilderde motief met ʼn gekalligrafeerde teks), maar dit word gereken as 'n kunswerk uit eie reg. Gewoonlik is 'n gedig, 'n spreuk of 'n sitaat die onderwerp, maar dit gaan nie soseer om die inhoud as om die kunstige wyse waarop die lettertekens geskryf of eerder geteken is nie.

Reeds sedert die periode van die Ses Dinastieë (222-589) was die natuur die sentrale tema. Dit het gedien om die mens los te maak van die daaglikse lewe en tot besinning te stimuleer. Die gewildste onderwerpe was landskappe, blomme, voëls, bamboes en perde. In die boonste hoek van die skildery is gekalligrafeerde digreëls, wat as verklaring dien vir die stemming wat deur die skildery opgeroep word. In teenstelling met die Europese kuns sedert die Renaissance, was daar min belangstelling in China vir die voorstelling van die werklikheid en 'n korrekte perspektief. Die natuur was die uitgangspunt, maar dit is "gesublimeer" (uit die werklikheid gelig en meer verhewe gemaak) deur 'n bepaalde groepering van die verskillende onderdele en deur die aanwending van die kwas- of penstrepe.

Deur middel van 'n sisteem van vol en leë vlakke en die wyse waarop berge agtermekaar geplaas word, word 'n gevoel van ruimte geskep. Die effek word ook verkry deur donker ink op die voorgrond te gebruik en liggrys, verdunde ink op die agtergrond. Aanvanklik is van ink en kleure gebruik gemaak, maar sedert die Vyf Dinastieë deur donker ink op die voorgrond te gebruik en liggrys, verdunde ink op die agtergrond. Aanvanklik is van ink en kleure gebruik gemaak, maar sedert die Vyf Dinastieë-periode (907-960) is daar altans vir landskappe, slegs van ink gebruik gemaak. Na hierdie periode het muurskilderye ook nie meer voorgekom nie, en daar is slegs op horisontale of vertikale rolle geskilder.

Die oudste oorblyfsels van die Chinese skilderkuns is muurskilderye in graftombes wat uit die Han-dinastie dateer (206 v.C. – 220 n.C.) Tydens die Qing-dinastie (1644-1912) was daar ʼn groot opbloei in die kunsteorie en kunskennerskap. Groot versamelings skilderye het tot stand gekom. Veral sedert die jare sewentig word daar vanuit hoër kringe gewaak teen die “dekadente” invloede uit die Weste.

Kunsnywerheid

Duisende jare gelede was die kunsnywerheid in China al op ʼn besonder hoë peil. Groot welslae is behaal met brons, pottebakkerswerk, porselein, lakwerk en sy wat ook uit China groot bewondering afgedwing het. Tydens die Shang-dinastie (1766-1122 v.C.) is daar reeds bronswerk gemaak wat getuig van besondere kunssinnigheid. Talle voorbeelde hiervan is gevind. In die periode van die Tang-dinastie (618-907) het edelsmeerkuns sterk op die voorgrond getree.

Persiese invloed is hier baie duidelik. Dit kan moontlik toegeskryf word aan die uittog van baie Perse na China, veral na die val van die Sansanide. Tydens die Ming-dinastie (1368-1636) is die edelsmeerkuns egter weer al hoe minder beoefen. Tot die bekendste produkte van die Chinese kunsnywerheid behoort keramiek (pottebakkerswerk en porselein). Die oudste pottebakkerswerk dateer uit omstreeks 3000 v.C. Daar word aangeneem dat glasuur vir die eerste keer tydens die Han-dinastie (206 v.C. – 220 n.C) gebruik is. Tydens die Tang-dinastie (618-907) is baie grafbeeldjies van mense en diere van pottebakkersklei gemaak. Vir die eerste keer het daar nou ook wit deurskynende pottebakkerswerk ontstaan, wat baie soos porselein gelyk het, maar wat nog nie kaolien, die hoofbestanddeel van egte porselein, bevat het nie). Vir lakwerk word die sap van die lakboom (Rhus vernicifera) gebruik, 'n boom wat in groot dele van China voorkom.

Die sap word meestal in dun lagies op hout aangebring, maar ook op papier-maché (fyn papierpap), rietwerk, doek, metaal, glas of porselein. Elke lagie moet eers goed droog word voordat die volgende aangewend word. Lakwerk is goed teen vogtigheid bestand en dit het gou ter wille van die dekoratiewe waarde daarvan gewild geword, veral die kleure swart, rooi, bruin, geel en groen. Coromandellak (so genoem na die plek van verskeping, die Coromandelkus) het baie gewild geword in Europa. Daar word eers 'n krytlaag op die hout aangebring en dan bo-op ʼn paar lae swart lak. Motiewe word op die laklaag uitgesny en dan word die krytondergrond, wat so sigbaar word, met verskillende kleure verf geverf. Die verfkleure vertoon pragtig teen die glansende swart lak. Eeue lank is die systowwe uit China reeds bekend en bly dit besonder gewild in die Weste. Die oudste oorblyfsels dateer uit die Han-periode (206v.C.-22 n.C.)

Jade

Jade is 'n samevattende benaming vir die halfedelstene nefriet (niersteen) en jadeïet. Nefriet kom voor in die kleure groen, geel, bruin, bruinswart en grys. Jadeïet het 'n ligter tint en kan groen, grys of wit wees. Vroeëre Chinese jadevoorwerpe is byna almal van nefriet. Jade het vir die Chinese 'n simboliese en magiese krag, sowel as geneeskrag. Tydens die Shang-dinastie en die Zhou-dinastie is veral rituele voorwerpe van jade gemaak. Talle daarvan is in grafte gevind. Fabelagtige diere was 'n gewilde motief.

Bron

• Wêreldspektrum,1982,ISBN 0908409451 band