Die nag het net een oog

Die nag het net een oog is die Gotiese debuutroman van François Bloemhof. Dit is voor publikasie bekroon met Antenne, Saambou en De Kat se prys vir beginner-romansiers. Die boek word ook beskou as die eerste Gotiese riller in Afrikaans.

Die nag het net een oog
Skrywer	François Bloemhof
Omslagontwerper	Teresa Williams
Land	Suid-Afrika
Taal	Afrikaans
Onderwerp	Gotiese roman
Genre	Fiksie
Uitgewer	Tafelberg
Uitgegee	1991
Medium	Slapband
Bladsye	184
ISBN	0-624-02996-4
Vervolg	Die knip van 'n oog
Letterkunde-portaal

Karakters

Hoofkarakters

• Catharina (Cathy) Botma - 29-jarige hoofkarakter en assistentbibliotekaresse van Botmasdorp; nasaat van die stigterslid van die dorp
• "Botma" ("die man") - die booswig

Newekarakters

• Barend Jakobus du Preez - petroljoggie by 'n vulstasie naby Rustenburg
• Magriet Suretha du Preez - moeder van Barend, pleeg selfmoord n.a.v. haar seun se moord
• Elaine Botma - suster van Cathy
• P(i)eter du Toit - joernalis van Johannesburg Mail
• Bertha du Toit - moeder van P(i)eter du Toit
• Anelda Louisa Ferreira - vertaler en hulp by die dorpsbiblioteek
• Marie Elana (Ferreira) Avenant - suster van Anelda
• Oom Paulus Dippenaar - burgemeester van die dorp
• Heidi Jansen - kelnerin en private ontkleemeisie
• Pierre Cobus Jansen - broer van Heidi Jansen
• Susanna (Ans) de Jager - die dorp se nuusdraer
• Dominee Stefanus Vollgraaff - predikant van Botmasdorp
• Alice Spencer - bibliotekaresse van Botmasdorp
• Phillip Meyer - polisieman op die dorp
• Debora Meyer - moeder van Phillip Meyer
• Gabriël Smit - 'n kerkganger met 'n bles
• Rienie Viljoen - afgetrede onderwyseres wat haar ouerhuis op Botmasdorp teruggekoop het, 'n "vaalhaarvroutjie"
• Aunt Johnny Venter - buurvrou van Cathy op Botmasdorp

Intrige

---

Bederwingswaarskuwing: Die storielyn of storie se einde volg hieronder.

---

Proloog

'n Seun wat oënskynlik lewendig begrawe is, grawe sy pad oop uit 'n (vlak) graf en sweer in gebroke Hollands (Ik sweeher) hy sal wraak neem.

6 tot 12 Februarie 1991

Woensdag, 6 Februarie 1991
Omstreeks halftwee tydens sy nagskof ontvang Barend Jakobus du Preez 'n vreemde man (wat hoed dra in die middel van die nag) in die hokkie by die vulstasie naby Rustenburg vir koffie, nadat petrol ingegooi en betaal is. Dit blyk dat Barend 'n boorling van Botmasdorp is, naby Clanwilliam. Hy erken teenoor die vreemdeling hy het redelik onlangs nog die onverklaarbare behoefte ervaar om by sy heimat te gaan kuier. Barend raak skoon onthuts wanneer die vreemdeling sy naam en van weet. Ook dat hy in 1957 gebore is, geen sibbe het nie, sy ouers Dirk en Magriet heet, dat sy moeder nog lewe, sy vader dronk verongeluk het toe Barend tien was, dat Barend standerd drie en ses herhaal het. Voordat Barend kan skree raak hy heeltemal verlam en bewusteloos. Wanneer hy sy bewussyn herwin is hy in 'n stoel vasgebind en die vreemdeling begin sy dyspiere en polse afsny, en die gesig kerf.

Donderdag, 7 Februarie 1991
Terwyl Elaine wag op die woonstelblok (in Durban) se hysbak, keer die concierge se vrou haar voor. 'n Lang, skraal donker man met 'n hoed op het Elaine gesoek, maar geen boodskap gelaat nie. Aangesien dit nie Anton is nie ('n getroude man met wie sy 'n skelm verhouding aangaan), skeel dit Elaine nie. Sy bly tog net in Durban omdat Anton daar is. Die lang man daag toe wel op, sê agter die geslote voordeur hy is Anton, nooi homself binne wanneer Elaine oopmaak, vermoor haar en laai die lyk in die bagasieruimte van sy motor. Net nog 'n naam op sy uitwisboekie wat 'n kruisie bykry. Volgende aan die beurt is 'n inwoner op Riviersonderend.

Vrydag, 8 Februarie 1991
In die biblioteek op Botmasdorp kry Anelda 'n vreemde oproep uit Riviersonderend waar haar suster Marie bly. Haar suster het gevra of dit Anelda is wat praat en het op die bevestiging sonder meer die telefoon neergesit. Op pad huis toe vanaf die biblioteek word Cathy voorgekeer deur die burgemeester, Paulus Dippenaar. Op Woensdag, 20 Februarie, word Botmasdorp se 100-jarige bestaan gevier en omdat haar voorsaat een van die stigterslede was (dié stigterslid, 'n Botma) word Cathy gevra om 'n toespraak te lewer by die geleentheid; die toespraak moenie langer as 10 minute wees nie. Sy het dus 12 dae, ter voorbereiding van die eeufeesviering. Cathy stem teësinnig in.

Saterdag, 9 Februarie 1991
Cathy moet Peter inligting omtrent die dorp en omgewing verskaf. Binne vyf minute vind hulle by mekaar aanklank; sy word selfs vir ete uitgenooi. In die badkamer van die biblioteek kruip die twyfel weer nader en sy wonder wat Peter in haar tog raaksien. Hulle gaan halfagt na die restaurant. Peter erken hy bly in 'n hotel, al woon sy moeder op die dorp; hy en sy ma kom nie goed oor die weg nie, hulle het albei te uiteenlopende geaardhede. Sy ma het hom te streng grootgemaak en voortdurend met die Bybel en die hel oor kleinigheidjies gedreig. Die Saterdagaand dreig om bederf te word toe Heidi bitsig opmerk sy het Cathy skaars herken met al die grimering op. Peter red die aand deur Cathy te herinner hy het haar uitgevra nog voor sy grimering om sy onthalwe aangesit het. Onverklaarbaar het Peter ook gevoel hy moet terugkeer na Botmasdorp (Johannesburg Mail sou nie belangstel in hierdie dorp ver buitekant sy stadsgrense nie). Met die ete wat bedien word, blerts Peter met 'n pen Heidi se regteroog (haar grimering het glo gesmeer), sodat dit lyk asof haar oog uitloop. Peter en Cathy geniet die ete in stilte. Ans de Jager daag in die restaurant op en deel die nuus mee Magriet du Preez het selfmoord gepleeg deur 'n oordosis pille te drink - sy kon die moord op haar seun, Barend, nie verwerk nie. Hy was die enigste kind uit een van die ou families op die dorp. Voor sy loop, verneem Ans by Peter hy bly nog vir so twee weke, tot en met die eeufeesviering. Die kos aan tafel smaak nou na "dooie dier". Op pad terug huis toe, stap Peter en Cathy verby die geheimsinnige Moolman-huis, 'n bouval wat wonderbaarlik 'n anonieme koper gekry het; 'n enkele lig brand daarbinne. Peter sien Cathy by haar tuinhekkie af (voorheen haar ouerhuis).

Sondag, 10 Februarie 1991
Dominee Stefanus Vollgraaff (wat sy vader as dominee opgevolg het) preek uit Markus 5, vanaf vers 21. Wanneer 'n skaduwee voor die gebrandskilderde glasvenster verbyloop, word hy heeltemal ontsenu deur lasterlike gedagtes wat hom aanval. Hy lees byvoorbeeld "'...met die naam Jaïrus, kom toe daar aan. Net toe hy vir Jesus sien, val hy op sy knieë voor Hom en smeek Hom dringend: 'My dogtertjie lê op haar uiterste. Kom lê tog u hande op haar, sodat sy kan gesond word en lewe...' en kan hoereer, soos haar gewoonte was, daarom dat sy die lewe gelaat het." Hy vrees dat enigiemand agter daardie ooglede kan lê en skuil, 'n vampier wat met graagte die bevel sal gehoorsaam om op te staan. Dominee Vollgraaff weier om hierdie kind, hierdie boosheid, te laat opstaan met die uitspreek van die woorde uit die Bybel en so op sy kudde los te laat. Hy laat val die Bybel en storm by die kerk uit. Buitekant het die figuur agter die bougainvillea pas verdwyn.

Peter kuier by Cathy aan huis en hulle bekyk die familiefoto wat teen die sitkamermuur hang. Dit is 'n foto met haar betoorgrootvader, dié stigterslid van die dorp, omring deur maklik twintig mans en vrouens. Peter vertel Cathy van die vreemde oproep wat hom eintlik na Botmasdorp gebring het: 'n man het oor 'n baie swak lyn gesê iets groots gaan op Botmasdorp gebeur, "iets wat 'n goeie storie sal uitmaak". Soveel te meer vreemd omdat Peter niks verklap het dat hy bande met Botmasdorp het nie.

Op haar gebruiklike wandel deur die dorp op 'n Sondag merk Alice buiten die gehawende toestand van die biblioteektuin 'n stukkende ruit. By nadere ondersoek vind sy 'n hele paar dokumente en boeke is uit die biblioteek se argief gesteel.

Met die mis wat begin inrol kan Paulus Dippenaar nie slaap nie en gaan wandel. Die nuwe eienaar van die Moolman-plek wag op hom onder 'n boom. Hulle stap saam tot voor die man se huis en op die onheilspellende woorde "ek het vir jou gewag" laat Dippenaar spaander, net om oor die grondinsinking te struikel. Net voor Botma die burgemeester begin vermink, sê hy: "Indien dit enige troos is" [...] "julle het dit aan julleself gedoen".

Maandag, 11 Februarie 1991
Botmasdorp kry niks van die gewone Februarieweer nie; dit is so ysig soos 'n Europese Kersfees. Terwyl Alice tuis iets gaan haal het, skakel Cathy Durban toe, na Elaine, maar niemand antwoord nie. Alice vermoed Peter is verantwoordelik vir die verdwyning van die geslagsregisters, naam- en adreslyste, stukke oor die ontstaan van die dorp, belangrike gebeurtenisse in die verlede en die Botma-dagboek. Cathy betwyfel dit, aangesien Peter fotostate gemaak het. Alice verwag van Cathy sy moet werk daarvan maak om Peter te ondervra. Cathy herroep 'n tydperk uit haar kinderjare toe sy onder druk was om vir sielkundiges te lieg - hoe kan sy ander wil ondervra?

Die middag by die restaurant het Botma 'n ondubbelsinnige rol tienrandnote vir Heidi gewys en sy adres op 'n noot onder 'n piering gelaat. Geld en die geleentheid om die dorp se stof finaal van haar voete af te skud, dryf Heidi na die bouvallige huis. Voor haar oë word die hele huis 'n sprokiesmooi woning. Die wurmgevrete vy wat die man Heidi aanbied word voor haar oë 'n "volmaakte spesimen plooiloos gerond teen die rimpels van sy hand". Die skyn bedrieg, want dit smaak nie na vy nie. Al voel sy ook skurfte teen die muur van verf wat afdop, vertoon die mure vlekkeloos en skoon. Die huis het te veel detail, 'n prototipe, 'n cliché van 'n Botmasdorp-huis, soos sy verwag het. Voordat sy haar kan ontklee, merk sy skielik op sy is reeds kaal. Botma bedank Heidi vir die ontmoeting, met die ietwat beledigende woorde: "Daarmee bedoel ek, dat dorpies soos hierdie, so skynheilig, so góéd is, dat ek bly is jy het vir my bewys daar is iets immoreels in 'n dorp wat hom roem op sy morele waardes." Uit dank stop hy 'n paar note geld in haar mond, ook die vrot vy, terwyl hy haar neus toedruk.

Voordat Peter vir Cathy by die voordeur groet, kom Aunt Johnny Venter by die tuinhekkie in. Die buurvrou sê sy kon vroeër die dag deur haar kombuisvenster sien hoe 'n lang en donker man in die middel van die pad na die huis kyk; hy het nie by die erf ingegaan nie, maar duidelik na iets by die huis gesoek.

Dinsdag, 12 Februarie 1991
Marie se liggaam is deur haar man ontdek; Anelda word telefonies hiervan in die biblioteek van die slegte tyding meegedeel. Toevallig het die buurvrou die man wat met die moord verbind word ná elf gesien (kort voor die oproep op 8 Februarie). Marie en haar man het 'n uitval gehad en hy het nie in die huis geslaap nie. Anelda gaan met die goedkeuring van Alice huis toe. Byna oombliklik daarna kom Heidi die biblioteek binnegestrompel, byna soos 'n poppespel. Sy sê die man van die Moolmanhuis het werk vir Anelda. Belangrike werk. Skryfwerk. Alice gaan in Anelda se plek.

Heidi sit ondertussen in 'n katatoniese toestand (al voel haar oë vir Cathy soos eenrigting-loergate), en stel dan vrae op 'n meganiese wyse, soos iemand wat nie die reëls van 'n taal verstaan nie. Cathy besluit om Heidi by die huis te bring. Op pad kom hulle Tant Ans teë wat wil weet waarom Heidi skielik ophou werk het en skryf 'n boereraat vir olikheid voor. 'n Blok later sê Heidi met 'n sibilante skuring van die s'e en hoogdrawende a's: Vir wot wil sssy ollesss weet. Met moeite kry Cathy vir Heidi by die losieshuis. Op die vraag "wat gaan aan?" antwoord Heidi: "ek kan nie sê nie". Cathy wonder of Heidi bedoel het: "ek mág nie sê nie."

Net ná twee die namiddag by die biblioteek kom verneem Bertha du Toit of haar seun daar is; dit wil lyk of sy Cathy verkwalik omdat die verhouding tussen seun en moeder steeds stram is. Cathy is moeg daarvoor dat almal die besluite neem wat haar toekoms raak. Toe die telefoon in Durban weer nie antwoord nie, kom die terugflits van haar sessie as kind by die sielkundige, hoe sy in die antwoordruimtes gelieg of ontwykend geantwoord het. Sy besluit om die biblioteek vroeër te sluit. Met Peter se aankoms besluit sy om hom nié van sy moeder se besoek te vertel nie. Sy nooi Peter by haar huis in. Toe hy speels haar begin soen, ontstel dit haar en sy raak woedend. Sy verkies dat hy eerder moet dink dit is uit ordentlikheid, die manier waarop sy grootgemaak is, as die rede waarom sy weier. Toe hulle 'n grappie oor die aangeleentheid maak, gee sy hom 'n drukkie.

Heidi keer lewensmoeg terug na die Moolman-huis en sien die bouval vir wat dit werklik is. Botma keer haar by die voordeur voor (aangesien hy 'n gas het) en lei haar na 'n oop graf in die tuin. Hare, sodat sy rus vir haar siel kan vind. Ondertussen is Alice net soos Heidi deur die aanvallige mooiheid van die huis (tydens die huisbesigtiging) bekoor en het selfs 'n koppie Rooibostee geniet - voordat sy Botma se skryflakei geword het. Met haar linkerhand (sy was regs) skryf sy diktee vir Botma. Die geskiedenis word herskryf. Uit sy relaas (wat openlik die spot dryf met toeristiese mooiskrywery) blyk dit Botmasdorp is vernoem na Frederik Botma, wie se enigste nasaat Catharina is. Die man eien nou die van 'Botma' aan homself toe, aangesien hy "net soveel 'n produk van die dorp is as sy [Cathy]". Die geskiedenis van hom, haar, die dorp is een. 20 Februarie, die dorp se stigtingsdatum, is derhalwe sy verjaarsdag. Hierdie geskrif waarmee Alice doenig is, is sy manier van wraak. Terwyl Alice met die dikteewerk hervat, beleef sy die angs wat Botma moes deurmaak. Vroeër was hy die jagter, nou word hy deur die mans gejag, gevang, pimpel en pers geslaan. Met 'n slagoffermentaliteit en selfbejammering gebied hy Alice om te skryf:

"Party mense word altyd deur ander vervolg [...] Dit mag nie geduld word as jy anders is nie. Dit laat hulle bedreig voel. Enige afwyking van die normale, enigiets wat nie inpas by dit wat hulle graag wil hê nie, wat hulle nie kén nie, dit is onaanvaarbaar en moet uitgeroei word. Maar hoe gemaak as dit te sterk is?"

Daarby volstaan hulle vir die dag.

16 tot 19 Februarie 1991

Saterdag, 16 Februarie 1991
By die gebruiklike Saterdagoggendbasaar beman Cathy die sitrusstalletjie in Anelda se plek. Die geld word ingesamel vir die voorgenome restourasie van die kerkgebou. Maar anders as gewoonlik is die burgemeester nie vroegoggend al daar om te kyk hoe sy geesteskind vorder nie. Ans de Jager, wat nie so lief is vir sitrusvrugte nie, staan nader en loop eers wye draaie om die onderwerp waaroor sy eintlik wil praat: die verhouding tussen die Du Toit-moeder en seun. In die agtergrond merk Cathy op hoe 'n seun in 'n lang swartgeklede man (die kleredrag heeltemal uit tred met die eeu) vashardloop; die appel wat die sewejarige die heeltyd opgegooi en gevang het, lê op die grond. Die lang man stel die appel op en plaas dit in die seuntjie se hand. Die kind kies die hasepad en laat die appel net so lê. Voordat Ans nou eintlik in haar gesprek by Bertha en Peter kan uitkom, staan die lang man agter haar. Ná die voorstelling, vra Cathy of hy die persoon was wat miskien na haar tuis gesoek het. Daarop antwoord hy: "As ek mense soek, kry ek hulle gewoonlik". Hy streel oor die vrugte en merk op watter indrukwekkende tentoonstelling dit is, en groet. Binne 'n oomblik word 'n derde van die lemoene aangetas, vrot. Anelda daag later op om te kyk of alles nog vlot verloop by die stalletjie. Sy is seker sy het iemand tussen die skare opgemerk wie se voorkoms op 'n druppel water ooreenstem met die beskrywing van haar suster se moordenaar. Bertha du Toit daag uit die niet op, met haar vriendin, Rienie Viljoen, en skimp in die rigting van Cathy wat haar seun afrokkel. Cathy weier om die verantwoordelikheid hiervoor te aanvaar en sê "Mevrou, as hy by jou wou uitkom, sou hy". Nog voordat Bertha kan antwoord, maak ook Peter se verskyning. (Sy moeder noem hom Pieter, hy dring op Peter aan - 'n teken van sy onafhanklikheid). 'n Moeder-en-seungesprek oor meisies word by 'n paar stalletjies verder voortgesit, duidelik nie meer die streng moeder van vroeër nie: sy erken hy is nou oud genoeg om self die besluite te maak wat hy moet. Sy nooi hom heel gemoedelik uit na "óns huis".

Ná die basaar eet Peter by Cathy en verwonder hom hoekom sy nooit oor haar ouers praat nie. Die verlede is dóód, kom die antwoord. Oor 'n toekoms saam met Peter kan sy haar nog nie indink nie. Maar selfs al is hy nog tot 20 Februarie op die dorp, lyk dit vir Peter glad nie of Cathy hom sal mis nie; sy weier hom alle toenadering. Die verwyt wat Cathy hom toeslinger is dat mans net in seks belangstel; sy vra hom om te loop. Sy beleef 'n greep uit haar herinneringe waar Cathy se pa vir haar en haar suster, Elaine, as jong dogtertjies saans kom betas en gemolesteer het.

Ans de Jager het op grond van die moordenaar se beskrywing onafhanklik tot dieselfde gevolgtrekking as Anelda gekom - net vinniger. Sy voel teenoor die gemeenskap verplig om die reg in eie hande te neem en hom vir sy dade te laat boet. Met 'n vermomde stem bel sy Botma anoniem en konfronteer hom oor sy dade. Botma vra haar wat sy met die inligting uitgerig kan kry, wat haar onkant betrap. Voordat hy die verbinding verbreek, sê hy sy moet om vyfuur by sy huis wees, "mevrou De Jager". Ans kyk deur die studeerkamervenster van die Moolman-huis en sien hoe Botma die broer van Heidi tussen sy hande neem en sy lippe op syne plaas.

Ondertussen kry Stefanus Vollgraaff net verdoemende teksverse uit die Bybel soos hy na antwoorde soek; ook kan hy skaars sy mond oopmaak, of hy vloek vreeslik. Die laaste vers wat hy opsoek bied die antwoord: Jeremia 6:1. "Mense van Benjamin, gaan soek veiligheid buite Jerusalem".

Op die kop vyfuur lui Ans die deurklokkie en word deur Alice ingenooi en tee aangebied. Al het Ans nee dankie gesê, gaan haal Alice tog die teegerei. Die mooi dekor van die huis herinner Ans aan die denkbeelde en verbeeldingsvlugte uit 'n ongeïllustreerde boek met sprokies uit haar kinderjare. Die Moolman-huis is 'n presiese kopie hoe sy haar 'n paleis voorgestel het, maar sonder die warmte. Sy drink uit beleefdheid die tee wat Alice bring. Alice merk op Botma se mag is besig om sterker te word, want vir Alice het die huis 'n rukkie geduur om mooi te word, vir Ans was dit onmiddellik so. Ans versteen heeltemal en Botma verduidelik kortliks dat die geskiedskrywing van Alice nodig is sodat die dorpenaars begrip sal hê waarom hulle moet boet vir hul voorouers se dade. Hy gebied Alice om solank Ans se graf te gaan grawe. Toe Pierre soos 'n zombie binnekom, word hy ook die opdrag gegee om Ans by te staan en Ans se graf breed genoeg vir homself ook te grawe. Dit was 'n fout van Pierre om na sy suster, Heidi, te kom soek. Wanneer hulle twee alleen is, verwyder Botma met die grootste haat en afsku Ans se oogbol uit die oogkas met een ruk.

Sondag, 17 Februarie 1991
Terwyl Botma (op 'n Sondag) gaan inkopies doen, glip Anelda (wat Botma aan die beskrywing van die moordenaar herken) by die Moolman-huis se oop kombuisvenster in. By 'n toe deur in die gang draai sy die knop en stamp daarteen. In die winkel laat val Botma sy kruideniersmandjie, druk sy hande teen sy slape en wil daar en dan betaal. Anelda bereik die hoofslaapkamer in die boonste verdieping en hoor hoe die voordeur onder toeslaan.

Anton bel Cathy om te hoor of haar suster, Elaine, op Botmasdorp kuier, want al haar besittings is net so in die woonstel agtergelaat, ook haar tandeborsel. Die telefoonlyn raak dof, suis en sny later uit. Alle kontak met Durban is verbreek. Op pad hotel toe om met Peter te praat wéét Cathy almal op die dorp wat op die een of ander wyse met Botma te doene gehad het, tree vreemd op, of verdwyn spoorloos. Sy deel haar vermoedens met Peter en hulle spreek af om op Maandagaand agter die kap van die byl te kom.

Dominee Stefanus Vollgraaff jaag sak en pak vol sielsvertwyfeling uit die dorp die digte mis in en land in 'n sloot. Wanneer hy uitklim en in die swart rigtingloos rondtas, herken hy die stem van sy vrou iewers uit die newels, die laaste woorde op haar sterfbed - sy naam, Stefan.

In Bertha du Toit se huis luister sy na haar geliefkoosde musiekprogram op die radio. Ná die vorige Sondag in die kerk het sy finaal teen georganiseerde godsdiens besluit. Die grootste sondaars sit dikwels in die voorste banke en Dominee Vollgraaff is met sy goeie bedoelings en al nie sterk en opgewasse genoeg om die gemeente te lei nie. Die mag van die bose is sterker as wat enigeen sal raai; sy sal voortgaan om dit vanuit haar huis as vesting te beveg. Op die radio word "Che gelida manina" uit Puccini se La Bohème spesiaal aan haar opgedra. Sy kan haar skaars indink dat Pieter hierdie lied sou aanvra, maar toe hy eers voor haar staan (wel effe langer en die stem anders) laat sy haar na die konsertsaal op die dorp lei. Daar is dit presies soos sy haar 'n opvoering nog altyd in haar verbeelding voorgestel het. Dan is dit nie die ligte wat uitdoof nie, maar die lig wat wyk uit haar oë.

Toe die werklike Peter du Toit by sy ouerhuis aankom, brand die ligte, die musiek speel, maar daar is niemand tuis nie.

Maandag, 18 Februarie 1991
Die Maandag tree Alice opvallend vreemd op in die biblioteek. Sy het klokslag om negeuur opgedaag, haar stoel uitgetrek en die hele dag so roerloos bly sit. Haar robotagtigheid ontsenu Cathy. Geen telefoon het gelui nie, geen mens het opgedaag nie. Cathy het na Durban probeer bel, maar steeds is Durban onbereikbaar. Cathy vra vir Alice of hulle 'n uur vroeër kan sluit.

Die aand, soos afgespreek, terwyl Cathy by die Moolman-huis vir Botma se aandag aftrek deur 'n onderhoud in die sitkamer te voer, breek Peter by die agterdeur in en begin rondsnuffel. In een kamer kom hy in 'n hangkas op 'n konsertinalêer af met die name Stefanus Vollgraaff, Barend Jakobus du Preez, Marie Elana (Ferreira) Avenant, Anelda Louisa Ferreira, Susanna de Jager, Pierre Cobus Jansen, Heidi Jansen, Paulus Dippenaar, Magriet Suretha du Preez. Elke naam met sorg deurgehaal. Drie name staan nog ongeskonde: Alice Spencer, Elaine Botma, Bertha du Toit.

Ondertussen het Cathy ook van die Rooibostee gedrink, maar kom skynbaar vir die leser niks oor nie. Botma het hom later verskoon en een van sy slapende handlangers gaan wakker maak met die gevreesde woorde, met die nuwe gelade betekenis, waarvoor Dominee Vollgraaff die wyk geneem het: "Talita koem" (Markus 5:41).

Peter kom af op 'n vakkie met Cathy se naam op en lees 'n brief van die kinderkliniek. Op skool toon sy gedragstoornisse: sy is sku, kan nie voor ander leerlinge optree nie, eet en slaap swak, sosialiseer net met haar tweelingsuster (laasgenoemde domineer haar, al ly hulle aan medeafhanklikheid), kan glad nie in 'n groep saamwerk nie, en toon "psigososiaal-gebrekkige ouerkontrole-ervarings". Peter kom dan op sy eie naam af, 'n (straf)blad gevul met sy jeugsondes: vrugte steel, lekkers steel, motor "leen". Alleen sy moeder het hiervan geweet. Toe hy by die deur voetstappe hoor inkom, is hy verbaas om sy moeder te vind - wat blindelings en versoenend haar hande na hom toe uithou en hom op die lippe soen.

Buite die huis wag Cathy op Peter. Hy tree bot en aggressief op, teen sy aard. By haar huis dwing hy Cathy om seksueel met hom te verkeer - sy voel magteloos toe hy "my meisie" gebruik, die troetelnaampie wat haar pa teenoor haar gebruik het. Daar is geen sprake van romantiek nie; hy knie haar een bors (met sy linkerhand) sadisties soos deeg. Peter verdierlik met elke beweging totdat haar maagdevlies breek.

In die middel van die nag hits iets Peter aan om die slapende Cathy se oë met 'n mes uit te steek, maar iets in hom kom in opstand daarteen. Hy haal die familiefoto van die muur af en loop na die Moolman-huis, waar sy oop graf op hom wag. Cathy word wakker en dink aan haar moeder wat haar en Elaine kleintyd vertel het van die sterre wat soos ogies oor mens waak, dat mens nie die donker hoef te vrees nie. Met die vliese mis wat oor die dorp inrol, word dit 'n sterlose nag met net een oog.

Die aand droom Phillip Meyer hoe sy oupa, vroeër self 'n konstabel, vir hom sê dit sit nie in sy broek om oor reg en verkeerd te besluit nie (en word op en af betrag). Phillip Meyer besef hyself is kaal. In sy tweede droom kruis sy weë met Rienie Viljoen s'n. Sy word ingewag deur die man onder die boom, wat antwoord: "Jy kan ook nie verwag dat alles moet wees soos dit eers was nie". Sy wil egter alles weer hê soos dit was, maar daar is niemand meer op Botmasdorp wat sy ken nie. Nie eens haar vriendskap met Bertha kon wat sy agtergelaat het op die dorp met haar terugkeer herwin nie. Dan haal die vreemdeling sy towerfluit uit en begin speel (waarskynlik om die dooies op te roep). Phillip lei haar weg, sodat sy nie miskien in sout sal versteen nie. Sy onthou 'n aanhaling uit Hamlet wat op haar as kind 'n indruk gemaak het: 'Tis now the very witching time of night, when churchyards yawn, and hell itself breathes out contagion to this world. Wanneer Rienie wakker skrik, is die nag buitekant inderdaad 'toneelgereed'.

Dinsdag, 19 Februarie 1991
Die telefoonsentrale op die dorp werk glad nie meer nie. Alice is in haar emosielose robot-bui en dra steeds dieselfde donkergroen snyerspakkie as die vorige dag en op die dag toe sy na die Moolman-huis gegaan het.

Omstreeks drieuur die middag in die argief tref Cathy die dik Botma-dagboek (A4-grootte met bruin omslag) van haar betoorgrootmoeder (wat met die stigter getroud was) netjies op sy plek aan. Adelaide Botma, gebore Grey, was 'n lady uit Brittanje wat haar by die Boere geskaar het. Cathy vra haar af waarom juis hierdie boek van haar voorouer terug op die rak geplaas is. Sy begin lees. So tussendeur die beuselagtighede van die plaaslewe, lees Cathy op 26 Januarie 1891 van 'n seuntjie, blykbaar 'n boskind. Hy kom verwilderd voor, maar laat Adelaide later toe om met hom te praat, al hou hy ook 'n goeie afstand tussen hulle. Hy het geen Godsbegrip of toekomsbegrip gehad nie, was onbewus daarvan dat hy 'n ongeredde sondaar was, nog minder dat hy 'n siel had. Soos 'n redelose dier het hy in die konstante hede geleef. Adelaide skryf met vreugde hoe sy vordering met die kind maak. Dit gaan wel moeilik, aangesien hy 'n swak Hollands praat en uit vrees vir die mansmense onwillig is om na die nedersetting te gaan. Adelaide se beskrywing van die kind se voorkoms is uit die boek geskeur, en 'n paar dae is heeltemal verlore. Op 13 Februarie 1891 gebeur iets vreemd: as swanger vrou is sy saam met haar man, Frederik, na die rivier om stene vir hul nuwe huis te versamel. Haar perd het glo vir die kind (wat uit die niet verskyn en verdwyn het) geskrik, sy het afgeval en in 'n nabygeleë stroompie gerol. Genadiglik het die perd langs haar tot stilstand gekom en haar ongebore baba is veilig. Die daaropvolgende dae verdwyn troeteldiere en stuks vee van die vesting; die inwoners het hul vermoedens oor wie daarvoor verantwoordelik is. Hoe Adelaide ook al probeer paai het, die dorpenaars het dit nou maar eenmaal dat die boskind 'n persoonlike vendetta teen die inwoners voer, as indringers op sy gebied, en skaar hul eerder by die onverskrokke Frederik. Cathy sluimer bietjie in.

Die hele dorp val in 'n diepe slaap en word getref deur surrealistiese drome gevul met die dooies. Maar is dit werklik drome? Debora wonder wat Phillip by haar in die kamer soek as hy moet werk, maar besef dit is haar oorlede pa. Aunt Johnny sien vanuit haar bed 'n gesig om die hoek in die gang loer, haar tante wat in 1983 dood is toe die huis afgebrand het. Sy jaag haar tante weg. Dieselfde tante (Amanda) gaan lê dan besoek af by Rienie Viljoen, wat reeds 'n voorkamer vol mense het. Hoewel Rienie dolgelukkig behoort te wees oor al die bekendes wat terug is, wou sy dit nie so hê nie - nie met die ondraaglike reuk en die verrotting nie. Rienie Viljoen wonder vaagweg wat die lewendes, Peter en Cathy, in haar droom soek.

Cathy skrik wakker en lees voort. Adelaide is op 18 Februarie 1891 diep teleurgesteld in die seun. Nie alleen het hy vir haar gelieg nie, God is nie meer in sy hart nie. Ene Johanna (wat nog nooit vir haar gelieg het nie) voer aan sy het self van agter 'n boom gesien hoe die kind 'n hoender vir die pret met sy kaal hande doodmaak en net so op die plek laat lê. Adelaide wonder selfs of die voorval langs die beek nie ook met opset was nie. As die kind nie God in sy hart het nie, voer sy aan, waarom sou hy nie in opstand téén God kom nie, of eerder - die een wat hom na God probeer lei het nie? Op 19 Februarie het die kind weer by die nedersetting ingesluip en 'n kalkoen gedood. Hierdie keer is daar voetspore voor die Botmas se slaapkamervenster gevind. Die inwoners het begin mor. 'n Dag word oorgeslaan - 20 Februarie bestaan glad nie. Die inskrywings vir die daaropvolgende vier maande verwys nie een keer na die seun nie. Ook die pluimvee is skynbaar met rus gelaat. Cathy sukkel om die kloutjie by die oor te kry - sy verstaan nie hoe dit alles by die hede inpas nie.

Alice val Cathy aan met 'n skêr. Ná 'n paar struwelings bereik Cathy die trap halfpad na bo, maar die skêr sink in haar kuit weg. Met die dagboek nog heeltyd in haar hand, tref Cathy vir Alice onder die ken, wat Alice met die trap afstuur en haar nek op die vloer breek. Geen polsslag. Deur haar dooie lippe praat Botma soos 'n buikspreker: "Julle tyd is om. Ons wag vir jou." Op haar horlosie merk Cathy vir 'n tweede maal die onmoontlike: dit is 'n minuut voor middernag. Wanneer sy die biblioteekdeur buite sluit is dit middernag, soos die kerktoring weerklink, die 20ste Februarie.

Woensdag, 20 Februarie 1991

In die Moolman-huis wag Elaine (met 'n gebroke Hollandse aksent) vir Cathy by 'n kamer in, sonder ooglede, om haar met 'n woordgeveg sag te maak. Dit is 'n woordestryd oor wie die vroegrypste was, wie die meeste aanleiding tot molestering kon gee. Cathy wen deur eerste te sê haar pa was liewer vir haar [wat Cathy is], omdat sy nie so "maklik" was nie, en ook geweet het hy sal haar nooit kan kry nie. Elaine, daarenteen, was verlief op hom, maar sal hom nooit kan kry nie, want hy is dood. Elaine hardloop wenend weg.

Uiteindelik breek die oomblik van waarheid aan: op die eerste verdieping, by die laaste vertrek, kom Cathy voor Botma te staan. Met soveel slagoffers op sy kerfstok is sy uitspraak nou perfek. Teenoor Cathy moet hy bieg: hy verpes, verfoei, verafsku sulke klein, selftevrede dorpies. Botmasdorp se inwoners is so verstrengel in tradisie en erfenis dat hy die dorp 'n paar dinge gaan laat terugkry wat hulle gedink ontslaap het. Die inwoners is so behep met hulle verlede dat hy dit aan hulle gaan teruggee. Elkeen gaan terug na die huis van sy naastes, om versoen te raak, soos die verlore seun. Behalwe, die vadere keer nou terug na die kinders; haar vader het hy vroeër laat opstaan. Op daardie oomblik slaan die voordeur toe. Wanneer haar vader aan haar wil vat, lieg Cathy sonder om te blik of te bloos: sy is Elaine, Cathy is dood, hy het verniet teruggekeer.

In haar droom beweeg Rienie Viljoen na die voorkamer, vind grondspore op die tapyt, die voordeur oop, maar die voorkamer leeg. Phillip Meyer sien in sy geestesoog 'n meisie met wydversperde oë wat by 'n gat in die grond sit en huil, haar rug gestut teen 'n grafsteen.

Cathy land nou in presies dieselfde situasie wat Alice en Botma al beleef het: sy word skielik omsingel deur 'n woud, weet sy word gejag. Sy weet wel sy is binne die huis. Sy word deur 'n boom gevang en is terug in die huis, in die studeerkamer - net Cathy en Botma. Hy het haar vas en dwing 'n soen op haar af. Sy voel hoe sy lewendig begrawe word. Cathy kry dit wel reg om haar blik weg te skeur van sy gesig en draai haar kop na die gebreekte familiefoto. Dieselfde gesig van haar betoorgrootvader wat spreek van vasberadenheid, "die plek behoort aan my", sien sy in haarself. Haar gesig. Cathy besef almal is gebruik, ook haar pa jare gelede, omdat die man vir haar bang is. Deur die boosheid met haar eie te beveg, begin sy die man in die gat te begrawe. Die man word 'n bang seuntjie. Sy het geen keuse nie, hy sal hulle almal uitmoor as hy die geringste kans gegun word. Sy verklaar hom dood, al sê hy "ons ontmoet weer".

Al wat oorbly is Cathy met die dooie gewig van sy donker mantel in haar hande.

Epiloog

Wat aanvanklik lyk op Botma in sy seunsgedaante wat nog veilig in die grond vasgekeer sit en geduldig wag om binnekort uit te breek (soos in die proloog), is eintlik 'n jukstaposisie van 'n fetus in die baarmoeder, oomblikke voor die aborsie. Die verhaal eindig met die jong meisie wat die dag tegemoet stap. Sonder die las van die verlede.

Agtergrond

In 'n onderhoud met Zirk van den Berg, sê Bloemhof die vroeë werke van Stephen King het hom beïnvloed. Hy het probeer om 'n Gotiese roman te skryf omrede daar 'n leemte was: in Afrikaans is daar genres soortgelyk aan Tolstoi en Barbara Cartland, maar niks tussenin nie. Hier het Dalene Matthee die rigting beduie wat gevolg moet word.

Volgens Bloemhof sal Afrikaans bly voortbestaan as daar gehaltevermaak is. Gehaltevermaak is die hoogste kuns. Hy wil eerder geléés word as om literêr te wees (d.w.s. om uitsluitlik slegs die akademici te behaag). Hy skryf nie met 'n leser in gedagte nie, maar vir homself. Bloemhof het gehoop die boek sal deur verskillende soorte lesers gekoop en geniet word. Hy hoop die skoolkind wat boeke haat sou deur die riller-element bevredig word. Hy het ook probeer speel met die "dieper sielkundige goeters vir iemand wat nou meer ingestel is daarop". Die boek is dan ook 'n bietjie diepsinniger as wat hy aanvanklik beoog het.

Bloemhof is in sy skik met die omslag van die boek wat die uitgewer gebruik het.

Ontvangs

Die nag het net een oog is die wenner in die afdeling vir beginner-romansiers van Tafelberg-uitgewers, Antenne, Saambou en De Kat se romanwedstryd van 1990.

22 Augustus 1991: Marius Crous voer aan die roman sluit aan by die tradisie van die Gotiese roman; die bonatuurlike staan sterk voorop en die verhaalgebeure speel veral in afgeleë ruïnes en kastele af. Kenmerkend aan hierdie genre is hebsug en oordrewe sekslus twee hooftemas wat aan bod kom. Iets aan die kleredrag van Botma herinner Crous aan Witches of Eastwick. Die leser word vanaf die proloog geboei deur die ontwyking van Botma se voorkoms en wie hy werklik is - daarvan kom die leser eers later in die dagboek van Adelaide Botma te wete. Botma se voorkoms en sy motorrit deur Suid-Afrika herinner Crous aan Stephen King se Christine. Die Middeleeuse sfeer van die Gotiese roman word binne 'n Suid-Afrikaanse konteks herskep. Crous vind die uitbeelding van Peter interessant: hy het probleme met sy moeder, noem tog Heidi 'n bitch - hy is nie jou stereotipiese teelbul of slappolsskrywertjie nie. Crous het wel 'n probleem dat te veel "asides" (terloopse opmerkings, bysake) in die roman uitgebeeld word, so ook by tye 'n oordrewe metaforiese oordaad, en van die gebeure is voorspelbaar en stereotipies. Crous vind dit byvoorbeeld onnodig dat die dominee nou juis op die preekstoel van die bose bewus moes word en begin stotter het - enige ander plek sou beter wees. Te midde van die clichés van 'n tydskrifverhaal, bied hierdie middelmootliteratuur genoeg stof vir 'n Afrikaanse rolprent.

Oktober 1991: Ook volgens Riana Scheepers is Die nag het net een oog by uitstek 'n grieselroman. Verkragting, bloedskande, verminking, moord vorm alles deel van die boek wat die laatnag-leser "naelbytend laat voortlees tot die laaste bladsy". Die verhaal vind verrassend genoeg nie in 'n eksotiese of romantiese ruimte plaas nie, maar word wel verplaas na die doodgewone, die boerse, die plattelandse gehuggie. Tog neem die Moolman-huis die plek in van die klassieke gru-kasteel. Volgens Scheepers hanteer en manipuleer Bloemhof die inligting puik sodat gebeure nie té absurd raak nie, maar ook nie té eksplisiet gewelddadig, wat die leser sal afskrik nie. Een probleem is daar wel: die skrywer het nog nie 'n selfstandige of konsekwente styl ontwikkel nie; dit wissel soms dramaties selfs van paragraaf tot paragraaf.

4 Oktober 1991: Ia Van Zyl vind die boek is pure melodrama, soos reeds op die omslagontwerp en die lokteks op die agterkant al duidelik is. Die aanvangsmotto uit Bram Stoker se Dracula laat haar aanvanklik wonder of sy met 'n gruwelboek te doen het. Vanaf die seun tot die moord van die petroljoggie, wonder sy waar die seun al die jare was en waarom juis Barend die prooi van sy wraak word. Maar steeds teen die einde van die roman wonder sy wat van die agtervolgers in die proloog geword het. Gaandeweg begin die leser insien sy het met 'n Gotiese roman te make. Van Zyl vra haar af of Botma se haat vir klein en selftevrede dorpies genoegsame rede vir sy wraak is. Die tempo in die roman is ysingwekkend, so vinnig dat die leser halfpad agtergelaat word. Teen die middel van die boek sal diegene wat bloot 'n riller verwag, moontlik vervreem word, "omdat alles darem net te dik vir 'n daalder word - 'gothic novel' of te nie". Vir diegene wat aanhou lees om vas te stel of daar nie 'n grondige rede agter al hierdie kabaal steek nie (bv. die liefdesverhaal tussen Cathy en Peter moet tog iewers heenlei), gaan teleurgestel word. Sy is onseker of die meisie in die aborsietoneel Cathy is, en of dit die bose is wat doeltreffend oorwin is. Wat haar betref, is die begrippe dekonstruksie, parodie en satire in die verlede al buitensporig wyd gerek en heelwat sondes is in die naam van dekonstruksie gepleeg. Sy kom tot die slotsom Bloemhof het beslis skrywerstalent, maar hy kan dit op meer vrugbare maniere aanwend.

8 Desember 1991: Charles Malan identifiseer enkele temas in die roman: konfrontasie met erfsonde, die noodlot, die Jungiaanse skadu, die spieëlbeeld, die alter ego. Die dorp dra as "kollektiewe karakter" die skuld, wat herinner aan Klaas Steytler se Die somer van '39. Hy prys die hantering (en afwisseling) van die verskeidenheid skryfkodes wat gebruik word, veral in die lig van die verhaalgegewe, en veral as beginnerskrywer: Bloemhof speel rond met die konvensies van die riller, die eksistensialistiese en Gotiese roman, die magiese realisme, die romantiese ontvlugtingsverhaal, ensomeer. Die probleem is net dat geen lig ironiese uitvlugte gesoek word nie. Die skrywer wil sy bloedige moordstorie met dodelike erns op alle vlakke in die verhaal laat klop. Die moordenaar is dus 'n Botma, "die man" (dit wil sê, talle mans), die Freudiaanse minnaar, die noodlot, die nag, die dood, ens. Die moordenaar doen ook die moordenaar van R.R. Ryger na en "druk sy vinger in haar oogkas, om die oogbol met een ruk te verwyder". Met ander woorde, die vlotgeskrewe en meesleurende roman word oorlaai. Te midde van die oordadig beeldryke taal, die outydse reëlbreuke, die perspektiefspronge (Alice en Botma se herbelewing van hom wat gejag word), die erg literêre koppelings waarvan dit wemel (bv. vrugte, maan, vrot, seks; soos by die verrotting by die sitrusstalletjie), sal die gewone leser steeds werklik geboei bly.

19 Desember 1991: Tom Gouws se eerste resensie verskyn in Die Transvaler. Hy prys die roman vir sy skrikwaarde: "Wanneer laas in Afrikaans het daar 'n karakter uit die sluimerende bladsye van 'n boek geklim, die literêre laken van hom afgeskop, en die leser meedoënloos begin agtervolg?" Hy vergelyk die boek met die verhaal deur Marlene van Niekerk, Honderd-en-vyftig-jaar Spekfontein waar grumoorde gepleeg word tydens die feesvieringe met die herdenking van die dorpstigting; 'n soort regstellende aksie van die foute van die verlede. Bloemhof het iets soortgelyks in gedagte, maar is nie so dodelik satiries nie. Gouws bevind ook die stelwyse is soms ietwat naïef, of deursigtig, of ondeurdag. En tog het hy waardering vir die beskrywingswyse van Peter se ereksie: "Sy geslag... spruit van onder die bos wat in 'n waaiervorm van sy naeltjie na benede groei, ligroos en sidderend, iets wat loer, soek na lug."

Februarie 1992: Volgens Tom Gouws herinner Die nag het net een oog aan die verhaal van Odusseus en sy makkers (veral omrede Bloemhof in Klasgids 'n klompie vrae oor die vertelling van Odusseus en die siklope beantwoord het). Net soos 'n sikloop geweet het dis "Niemand" (soos Odusseus homself voorgestel het) wat hom seermaak (deur 'n skerp, brandende stok in sy oog te druk), net so hoor die leser die slagoffers van die roman skree: "Dis Niemand! Dis Niemand wat my seermaak!". Die hele nag kry die gestalte van Niemand. Benewens die verwagte formule wat so kenmerkend van 'n Gotiese roman is (die retoriek en die cliché), kry die boek ook 'n magies-realistiese styl by, wat herinner aan die werke van Lampo (De komst van Joachim Stiller), Vandeloo (Het gevaar) en Vestdijk (De kelner en de levenden) in die opsig van die "lang en donker" man wat sy verskyning maak, en ewe vinnig verdwyn. Geweld doen hom in die boek voor. Ook is daar intertekstuele verwysings na sprokies, soos Bettelheim leer dat sprokies die beginpunt van 'n kulturele bewussyn is. Volgens Gouws is die boek geslaagd, selfs "'n belangrike gebeurtenis in Afrikaans", wat besit van die leser neem. Tog is alles in die teks nie goed nie: party dele word amateuragtig vertel, soms word daar te veel interpreteer, die "tipografiese ikone" oortuig nie altyd nie, die styl is hier en daar nie onder beheer nie, by sekere plekke kan die vertellershoek en fokalisasie bevraagteken word.

Bloemhof se draaiboekverwerking (na 'n wetenskapsfiksiefliek) van Die nag het net een oog is aan 'n Amerikaanse rolprentvervaardiger voorgelê en in November 2017 aanvaar.

Akademiese belangstelling

• Die gruwel en die Gotiese in drie hedendaagse tekste: Die nag het net een oog - François Bloemhof; Drif - Reza de Wet; Een hart van steen - Renate Dorrestein. Verhandeling deur Helga Minnette Buys. 2002.
• Gotiese elemente in François Bloemhof se debuutroman, Die nag het net een oog. Verhandeling deur Maria Johanna Loots. 2007.