Duitsers in Natal

Twee groepe uit Duitsland vestig hulle in die 19de eeu in die voormalige Britse kolonie Natal, vandag KwaZulu-Natal, bekend as die Bergtheil-Koloniste en die Hermannsburgse Sendelinge.

'n Kaart van die Hermannsburgse sending in Natal.

In 1935 het omtrent 6 250 Duitsers in Natal gewoon, van wie ook vandag die nakomelinge van hierdie immigrante daar voortleef.

Die Bergtheil-Koloniste

Die begin

Die Joodse sakeman Jonas Bergtheil verhuis in 1834 op 15-jarige ouderdom uit Beiere na die toenmalige Kaapkolonie, om sy neef Gabriel Killian te help wat daar woonagtig was. In 1843, ná die Britse besetting van die Boererepubliek Natalia, vaar hy met die skip Pilot na Durban. Na twee jaar in Durban gaan hy 'n vennootskap aan met Philip Jacob Jung. Daartoe sluit die Franse immigrant, Hipolyte Jargal, hom ook by die vennootskap aan. In 1847 stig hierdie driemanskap die Natal Cotton Company. Daar word geglo dat Natal die geskikte plek is vir die verbouing van katoen. Hulle koop die 15,500 akker (63 km²) plaas Wandsbeck van Edmund Morwood om daar die katoen aan te plant. Bergtheil reis na Engeland om geskikte en gewillige immigrante te vind. Toe dit nie wil vlot nie, gaan hy na Duitsland en vind in Bramsche in Osnabrücker Land gewilliges wat bereid is om na Natal te trek. Op daardie tydstip het daar 'n ekonomiese krisis in Duitsland gewoed. In die omgewing van Osnabrück het 31 egpare met 75 kinders, 35 ongehude mans en 18 ongetroude vroue ingewillig om op die plantasie te werk.

Die immigrante

Op 19 November 1847 seil die skip Bertha uit Bremerhaven in die rigting van sy nuwe heimat. Aan boord was daar nie alleen boere nie, maar ook handwerkers (twee messelaars, 'n timmerman, 'n rietdekker, 'n wewer, twee skoenmakers, 'n kleremaker, 'n wamaker en twee tuiniers) wat sou help om hul nuwe tuiste op te bou. Ook 'n dokter en 'n onderwyser maak deel uit van hierdie geselskap.

Hierdie groep was die eerste georganiseerde nedersetters uit Europa wat hul vestig in Natal. In 1848 sit altesaam 35 gesinne voet aan Durbanse wal, waarvan elkeen 'n stuk grond kry: 200 akker vir katoen, 10 akker vir groente, asook 'n stuk grond waarop die huis moet staan. Die grondverdeling word deur loting beslis. Vyf gesinne het grond bekom wat in Westville geleë was (vernoem na die voormalige luitenant-goewerneur, Martin West), terwyl die res hul intrek moes neem in 'n plek wat as Neudeutschland (vandag New Germany, 'n gesogte voorstad van Durban) bekendstaan.

Die katoenboerdery loop weens verskeie redes op 'n mislukking uit, onder andere omdat die groep te min kennis gehad het van katoenverbouing. Tog besluit die nedersetters om in hul nuwe heimat te bly. Hulle verkoop toe groente aan die nabygeleë Durban. Die begin was nie so maklik nie, want die grondgehalte was nie die beste nie en dikwels gaan die oeste tot niet. Die verbouing van suikerriet op die kleinhoewes was wel 'n sukses. Hierdie boere het ook bewys dat intensiewe boerdery in die streek, pleks van bestaansboerdery (wat toe nog die norm was), vrugte kon afwerp. Later trek 'n deel van die Duitsers verder binnelands en vestig hulle by Pietermaritzburg en Neu Hannover (vandag New Hanover).

Godsdiens

Die teleurstelling onder die vrome Lutherane was groot dat daar geen pastoor was nie. In 1848, toe Pastoor Wilhelm Posselt van die Berlynse Sendinggenootskap in Pietermaritzburg was, is hy gevra of hy nie miskien by hulle die diens sal behartig nie. Aan die begin word die dienste van Neudeutschland in 'n pakhuis gehou. Een jaar na sy aankoms het die Duitsers hul eerste kerkie gebou. Die eerste Lutheraanse dienste van Westville is in die oopte of in 'n tent gehou, totdat hulle later 'n saaltjie kon bou. Hierdie saaltjie dien toe Sondae as kerk en gedurende die week as 'n skool.

Vandag het die kerke van hierdie twee immigrantegroepe saamgesmelt en vorm deel van die Evangelies-Lutherse Kerk in Suider-Afrika (Natal-Transvaal).

Die Hermannsburgse Sendinggenootskap

Die Johannes-Kirche op Lilienthal.

Die Lutherse kerk op Wartburg.

Die Hermannsburgse Sendinggenootskap wou oorspronklik in Ethiopië die Galla bearbei. Toe dit nie wou uitwerk nie (omdat Sultan Said van Zanzibar en Mombasa hulle die deurreis na Noordoos-Afrika verbied het), gaan hulle in 1854 op versoek van Pastoor Posselt na Natal, om daar die Zoeloevolk te bekeer. Sir Theophilus Shepstone het reeds vir J.L. Döhne, W. Posselt en W. Güldenpfennig laat kom om in Natal sendingwerk te doen, omdat sy eie volksgenote nie opgewasse was om die Zoeloes te bekeer nie. Neu Hermannsburg word as die eerste sendingstasie op die grens tussen Natal en Zoeloeland opgerig. Hieruit word nog sendingstasies gestig. In 1953 het die Volksraad van die Zuid-Afrikaansche Republiek die Morawiese Genootskap versoek om sendelinge te stuur om sendingswerk te doen onder die Tswana. In 1857 het president M. W. Pretorius die Hermannsburgse Genootskap versoek om die sendingstasies wat die Londense Genootskap moes ontruim, te beset. Soos geskiedskrywer Trümpelmann stel: Met voldoening is deur al hierdie owerhede betuig dat die Duitse sendelinge 'n kalmerende invloed op opstandige naturellestamme gehad het.

Saam met die sendelinge stuur die genootskap ook koloniste uit Duitsland wat by die sendingstasies behulpsaam sou wees. Die meeste van hierdie Duitsers is afkomstig uit Koninkryk Hannover, vernaamlik uit Lüneburger Heide, en praat Platduits. Ander koloniste kom uit Pruise of Pommere. Die nakomelinge dra onder meer die volgende vanne: Döhne, Merensky, Endemann, Eiselen, Hoffmann, Schumann, Grosskopf, Heese, Schütte, Herbst, Freyer, Schröder, Meyer, Müller, Schmidt, Hahn, Kleinschmidt, Esselen, Wagner, Ahlheit, Fismer, Kolbe, Dönges, Weber, Lückhoff, Leipoldt en Gerdener.

Die eerste groep van die immigrante het na 'n kort verblyf op Neudeutschland in die sentrale deel van Natal die plaas "Perseverance" gekoop en die stasie Neu-Hermannsburg gestig. Die genootskap wou die onderneming selfsonderhoudend maak – die stasie moes as sentrum dien wat in die ander omliggende satellietstasies en buiteposte se behoeftes kon voorsien. Daarom is 'n smids- en werkswinkel, asook tuine en landerye aangelê. Gemengde boerdery is op die proef gestel en geleidelik later deur ander boere in die land op hul plase toegepas. In sowel die noordelike as sentrale deel van die land, het nog meer sendingstasies ontstaan, wat gevul is met nog meer sendelinge en koloniste. Omrede die gesinne baie groot was, is die koloniste sedert 1870 in staat gestel om plase te verwerf en selfstandig te word. Hierdie plase was in die omgewing van die sendingstasies geleë. Die sendelingkinders het mettertyd die boere van die omgewing geword. Hulle het ook gemeentes met eie kerke en skole gestig. Daarby het ook vriende en familielede uit Duitsland gekom om as bywoners op die plase te werk, totdat hulle self ook plase kon verwerf. Mettertyd het die Duitse dorpe ontstaan.

Die sendelinge stig sendingstasies en dorpies wat almal die name dra wat aan Duitsland en die Hervorming herinner. In Sentraal-Natal, ten noorde van Pietermaritzburg, vind mens die name Hermannsburg, Wartburg, Harburg, Lilienthal en Neu Hannover. In Noord-Natal word Christianenburg, Uelzen (by Glencoe), Verden-Elandskraal (by Dundee), Glückstad, Bergen, Lüneburg en Braunschweig gestig. In Suid-Natal word Alfredia en Bethanien by Izotsha en in Mpumalanga Augsburg en Wittenberg (tussen Paulpietersburg en Piet Retief) gestig.

In teenstelling met die Sentraal-Natalse gebied, gaan die sendingstasies in Noord-Natal gebuk onder herhaaldelike plundertogte deur Zoeloestamme gedurende die Anglo-Zoeloe Oorloë vanaf 1879–1880. Ook tydens die Anglo-Boere Oorlog is plase aan die brand gesteek, die vee geplunder en gedood.

Die Duitsers kon wel 'n leemte vul wat ontstaan het toe die Boere, as gevolg van die inbesitneming van Natal deur Engeland, dit verlaat het. Hulle het ook welvarend geword deur die toepassing van gemengde boerdery en deur die ontginning van die Australiese basboom wat Hartwig von Bülow ingevoer het en gebruik is vir die produksie van looisuur.

Skole

Genl. Louis Botha is 'n beroemde oudleerder van die Deutsche Schule Hermannsburg.

In Neudeutschland word, soos in baie ander Duitse nedersettings, ook 'n skool gestig. Dit word in 1854 oopgemaak en onderrig 35 leerlinge. F. W. Freese was die eerste onderwyser van hierdie skool en sy opvolger was J. Volek. In Volek se tyd word die skool as die beste in Natal beskou. Die eerste skoolgebou word in 1899 gebou. Toe die dorpie deur die Zoeloe-opperhoof Panda bedreig is, is daar die eerste kadetkorps in Suid-Afrika in die lewe geroep.

In 1856 word op Hermannsburg die Deutsche Schule Hermannsburg gestig. Een van sy leerlinge was die later Boeregeneraal en eerste minister Louis Botha. Ook die gewese superintendent van onderwys, J. Muirhead, het daar skoolopleiding ontvang. Vandag onderrig die privaatskool omtrent 200 leerlinge.

Enkele laerskole in die Duitstalige dorpe waar die nakomelinge van die oorspronklike nedersetters woonagtig is, bied nog Duitse onderrig aan.

Die stand van Duits

Die Peter-Pauls Kirche, Lüneburg.

'n Proefskrif deur Franke (2008) bring nuwe inligting aan die lig rakende die kwyning en behoud van die Duitse taal in KwaZulu-Natal. Sy verdeel die Duitsers in Natal tussen die Natalse Middelland (Harburg, Hermannsburg, Wartburg, Wartburg-Kirchdorf, New Hanover) en Noord-Natal (Lüneburg, Wittenberg, Braunschweig, Piet Retief, asook Augsburg as "grensgemeente").

Die Duitsers in Noord-Natal (noord van die Tugelarivier) het 'n grondiger kennis van Afrikaans as Engels; die geval is egter ook vica versa vir diegene wat in die Natalse Middelland (suid van die Tugelarivier) bly. Gepaardgaande hiermee verskil ook die Duitsers se houding teenoor die blanke Engels- en Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners onderskeidelik.

'n Duitser sal waarskynlik Duits met 'n Duitse buurman praat, en Engels met 'n Engelse buurman. Daar is die neiging om in die Natalse Middelland Engels met alle nie-Duitse blanke sprekers te praat, selfs al is daar Engelssprekendes wat goed Duits kan besig. Daarteenoor is die Afrikaanssprekendes in Noord-Natal meer geneig om Duits met Duitssprekendes te praat – solank die Afrikaanssprekendes redelik goed Duits kan praat. In sakeverband sal daar oorwegend van die Duitsers se kant hetsy Engels of Afrikaans en soms Duits gebesig word.

Die Duitsers in Natal is hoofsaaklik drie- of selfs viertalig: Duits (as moedertaal), Afrikaans, Engels en Zoeloe (in wisselende graad). Afrikaans en Engels word hoofsaaklik in formele skoolverband geleer, terwyl Zoeloe meestal op die plase en ander landelike gebiede aangeleer word. Die Duitsers wat wel Zoeloe vlot magtig is, is, soos die meeste Afrikaans- en Engelssprekendes, in die minderheid. Gewoonlik is dit ook die ouer bevolking en die plaaseienaars/-bestuurders wat daartoe geneig is om Zoeloe vlot magtig te wees. Tog is Zoeloe onder die Natal-Duitsers nie meer 'n noodsaaklikheid nie, omrede daar onder die Zoeloes deesdae toenemend die neiging is om Engels te wil praat.

Wat huwelike betref, staan die persentasie tussen Duits- en Engelssprekendes op slegs 2,4%, terwyl die huwelike wat gesluit word tussen Duits- en Afrikaanssprekendes (meer spesifiek die Afrikaner) heelwat hoër is: 14,1%. Hoe nader mens vanuit die Noord-Natalse streek na die Natalse Middelland beweeg, hoe onwaarskynliker raak dit vir 'n Engelssprekende vrou om Duits te wil leer; dit is 'n netelige kwessie wat gereeld deur veral die ouer Duitssprekende bevolking aangeroer word. Daarteenoor is die anderstalige huweliksmaats in Noord-Natal meer daartoe geneig om (ten minste 'n bietjie) Duits te leer. Tog is die onwillige Engelssprekende net een kant van die munt: die Duitser is dikwels self net te lui of onwillig om Duits in sy/haar huisgesin te handhaaf. 'n Tweede faktor word weerspieël in die Duitsers se houding teenoor die Afrikaans- en Engelssprekendes. Naas die taalkwessie, waar die Afrikaner meer gewillig is om Duits te leer, asook die ooreenkomste wat taal betref, is daar 'n hegter kultuurverwantskap tussen die Duitsers en die Afrikanerboere. Die Duitsers in Noord-Natal beskou hulself as meer ouderwets en behoudend, in oorstemming met die tradisionele Afrikanerwaardes, soos om gesinsingesteld, behoudend en pligsgetrou te wees. Daarby het die Afrikanerboere in die streek onomwonde steun aan die Duitssprekendes tydens die twee Wêreldoorloë getoon.

Franke is dus glad nie verbaas dat daar dikwels opgemerk word dat dit veel makliker vir 'n Afrikaner is om in die Duitse Natalgemeenskap (veral in die Noorde) opgeneem te word as vir 'n Engelssprekende nie. Deur te trou met 'n Engelssprekende, loop die Duitser die risiko om sy/haar Duitse taal, tradisionele Duitse kultuur en Duitse Lutheranisme oor die lange duur af te staan. Deur 'n Afrikaner te trou, word die proses verlangsaam. Tog is dit ook geen uitgemaakte saak nie: indien die vrou Afrikaans is en die man Duits, is die kans groter dat Duits die moedertaal van die kinders sal bly. Indien die man egter Afrikaans is en die vrou Duits, is die huistaal meer geneig om Afrikaans te word.

Die meer afgesonderde Noord-Natalse Duitsers toon ruimer gasvryheid en eendrag, waar nuwe sprekers en inkomers al te gretig in hul midde verwelkom word. Daarteenoor toon die Duitsers van die Natalse Middelland 'n skyn wat baie ooreenstem met die stereotipiese Engelsman: styf, formeel en gereserveerd. Tog moet dit duidelik gestel word dat hierdie laasgenoemde gemeenskap hul tog met die Duitse Natalgemeenskap vereenselwig: dit word deesdae net nie prontuit gesê nie. Die Duitsers van die Natalse Middelland is ook meer geneig om Platduits te praat, terwyl dit onder die Noord-Natalse Duitsers uitgedien is. Nietemin verkies die meerderheid ouers dat die standaardtaal, Hoogduits, waar moontlik, gehandhaaf moet word.

Die verskil tussen die twee Duitse Lutheraanse Sinodes is opvallend: Terwyl die gemeentes in die Natalse Middelland voortdurend heterogeen van aard is (die akkommodering en inklusiwiteit van anderstalige kerklidmate bedreig Duits ten gunste van kerkdienste waarvan die voertaal toenemend afgestaan word aan Engels), is daar in Noord-Natal weinig druk van die Afrikaanse lidmate om verandering. Terwyl die Natalse Middelland ook 'n skraler kerkjeug het (en kerkaktwiteite in Engels plaasvind), het al die Noord-Natalse gemeentes 'n lewenskragtige kerkjeug, met al die kerkaktiwiteite wat hoofsaaklik by laasgenoemde in Duits plaasvind.

Wat die Duitse media (soos boeke, tydskrifte en uitsaaiwese) betref (in 2007/2008), gebruik die Natal-Duitsers dit maar selde, selfs al is dit geredelik beskikbaar, soos die Afrika-Kurier in Pretoria. Die Internet en aanlynwinkels bied ook toegang tot Duitse boeke en ander media. Duitse radiostasies word aangebied deur Deutsche Welle via die satellietskottel. In die Natalse Middelland bied Radio Kwezi 'n daaglikse uurlange program in Duits – dit interesseer die ouer bevolking, terwyl die jonger geslag grootliks Engelse radiostasies soos EastCoastRadio verkies.

Die Afrikaanse en Engelse televisieprogramme het in die verlede grootliks die Duitse bevolkingsgroepe se huistaal negatief geaffekteer. Tog maak hierdie Suid-Afrikaanse Duitsers selde van die Deukom-diens in die laat-2000's gebruik: 1) omrede die diens te duur is 2) die Duitsers weinig belange het in die Duitse televisieprogramme en 3) dit vir hulle irriterend is om na oorgeklankte Amerikaanse en Britse programme te kyk. In veral Noord-Natal is daar minder Duitssprekendes wat toegang het of belangstel in die Deukom-diens.

Behalwe die ryke kulturele erfenis wat hierdie Duitssprekende gemeenskap in Suid-Afrika wil behou, word Duits vandag beslis beskou as 'n ekonomiese bate: Not surprisingly, it is mainly the younger generation, especially young professionals and parents, who acknowledge that the use of German beyond the immediate domains of the home, church and community within the Springbok-German communities, brings great advantages.

Museums

• Die Bergtheilmuseum in Westville (Durban), KwaZulu-Natal.
• Die ou sendinghuis in Hermannsburg.

Bron

(en) Franke, K. 2008. “We call it Springbok-German!”: Language Contact in the German Communities in South Africa. Unpublished doctoral dissertation in total fulfilment of the degree of Doctor of Philosophy. School of Languages, Cultures & Linguistics. Monash University.

• Trümpelmann, G.P.J. 1968. Die Duitse Bydrae tot die Ontwikkeling van Suid-Afrika. In: Pienaar, P. de V. (red.). Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Nasionale Boekhandel, p. 45-58.

Literatuur

• Abelungu aus dem Osnabrücker Land, deur Margarete Neynaber; Heimatbund Osnabrücker Land e.V., 1991
• The Bergtheil Settlers 1847/48, deur Anneliese Peters; uit Lantern Feb. 1992, Sonderausgabe; Foundation for Education, Science and Technology.
• The Hermannsburg Missionary Society in Natal and Zululand, von Arthur Leuschke; aus Lantern Feb. 1992, Sonderausgabe; Foundation for Education, Science and Technology
• Hermannsburger Missionare in Südafrika, deur Hinrich Pape; Eigenverlag, 1986
• Hermannsburger Missionare in Südafrika – 2de Band, deur Hinrich Pape; Eigenverlag, 1990
• Missionare und Pioniere, deur Friedel Schroeder, Lugo Printing and Publishing CC; ISBN 0-620-16980-X
• Zugvögel kennen ihre Zeit – Als Missionarsfrau in vier Erdteilen, deur Louise Wendlandt-Homann; Verlag der ev.-luth. Mission Erlangen, 1987, ISBN 3-87214-181-3

Eksterne skakels

• (de) /(en) Deutsch-südafrikanische Nachnamen

(de) /(en) Met stamregisters A-E, F-J, K-L, M-R, S, T-Z.