Galaktiese gety

’n Galaktiese gety is ’n getykrag wat ondervind word deur voorwerpe wat beïnvloed word deur die swaartekragveld van ’n sterrestelsel soos die Melkweg. Spesifieke gevalle van galaktiese getye kan gesien word by botsings tussen sterrestelsels, die versteuring van ’n dwergsterrestelsel (of satellietstelsel) en die Melkweg se invloed op die Oortwolk van die Sonnestelsel.

Die Muis-sterrestelsels, NGC 4676.

Uitwerking op ander sterrrestelsels

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Interaktiewe sterrestelsel.

Botsings tussen sterrestelsels

Die lang getysterte van die botsende Antenne-sterrestelsels.

Getyekragte hang af van die hellingshoek van ’n swaartekragveld, eerder as sy sterkte – daarom is galaktiese getykragte gewoonlik beperk tot die onmiddellike omgewing van ’n sterrestelsel. Twee groot sterrestelsels wat bots of naby mekaar verbybeweeg, sal aan baie groot getykragte onderworpe wees, en dit is die treffendste demonstrasie van galaktiese getye aan die werk.

Twee interaktiewe sterrestelsels sal selde (indien ooit) kop aan kop bots. Die getyekragte sal elke sterrestelsel verwring met ’n as langs wat rofweg na en weg van die ander stelsel wys. Terwyl die twee stelsels vir ’n kort ruk om mekaar draai, sal die versteurde streke weggetrek word van elk van die stelsels en lang getysterte in die intergalaktiese ruimte vorm. Sulke sterte is gewoonlik in ’n groot mate gerond. As ’n stert reguit lyk, word dit waarskynlik reg van die kant af gesien. Die sterre en gas in die sterte sal van die maklik verwringbare galaktiewe skyf van een of albei voorwerpe weggetrek word eerder as van die swaartekraggebonde galaktiese sentrums. Twee baie prominente voorbeelde van botsings wat getysterte vorm, is die Muis- en die Antenne-sterrestelsels.

Net soos die Maan twee hooggetye aan weerskante van die Aarde veroorsaak, so skep ’n galaktiese gety twee arms in die galaktiese metgesel. Terwyl ’n groot stert sal vorm as die versteurde sterrestelsel se massa net so groot of kleiner as die ander stelsel is, sal die stert klein wees as sy massa groter is. In laasgenoemde geval sal die hoofarm, soms ’n "brug" genoem, groter wees. Dit is gewoonlik moeiliker om ’n getybrug te sien as ’n getystert. Eerstens sal die brug deur die verbygaande sterrestelsel of die samesmeltende sterrestelsels geabsorbeer word; dit sal maak dat die brug vir ’n korter tyd sigbaar sal wees as ’n tipiese groot stert. Tweedens sal die brug gedeeltelik verberg wees vir ’n waarnemer as die een stelsel voor die ander een lê. Saam maak hierdie verskynsels dit moeilik om te sien waar die een stelsel eindig en die ander een begin. Nog skaarser is getylusse, waar die los punt van ’n stert weer by die hoofstelsel aansluit.

Satellietwisselwerkings

Die Andromeda-sterrestelsel. Let op hoe Andromeda die buitenste arms weggestroop het van sy satellietstelsel, M32, links bo net bo die rand van Andromeda se skyf.

Omdat die uitwerking van getykragte die sterkste is naby ’n sterrestelsel, is satellietstelsels geneig om beïnvloed te word. So ’n krag van buite op ’n satelliet kan duidelik gesien word, insluitende rotasie (soos met die getye van die Aarde se oseane) of ’n onreëlmatige verhouding tussen massa en ligsterkte. Dwergsterrestelsels kan onderworpe wees aan dieselfde getystroping wat in galaktiese botsings voorkom, waar sterre en gas weggetrek word van die buitenste streke van die satelliet, waarskynlik na die groter stelsel toe.

Die dwergstelsel M32, ’n satelliet van die Andromeda-sterrestelsel, het dalk sy spiraalarms verloor weens getystroping, terwyl ’n groot mate van stervorming in die oorblywende kern die gevolg kan wees van bewegings in die oorblywende molekulêre wolk wat deur getykragte veroorsaak is. (Omdat getykragte die interstellêre gaswolke in sterrestelsels kan manipuleer, veroorsaak dit ’n groot mate van stervorming in klein satelliete.)

Die stropingsmeganisme is dieselfde as by twee groot stelsels, maar die kleiner satelliet se relatief swak swaartekragveld veroorsaak dat net hy geraak word en nie die moedersterrestelsel nie. As die satelliet baie kleiner as die groter stelsel is, is die getysterte wat vorm geneig om simmetries te wees en ’n baie soortgelyke wentelbaan te volg – prakties die wentelbaan van die satelliet. As die satelliet relatief groot is, kan sy eie swaartekrag die simmetrie verbeek en die sterte in verskillende rigtings laat strek. Die gevolglike stuktuur hang af van beide die massa en wentelbaan van die satelliet en die massa en struktuur van die veronderstelde galaktiese halo van die moederstelsel. Dit kan ’n manier daarstel om die donkermateriepotensiaal van ’n sterrestelsel soos die Melkweg te ondersoek.

Ná baie omwentelings of as die dwergstelsel te naby aan die moederstelsel is, kan die dwergstelsel eindelik heeltemal ontwrig word. Dit kan dan ’n getystroom van sterre en gas om die groter liggaam vorm. Daar is al voorgestel dat die uitgebreide skywe van sterre en gas om sommige sterrestelsels, soos Andromeda, die gevolg kan wees van die algehele ontwrigting (en gevolglike samesmelting met die moederstelsel) van dwergsatelliete.

Uitwerking op liggame in ’n sterrestelsel

’n Voorstelling van die Oortwolk.

Getykragte is ook teenwoordig binne ’n sterrestelsel, waar hulle hellingshoeke die skuinsste is. Dit kan gevolge inhou vir die vorming van sterre en planeetstelsels. Gewoonlik sal ’n ster se swaartekrag groot wees in sy eie stelsel en sal net die verbybeweging van ander sterre moontlik die dinamika versteur. Aan die buitewyke van ’n sonnestelsel is die ster se swaartekrag egter swak en kan die invloed van galaktiese getye groot wees. In ons Sonnestelsel lê die hipotetiese Oortwolk, moontlik die bron van langperiodekomete, in hierdie oorgangsgebied.

Daar word geglo die Oortwolk is ’n uitgestrekte dop wat die Sonnestelsel omring; dit het moontlik ’n radius van meer as ’n ligjaar. Op so ’n groot afstand speel die hellingshoek van die Melkweg se swaartekragveld ’n veel merkbaarder rol. Vanweë dié hoek kan galaktiese getye ’n andersins sferiese Oortwolk vervorm en dit na die middel van die Melkweg uitrek, terwyl dit aan die kante saamgedruk word.

Op dié afstand is die Son se swaartekrag swak genoeg dat hierdie klein galaktiese versteurings planetesimale uit hulle verafgeleë wentelbane kan losruk en in die rigting van die Son en planete stuur deur hulle perihelium (naaste afstand aan die Son) aansienlik te verklein. So ’n liggaam, wat bestaan uit ’n mengsel van rots en ys, sal ’n komeet word wanneer dit blootgestel word aan die groter sonstraling in die binneste Sonnestelsel. Tot 90% van alle komete met hulle oorsprong in die Oortwolk kan die gevolg van galaktiese getye wees.

Skakels

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.