Geskiedenis van kommunikasie

Die ontwikkeling van kommunikasiemiddele is van groot belang vir die geskiedenis van die mensdom. Aanvanklik het die mens naas gebare en gesigsuitdrukkings net oor die gesproke taal beskik. Oor die ontstaan van taal is daar maar min bekend, en die gebrek aan gegewens het tot ongegronde gevolgtrekkings gelei. Voor die koms van skrif het mense deur middel van die gesproke woord en gebare met mekaar gekommunikeer.

Mondelinge en skriftelike kommunikasie

Inligting is deur middel van die verteltradisie van geslag tot geslag oorgedra. In groot dele van die wêreld was daar lank rondreisende vertellers wat egter geleidelik deur nuwe kommunikasiemiddele verdring is. Die ontstaan van skrif het dit moontlik gemaak om inligting vas te lê. Eers van daardie stadium af is dit moontlik om met 'n mate van sekerheid iets oor die geskiedenis van kommunikasie te sê, omdat die mondelinge oordrag van inligting baie onbetroubaar was en nie deur latere geslagte gekontroleer kon word nie.

Hierdie Mesopotamiese tablet dateer uit die regeringsjare van koning Shulgi van Ur.

Die geskrewe taal het 'n lang ontwikkelingsproses deurgemaak, soos duidelik blyk uit die ontwikkeling van die Mesopotamiese spykerskrif (so genoem omdat die skryftekens soos spykerafdrukke gelyk het). Die oudste vorm van spykerskrif was 'n beeldskrif of rotstekening: 'n geboë figuurtjie het "man" beteken, 'n gehalveerde driehoek "vrou" en 'n sirkel "son". later het die spykerskrif tot 'n ideografiese skrif ontwikkel: die sirkel het nou nie meer net die son voorgestel nie maar ook byvoorbeeld warmte.

Soos by alle beeld- en ideografiese skrifte het skrif onafhanklik van die klanke van die gesproke woord ontstaan. Die voordeel hiervan was dat die geskrewe taal verstaan kon word deur mense wat nie mekaar se dialekte verstaan het nie, soos wat vandag nog die geval is met Chinees. Die nadeel van die stelsel is die groot aantal tekens wat geleer moet word. Die derde stadium van spykerskrif was 'n ontwikkeling in die rigting van fonetiese skrif: 'n skrif waarin die tekens of simbole die klanke van die gesproke taal voorstel.

In sy uiteindelike vorm was spykerskrif gedeeltelik foneties: sommige tekens het nie net 'n voorwerp of ʼn eienskap van 'n voorwerp aangedui nie, maar ook die klank wat met die voorwerp geassosieer is. Die Grieke het 'n suiwer fonetiese skrif gebruik, waardeur hulle met 'n taamlik eenvoudige alfabet kon volstaan omdat die aantal spraakklanke van 'n taal baie minder is as die aantal begrippe. Die gevolg was dat dit baie makliker was om te skryf en dat die geskrewe taal dieselfde juistheid as die spreektaal gehad het. Uit Griekeland het die alfabet in omstreeks die 10de eeu verder na Wes-Europa versprei en die grondslag gevorm vir alle moderne skrifte.

Papier en boekdrukkuns

Boek met perkament-bladsye

Min mense kon aanvanklik lees en skryf. Deur die ontwikkeling van die alfabet is die skryftaal vereenvoudig, maar die grootskaalse verspreiding van die geskrewe woord was sonder die boekdrukkuns en die invoer van papier nog onmoontlik. Die Egiptenare het van omstreeks 2500 v.C. papirus gebruik om op te skryf. Die stingels van die papirusplant is in die lengte deurgesny en in twee lae opmekaar gepers. Later is perkament gebruik.

Aanvanklik was perkament behandelde leer wat in die 2de eeu v.C. in die stad Pergamum vervolmaak is en aan die stad sy naam besorg het. Dit het 'n langer lewensduur as papirus gehad en so die Egiptiese uitvinding langsamerhand verdring. In 105 n.C. het die Chinese daarin geslaag om 'n pulp van plantvesels te maak waarvan papier gemaak kon word. Die papier wat 'n mens vandag ken, word volgens dié beginsel vervaardig. Die proses het egter eers diep in die Middeleeue deur middel van Chinese krygsgevangenes in Wes-Europa bekend geword.

Tot omstreeks die helfte van die 15de eeu is boeke met die hand geskryf, meestal deur monnike. Omdat dit baie tydrowend was, was daar maar min boeke in omloop. Dié wat wel bestaan het, was hoofsaaklik in die besit van die kloosters, universiteite en so meer. Teen die helfte van die 15de eeu het Johann Gutenberg (ca. 1397–1468) in Duitsland boeke met los letters begin druk. Die tegniek het dit moontlik gemaak om boeke vinniger te reproduseer en die boeke was terselfdertyd makliker leesbaar as die wat met die hand geskryf was.

Namaaksel van 'n Gutenberg-drukker wat by die Printing History Museum in Lyon, Frankryk, uitgestal word.

Die uitvinding van die boekdrukkuns het dit moontlik gemaak om geskrewe tekste werklik op groot skaal te versprei en het ook die opkoms van die koerant moontlik gemaak. Naas kommunikasie deur middel van die geskrewe woord is daar ook ander middele om die afstand tussen die sender en die ontvanger van boodskappe te oorbrug, soos byvoorbeeld die rookseine van die Rooihuide en seine met tromme en ligbakens. Die Fransman Claude Chappe (1763–1805) het teen die einde van die 18de eeu 'n seinstelsel ontwikkel wat in die hele Europa, die Sowjetunie en selfs in Egipte ingevoer is. Vir die seinstelsel, die optiese telegraafstelsel, is daar oral hoë stellasies gebou waarvandaan die volgende stellasie duidelik sigbaar was. Deur met drie beweegbare stokke sekere tekens te maak waarvan die betekenis vooraf vasgestel is, kon 'n boodskap oorgedra word.

Ontwikkeling van elektriese kommunisietegnieke

Samuel Morse

Na die ontdekking van elektrisiteit het Samuel Morse hom toegelê op die ontwikkeling van die elektriese telegraaf. Met behulp van 'n elektromagneet en die Morsealfabet, waarin die letters van die gewone alfabet in kort en lang seine omgesit is, kon berigte deur middel van 'n elektriese kabel oor groot afstande oorgedra word. Na die uitvinding van die telegraaf het talle mense geprobeer om die gesproke woord direk deur middel van kabels oor te dra. Die doel is bereik toe Alexander Graham Bell in 1876 op ʼn tentoonstelling in Philadelphia die elektriese telefoon gedemonstreer het.

Hierna het die moderne massamedia gevolg en teen omstreeks die eeuwisseling is die grondslag gelê vir die moderne telekommunikasietegniek. Die koms van die versterkertegniek het betroubare telefoon- en telegraaf- verbindinge oor duisende kilometers moontlik gemaak. Versterker- en geslotebaantoestelle het oral in geboue en op terreine hul verskyning gemaak. Die ontdekking van die beginsel waarop seine per radio oorgedra kan word, het die grootste omwenteling in die kommunikasietegniek veroorsaak, waarvan die radio en televisie die bekendste toepassings van die beginsel vorm. Natuurlike hindernisse soos berge en oseane word nou maklik deur middel van radiogolwe oorbrug. 'n Gebied van enkele honderde kilometer groot kon nou van 'n enkele punt af bereik word.

Alexander Graham Bell demonstreer die eerste telefoon

Radionavigasie het die skeep- en lugvaart veiliger en doeltreffender gemaak: sonder dié hulpmiddel sou die ruimtevaart heeltemal ondenkbaar gewees het. Reisende mense kan danksy draagbare of mobiele senders en ontvangers (mobiele en drafone) en persoonlike oproeptoestelletjies (semafone) bereik word.

Die elektromagnetiese golf

Onsigbare elektromagnetiese (radio)golwe vir kommunikasie is sowat 100 jaar gelede vir die eerste keer gebruik, omtrent 400 jaar na die drukpers. Dit was waarskynlik net so 'n groot of selfs groter wonderwerk as die drukpers. Ná sowat twee dekades wat radiogolwe in die vorm van 'n telegrafiese kode as kommunikasiemiddel (hoofsaaklik ter see) gebruik is, het draadlose stemverbinding meer as 'n honderd gelede eers 'n werklikheid geword.

Toe, in wat Harmse 'n paradigma-sprong noem, volg die verdere ontginning van hierdie wonder van onsigbare radio-magnetiese golwe wat teen die spoed van lig beweeg tot wat uiteindelik vandag bekend sou staan as “radio” en “televisie”. Van “een-tot-een”-kommunikasie tot “een praat met baie”. Die onsigbare radiogolf word vanaf 'n aardsender, of deesdae ook vanaf satelliete sowat 36 000 km bo die aarde uitgestraal, laat jou toe om in jou eie sitkamer, op feitlik dieselfde oomblik as wat dit gebeur, in presies dieselfde kleur as die bron, 'n sportwedstryd aan die ander kant van die aardbol dop te hou; om daardie fyn verskil in nuanse van die vonkel of die hartseer of die vrees in iemand se oog of stem te kan onderskei, of deur sy of haar eie unieke stem-kenmerke een persoon van die ander te kan onderskei en herken. Of, terwyl jy in jou motor ry luister jy na die omroeper se musiek asof jy in jou sitkamer na jou hoëtroustel luister. Die radiosein is oral en stabiel.

Harmse skryf dat radio en televisie se grootste betekenis is dat dit die wêreld vir al sy bewoners, ook hulle in die verste uithoeke en hulle wat nie kon lees nie, toeganklik vir mekaar se talente, kennis en ervarings gemaak het. Die twee mediawonderwerke, naamlik die drukpers en die elektromagnetiese golf, het daardeur 'n kernbydrae gemaak tot die kennisontploffing in die deursneemens en in sy ongelooflike groei oor veral die afgelope honderd jaar. Die gedrukte media, met sy unieke voordele, het in sekere opsigte 'n belangrike agterstand teenoor die elektroniese media, naamlik logistiese faktore om die werklike produk oral te kan versprei; die ontoeganklikheid tot ongeletterdes en die nadeel in terme van onmiddellikheid.

Belangrike rolspelers

Een van die eerste persone wat kon bewys dat mens deur elektromagnetiese golwe 'n sein kon stuur en ontvang (dus draadlose kommunikasie), was Heinrich Hertz, ʼn Duitser wat maar 37 jaar ou geword het. Tot sy eer geskied die universele meting van radiofrekwensies in “hertz”. Apparate om hierdie seinversending en -ontvangs moontlik te maak vir kommersiële gebruik, is begin ontwikkel deur Guglielmo Marconi, ʼn Italianer van geboorte wat hom in Brittanje as sakeman gevestig het. Die maatskappy Telefunken in Duitsland was ook 'n voorloper op die gebied. Vandag word daar wyd bespiegel of ene Nikola Tesla nie dalk groter eer verdien as wat toegedig word aan Marconi nie.

Aanvanklik het kommunikasie deur radiotelegrafie geskied. 'n Universele kodestelsel, die Morsekode, het die boodskap vertolk. Dit is vanaf die vroeë 1890’s eerste deur skepe benut, veral vir groter veiligheid in noodsituasies. Volgens sommige bronne het Marconi in 1901 die eerste transatlantiese draadlose sein (telegrafies) gestuur, vanaf Engeland na Newfoundland.

Volgens internetbronne was dit Ernst Alexanderson van Swede wat 'n alternator ontwikkel het om die uitsending van stem (klank of spraak) oor radiomagnetiese golwe moontlik te maak. Sy ontwikkeling is benut in die eerste suksesvolle stemuitsending deur die Kanadees Reginald Fessenden in 1906 vanaf Brant Rock, Massachusetts in die VSA. Hierdie uitsending is waarskynlik op Oukersaand gemaak met 'n voorlesing uit die Bybel en koorsang van “Stille nag, heilige nag” as die eerste inhoud oor die eter.

Hendrik van der Bijl

Talle mense het baanbrekerswerk verrig om uiteindelik deurbrake in tegnologie te kon verwesenlik. Interessant genoeg het 'n Suid-Afrikaner, E.A. Jennings, op eie inisiatief later in Suid-Afrika veel bereik op die gebied van radiotelegrafie. Die bekende dr Hendrik van der Bijl het bekendheid verwerf met die ontwikkeling van die termioniese buis wat destyds 'n kernelement in radio- en televisie-apparaat was. Hy het ook geslaagde langafstand-proefnemings met tweerigting radiotransmissie gedoen en ook die eerste sein-steuringsapparaat ontwikkel.

Daar was oor 'n paar jaar verskeie mense wat verdere proefnemings gedoen en met toetsuitsendings geëksperimenteer het. Talle mense, ook in Suid-Afrika, het met heirdie nuwe uitvindsel gespeel en dit beproef, soos die sogenaamde radio-amateurs wat luisterklubs van hul eie gestig het en verdere ontwikkeling op so ʼn wyse gestimuleer het.

Maar dit was eers teen 1920 dat die radio as volwaardige medium gebore is – die resultaat ná talle eksperimentele radiostasies in verskeie lande. Dit is slegs 'n eeu gelede.

Aanvanklik was radio-uitsendings oor lang-, medium- en kortgolf, maar eersgenoemde is redelik gou uitgeskakel. Mediumgolf het geblyk die beste oor korter afstande te wees. Honderde stedelike gebiede dwarsoor die aarde was vir dekades afhanklik van mediumgolf. Die gehalte van veral kortgolfuitsendings is en was redelik swak. Steurings soos veral veroorsaak deur onder andere huishoudelike elektriese toestelle het die sein versteur en ontvangsgehalte gevolglik verswak. Daarby was die aantal bruikbare frekwensies uiters beperk. Selfs met die ontwikkeling van mediumgolf het frekwensie-kapasiteit beperkinge op uitbreidings van radiodienste geplaas.

Tegnologiese ontwikkeling was egter onstuitbaar. Die eerste belangrike deurbraak was die BHF-FM of “baie hoë frekwensie–frekwensie modulasie” waarvoor, onder andere, Edwin Armstrong (professor aan Colombia Universiteit) groot krediet kry. Dit het wesenlik tot die uitbreiding van frekwensie-kapasiteit en dus beskikbare programdienste bygedra, maar meer as dit: Dit het ook helderder ontvangs meegebring deurdat die sein teen 'n baie hoër frekwensie gestuur word, basies staties-vry is en direk na ontvangsstelle gestuur word.

Proefnemings van FM het oor baie jare, reeds vanaf die dertigerjare, geskied, maar dit wou nie op groot skaal posvat nie – ten spyte van besondere voordele van hierdie tegnologie. Dit wil blyk asof onsekerheid oor die frekwensieband wat aan FM toegedeel kon word deels daarmee te doen gehad het. FM-radio is selfs gedurende die veertiger- en vyftigerjare beskryf as “the forgotten medium”. Al het daar talle FM-stasies begin uitsaai, was dit op klein skaal, terwyl AM (mediumgolf) oraloor die verkose tegnologie gebly het. Vanaf 1955 begin Duitsland die FM-tegnologie op groter skaal benut. Suid-Afrika se landswye FM-netwerk en FM-dienste waarmee in 1960 begin is, was 'n voorloper in die wêreld.

Die tweede groot ontwikkeling was die oorsein van prentjies, later genoem “televisie”: aanvanklik net in monochroom, ook bekend as swart-en-wit. Die VSA en Brittanje het albei in die laat dertigerjare met uitsending begin, maar dit het eers na die Tweede Wêreldoorlog 'n impak begin maak. Kleurtelevisie het die belewenis van televisie totaal verander. Dit is deur die VSA in 1953 eksperimenteel begin, maar Europa het groot probleme voorsien met die VSA se NTSC-kleurstelsel. In Europa is twee eie stelsels, nl. Secam (deur die Franse) en PAL (deur die Duitsers) ontwikkel.

Die verdere en grootste ontwikkeling was natuurlik digitale tegnologie en die benutting van satelliete vir seinverspreiding, wat alles op kommunikasiegebied wesenslik verander het. Uitsaaikapasiteit is nie meer 'n beperking nie en seingehalte het dramaties verbeter, ook toegang daartoe, vanaf enige uithoek in die wêreld.

Regulering van radiogolwe

Toe die eerste volledige radiostasies vroeg in die 1920’s oral begin opskiet, is gou besef dat onbeheerste uitsendings oor ander lande se grense baie gevare kon inhou. Sonder spesifieke regulasies en internasionale ooreenkomste was en is die enigste metode om ongewenste radiogolwe uit jou land te hou, die gebruik van sogenaamde smoor- of steurtegnieke. Daar is egter gou besef dat dit nie die beste pad was om te volg nie. Gevolglik is die beleid van internasionale ooreenkomste gevolg om gedurende vredestye beheer en orde te skep.

Frekwensies was nie onbeperk nie en destyds 'n kosbare kommoditeit. Radiogolwe word egter ook vir talle ander doeleindes as uitsaai gebruik, soos kommunikasie in die skeeps- en lugvaartbedrywe, verskillende nooddoeleindes, gewone kommunikasie tussen mense, data-vervoer ensovoorts. Die noodsaak vir orde het gelei tot toekennings vir verskillende gebruike en aanleiding gegee tot die skepping van 'n organisasie wat oor die nodige internasionale gesag beskik.

Die Internasionale Telekommunikasie Unie (ITU), vandag 'n liggaam van die VN, beheer en bestuur die wêreld se elektroniese lugruim. Daar het deur die jare verskillende uitsaai-unies in streke ontstaan, wat op programinhoud en regskwessies fokus, navorsing doen en uitsaaidienste in 'n streek koördineer en ooreengekome regulasies in hierdie verband bestuur en beheer. Een bekende organisasie is die European Broadcasting Union (EBU) met kantore in Genève. Dié unie sal byvoorbeeld as groep van uitsaaiers in Europa saam beding vir uitsaairegte (soos vir die Olimpiese Spele, Europese sokker ens.) regulasies opstel en toepas oor outeursregte, besluite oor tegnologie vir die streek neem ens. Die SAUK was deur die jare ʼn geassosieerde lid van die EBU, met 'n onderbreking tydens die land se politieke isolasiejare. Afrika het ook 'n eie uitsaai-unie (URTNA) waaraan die SAUK sedert 1991 behoort, maar dit is nie 'n organisasie wat as eenheid volledig gekoördineerd optree soos in die geval van die EBU nie. Daar is ook uitsaai-unies in ander streke in die wêreld.

Die geskiedenis van die SAUK oor byna sestig jaar

1. Die eerste kwarteeu, 1936 tot 1960: Vestiging van identiteit en inhoud.
   1. Die programnoot word ingesit; Afrikaans kry gelyke status met Engels
   2. Kortgolf-senderdekking vir platteland en mediumgolf vir stede; eerste handelsdiens
2. Die sestigerjare, 1960 tot 1970: Goue jare van die radio
   1. Dienste in swart tale; FM-sendernetwerk; streekdienste; buitelandse dienste
   2. Steeds geen TV nie
3. Die sewentigerjare, 1970 tot 1980: Dekade van televisie
   1. Televisie oorheers, beide ekstern en intern; uitsaaisentrum word ontwikkel
   2. Radiodienste herposisioneer
4. Die tagtigerjare, 1980 tot 1990: Dekade van politieke onstuimigheid
   1. Nuwe bestuursbedeling en politieke inmenging; program-advieskomitees geskrap
   2. Springbokradio verdwyn; streekdienste brei uit; TV in inheemse tale ingestel
5. Die negentigerjare, 1990 tot 1995: Transformasie en tegnoloie
   1. Digitale en satellietontwikkelings lei tot deregulering van die uitsaaiwese
   2. SAUK-strukture omskep tot sake-eenhede – gereed vir mededinging
   3. Politieke transformasie

Bronne

• Harmse, W. 2018. SAUK 1936–1995: Steeds sleutelspeler … of bedreigde spesie? Naledi Online