Grietjie (kanon)

Grietjie was een van die bekendste kanonne wat vanaf die Groot Trek (ongeveer 1835 tot 1854) tot met die Eerste Vryheidsoorlog (1880-1881) diens gedoen het. Hierdie kanon is tans in die museum van die Voortrekkermonument in Pretoria te sien, op bruikleen van die Nasionale Kultuurhistoriese Museum in Pretoria.

Tydens die Groot Trek het die Voortrekkers se wapenrusting uit gewere, pistole en kanonne bestaan, maar die presiese aantal kanonne wat in die binneland gebruik is, is onbekend. Afgesien van die morele ondersteuning wat die aanwesigheid van kanonne tydens vyandelike aanvalle gebied het, het die gebruik daarvan (die sogenaamde drie- of sesponderkanonne) vir die Voortrekkers heelwat probleme veroorsaak. Ronde koeëls, die normale projektiele, het weinig teen groot getalle aanstormende vyand beteken en slegs goed opgeleide kanonniers kon skrapnel doeltreffend gebruik. Boonop het die kanonne na elke skoot 'n aansienlike ent terugbeweeg, wat tydelik 'n gevaarlike gaping in die laermuur veroorsaak het.

Verder het die kanonne groot hoeveelhede ammunisie gebruik – vir een skoot het 'n drieponderkanon 'n pond kruit benodig, terwyl sy ladingskroot twee pond en tien onse geweeg het. Dis te verstane dat so 'n groot hoeveelheid ammunisie meer doeltreffend in die Voortrekkers se roers gebruik kon word, veral omdat 'n kanon nie meer as twee of drie skote per minuut kon skiet nie.

Na raming dateer Grietjie uit ongeveer 1800. Die verhewe “F” op een skamel dui daarop dat dit 'n Engelse skeepskanon is. Grietjie word geklassifiseer as 'n vierponder “carronnade” met 'n lengte van 490 mm en het dus 'n 2,3 kg-koeël afgevuur.

Die benaming “Grietjie”

Daar bestaan onsekerheid oor die herkoms van die benaming “Grietjie”. 'n Bewering wat byvoorbeeld nie gestaaf kan word nie, is dat die kanon na Piet Retief se dogter, Margaretha Magdalena, vernoem is. Sy was in die omgang as Grieta Retief bekend en is op 4 Desember 1836 met Marthinus Jacobus Viljoen getroud. Hy was later lid van die uitvoerende raad, tesourier-generaal en vise-president van die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR).

As die Nederlandse taal in oënskou geneem word, blyk dit dat die naam “Griet” in spreekwoorde gebruik word om 'n kwaai vrou te beskryf, byvoorbeeld: Twee Grieten en eene Anne, kunnen den drommel uit de hel bannen, en Daar twee Grieten in huis zijn, behoeft men geen bassenden (blaffende) hond.

In Gent, België, staan 'n kanon met die naam “de Dulle Griet”, wat teen ongeveer 1450 in Vlaandere vervaardig is. Dit is dus meer aanneemlik en te verstane waarom 'n rumoerige stuk swaargeskut die naam “Griet” gekry het – 'n raserige, kwaai vrou.

Grietjie en die Groot Trek

Gerrit Maritz-standbeeld

Na die Bloukransmoorde (Februarie 1838) in Natal, het die Zoeloes van 13 tot 15 Augustus ook die trekleier Gerrit Maritz se laer, genaamd Veglaer, aangeval. Om hulle beter te verskans, het die Trekkers pale om die laer geplant en takke daaromheen gevleg. Op een hoek is 'n skans vir 'n koperkanon gemaak, waarvan Gert Rudolph die kanonnier was. Hy het skroot en die pote van ysterpotte gebruik om mee te skiet. Die Trekkers het bomme van ru beesvel gemaak, gevul met koeëls en stukke yster; lopers is met harde vet in snuifblikke vasgegiet en binne-in die kanon geplaas.

Klaarblyklik is drie kanonne tydens hierdie slag gebruik, en al drie sou aan Gerrit Maritz behoort het. Een daarvan was Grietjie. Die 41-jarige Maritz is 'n maand later, op 23 September 1838 oorlede en sy boedel is op 15 Februarie 1839 afgehandel. In die inventaris word slegs van een kanon melding gemaak. Volgens die beskrywing moes dit Grietjie gewees het – die kanon is teen 120 riksdaalders gewaardeer.

Grietjie se omswerwinge

Maritz se weduwee is in 1839 met Isaak Abraham van Niekerk getroud, wat later bankrot gespeel het. Hy het Grietjie in Januarie 1840 aan die Natalse Volksraad teen 250 riksdalers verkoop – die kanon het dus staatseiendom geword.

Op 4 Mei 1842 het kaptein T.C. Smith Port Natal met 260 man bereik met die opdrag om die Voortrekkerrepubliek Natalia vir Brittanje te annekseer. Andries Pretorius het met 'n kommando weerstand gebied deur Smith se kamp by Congella te beleër. In Pretorius se laer het die kommando begin om kanonkoeëls te giet en selfs kruit te maak. Die artelleriste het die swaar ankerketting van 'n skip, die Mazeppa, opgeëis, dit in stukkies gekap en lood daaromheen gegiet. Tydens hierdie beleg het Pretorius onder meer oor die twee kanonne beskik wat hulle met die Slag van Bloedrivier gebruik het – Grietjie was een van dié kanonne. Op 23 Mei 1842 het Smith 'n aanval op die Boerelaer geloods, maar moes onverrigter sake terugval. Boonop het die Boere ook nog twee kanonne van die Britte gebuit.

Stephanus Schoeman

Toe kommandant-generaal Piet Potgieter in 1854 oorlede is, het die gemeenskap van Soutpansberg Stephanus Schoeman gevra om hulle nuwe kommandant-generaal te word. Hy is op 1 Junie 1855 ingesweer en het kort daarna die naam Soutpansbergdorp na Schoemansdal verander.

Teen 1855 was daar reeds ongeveer 1 800 inwoners en die dorp was 'n belangrike handelsentrum, veral vir ivoor. Na raming is ongeveer 10 000 olifante per jaar suid van die Zambezirivier platgetrek. Op hierdie verafgeleë dorp is voortdurend 'n gebrek aan ammunisie ervaar, veral vir verdediging teen omliggende swart stamme. Schoeman het 'n skans in die dorp laat bou om sy mense te beveilig. Dit is langs die kerk in die dorp geleë.

Met Schoeman se vertrek na Pretoria in 1859 was daar blykbaar 'n dispuut oor Grietjie, wat deur generaal Potgieter uit die ou kolonie saamgebring is. Hy wou die kanon saamneem na die suide, maar veldkornet Piet Eloff en ander het hul daarteen verset, omdat die verwydering daarvan die grens heeltemal sou ontbloot.

As gevolg van hierdie voorval is Eloff uit sy pos as veldkornet ontslaan.

Met die Transvaalse Burgeroorlog van 1862 tot 1863, toe die Kruger- en Schoemangroepe slaags geraak het, het die Krugergroep van Grietjie gebruik gemaak. Piet Botha, 'n smid, het die kanon op twee wilgerhoutblokke gemonteer, elk ongeveer 'n meter lank. Om te verhoed dat die houtblokke bars, is dit met rieme vasgewoel. Grietjie het nie reg gewerk nie, omdat die kanon met elke skoot wat gevuur is, agteroorgeslaan het. Daarom is daar in Januarie 1863 'n stuk metaal uit die loopmond verwyder.

S.J.P. Kruger, kommandant van die sogenaamde “staatsleger”, het met sy manne buite Potchefstroom saamgetrek, aangesien Schoeman Potchefstroom met sy “volksleger” oorgeneem het. W.A. Lombaard het vanuit Potchefstroom 'n dringende brief aan kommandant-generaal T.J. Snijman geskryf waarin hy meld dat Schoeman beslag op alle vuurwapens gelê het. Kruger het Potchefstroom beleër en die dorp met 'n kanon (Grietjie) bestook, wat blykbaar geen ooglopende uitwerking gehad het nie. Uiteindelik het die posisie vir Schoeman so onuithoudbaar geword, dat hy en 'n klompie volgelinge na die Vrystaat uitgewyk het.

M.W. Pretorius was hewig ontsteld dat Grietjie tydens die burgeroorlog gebruik is. Die kanon is kennelik nie teruggestuur nie, want Kruger skryf dat hy op 1 Desember 1863 met ongeveer 80 man en 'n kanon na Olifantsnek vertrek het. Die twee kommando’s van Kruger en kommandant J.W. Viljoen, leier van die opstandiges, het op 5 Januarie 1864 by die Krokodilrivier gebots. Kruger het die oorwinning behaal en so het die politieke struwelinge tot 'n einde gekom.

Die ZAR se kanonne is in die skuur van kanonkommandant Francois Alwyn Smit op die plaas Schurveberg in Pretoria geberg. Dit blyk dat Grietjie een van hulle was. Marthinus Viljoen het Smit as kanonkommandant opgevolg en Smit versoek om een van die kanonne, Grietjie, te herstel. Smit het hout vir die herstelwerk van die asse benodig en 'n groot boom op sy plaas afgekap. Die boom het sy een hand op 'n klip vasgeval en twee van sy vingers is in die ongeluk afgeskeur. By die aanblik van die grusame toneel het Smit se helper flou geword, met die gevolg dat hy maar self sy hand moes verbind. Die ongeluk het op 28 Maart 1864 gebeur.

'n Illustrasie van 'n geveg tydens die Eerste Vryheidsoorlog

Dit blyk dat Grietjie weer deur die Boere tydens die Eerste Vryheidsoorlog gebruik is (1880-1881). Met die anneksasie van Transvaal is Grietjie in 1877 by Potchefstroom begrawe en toe die oorlog uitbreek, is die kanon opgegrawe en teen die vyand ingespan. Grietjie is blykbaar teen 17 Desember 1880 opgegrawe en na die plaaslike smid geneem, wat dit op wawiele gemonteer het, soos dit by Bloedrivier gebruik is.

Grietjie is vroeg in 1881 gebruik om die Britte in Potchefstroom Fort te beleër en sedert 3 Januarie het die fort bykans daagliks onder skoot gekom. Grietjie het op 'n afstand van ongeveer 500 meter op die fort geskiet. Die kanon is agter 'n huis vol sandsakke in die onderste straat van die dorp gehou, waar dit veilig teen Britse artillerievuur was. Voordat 'n skoot geskiet is, is die kanon gelaai, uit die skuiling gestoot, afgevuur en vinnig weer na veiligheid gebring. Die digte bosse aan weerskante van die huis het dit vir die vyand moeilik gemaak om Grietjie se posisie vas te stel.

Grietjie se kanonniers kon nie daarin slaag om die Engelse se kruithuis skade te berokken nie – hulle het hulself in elk geval nie as goeie kanonniers voorgedoen nie en boonop was die koeëls nie heeltemal rond nie, omdat dit in 'n klipvorm gemaak was.

Martinus Nikolaas Ras en sy seun, Hermanus, was onder die 500 burgers wat onder generaal Piet Cronjé na Potchefstroom opgeruk het. Martinus het sy eie smidswinkel gehad en was as nyweraar sekerlik bekend met die werking van grofgeskut. Na die eerste montering op wawiele het Grietjie blykbaar steeds probleme veroorsaak – sodra 'n skoot geskiet is, het die kanon bollemakiesie geslaan. Op 10 Januarie is Grietjie onder begeleiding na Rustenburg vervoer, waar Martinus Ras gepoog het om die kanon van dié kwaal te genees. Vier dae later het die kanon teruggekom – gemonteer op die voorstel van 'n bokwa en die probleem is opgelos. Grietjie is finaal van die agteroorslanery genees toe die sundgat (die opening om die lading te laat ontbrand) verder na agter geboor is. Die ysterband om die mondgedeelte is ook later aangebring.

Op 21 Maart 1881 het kolonel Winsloe en sy garnisoen oorgegee. Dat Grietjie 'n kanon was om mee rekening te hou, was duidelik. Die krygsraad het 'n paar dae vantevore besluit om die kanon na die vlakte te bring en die vyandelike kamp skuins van agter te bombardeer. Die kanonnier, Pelzer, het die eerste dag sewentig skote afgevuur en blykbaar is 'n paar man in die kamp noodlottig getref.

Na die Eerste Vryheidsoorlog, met Henning se indienstreding as luitenant van die Rydende Politie te Heidelberg, het hy in November 1889 weer op Grietjie afgekom, waar sy vergete in wind en weer agter die landdroskantoor gestaan het. Grietjie was nog heel bruikbaar, want Henning het die kanon daarna gereeld gebruik om saluutskote af te vuur as die staatspresident of kommandant-generaal Heidelberg besoek het.

Na Pretoria vir veilige bewaring

Op 1 Desember 1892 is die Staatsmuseum van die ZAR gestig en die direksie se eerste vergadering is op 24 Januarie 1893 gehou. Vyf maande later het die kurator 'n omsendbrief aan alle ampsdraers van die ZAR gestuur waarin hy beroep op skenkings doen, soos ossewaens, ou kanonne, vuurwapens, Bybels, geskrifte ensovoorts.

Moontlik het landdros F.K. Maré van Heidelberg op hierdie skrywer gereageer, want op 8 Maart 1894 rig hy 'n brief aan die kantoor van die kommandant-generaal van die ZAR waarin hy melding maak van die feit dat Grietjie nou reeds jare lank agter die landdroskantoor staan. Hy stel voor dat die kanon in die Staatsmuseum se versameling opgeneem word.

Die staatssekretaris, dr. W.J. Leyds, het toestemming verleen dat Grietjie namens die regering van die ZAR aan die Staatsmuseum geskenk word. Kort daarna is Grietjie deur landdros Maré van Heidelberg na die staatsmuseum laat vervoer. Die volgende inskrywing kom in die museum se aanwinsregister voor: Cannon called “ou Grietjie” used by the old Voortrekkers in the war against Dingaan. Pres. By the Govt. of the late S.A.R. 'n Byvoeging is later aangebring: Kaliber 3.25, moontlik 'n ronde skoot of koeël van ongeveer 4 lb. afgevuur.

Na baie jare se omswerwinge het Grietjie eindelik 'n laaste rusplek gevind – in die Voortrekkermonumentmuseum. Erik Holm van Pretoria het die kanon se onderstel in 2000 gerestoureer. Die onderstel-replika is op 'n vroeë transportwa-agtertang van olienhout gebou met 'n voorskamel as systutte, en die agterskamel van 'n kakebeenwa as agterste dwarsstut. Die wiele is uitskot-voorwiele van 'n transportwa met geelhoutnawe.

Bronne

Carstens, R. & Grobbelaar, P.W. 1988. Voortrekkerlewe. Johannesburg
De Vries, G. & Hall, J. 2001. The muzzle loading canon of South Africa. Johannesburg
Dippenaar, N.J. (red). 1992. Staatsmuseum 100. Pretoria
Pretorius, E. 2001. Die Kanon “Grietjie”. Bienedell Uitgewers: Pretoria