Jan van der Post

Jan Jakobus van der Post (2 Desember 1927 – 20 November 1971) was ’n Afrikaanse skrywer wat veral fokus op die San en Namibië as agtergrond vir sy verhale.

Lewe en werk

Jan Jakobus van der Post is op 2 Desember 1927 op Rehoboth in Suidwes-Afrika (tans Namibië) gebore. Sy vader het in die Eerste Wêreldoorlog saam met generaal Louis Botha uit Griekwastad na Suidwes-Afrika getrek en sommer daar gebly, eers as lid van die Suidwes-Afrikaanse Polisie en later as boer. Sy moeder was ’n nooi Cloete uit Griekwastad en is ’n legende in Suidwes. Daar word vertel dat sy ’n perd met een hand kon omruk en vashou. Sy het self met die vee getrek en die een wat weier om die diere water te gee het dit berou. By verskeie geskiedkundige voorvalle was sy betrokke. Dit sluit in die eendaagse sogenaamde Basteropstand van 1925 waarin daar per abuis een skoot geskiet is en die Ovambo opstand van 1931. Met haar mobiele winkel vir die spoorwerkers trek sy honderde myle deur Suidwes en wag in 1928 met haar proviandwa die terugtrekkende Dorslandtrekkers by die Kunene in. As jong seun word hy groot saam met die San en leer soos hulle leef, jag en eet. Onder andere bring hy die jare 1944 tot 1946 in die noodweidingsgebied tussen die Xeiseb- en Epikuroriviere deur, waar hy saam met die San sy vader se beeste oppas. Hier is hy meer as twintig myl van die naaste blankes af en meer as honderd myl noordoos van die naaste dorp, Steinhausen. Hy is aanvanklik veld toe gelok deur die San wat as Agarob in sy boeke bekend staan. Weens die skaarste van patrone jag hy ook saam met hulle op hulle manier en leer hulle stories, gebruike en kuns baie goed ken. Hierdie ervaring was die teelaarde vir sy latere boeke. Hy is twaalf tale magtig wat benewens Afrikaans, Engels, Duits, Herero, Nama en Portugees ook twee Ovambo-dialekte en vier San-dialekte insluit.

Hy beoefen verskeie beroepe en is onder meer vir sowat twintig jaar aan en af grootwildjagter (in die omgewing van Okavango, Ondongo en Angola) en safarileier na die Aha-berge en die gebiede langs die Okavango. Verder is hy per geleentheid vendusie-afslaer, matroos, assuransie-agent, leerling-geoloog, verslaggewer en boer. Uit sy eerste huwelik word twee kinders gebore. Hy trou op 29 Maart 1958 met sy tweede vrou, Christina Hendrina Susanna Viljoen (nooiensvan Willemse). Na sy troue vestig hy hom in St. James in Kaapstad en werk by die Kaapse Provinsiale Administrasie. Weens veral sy drankmisbruik raak hy vervreem van sy vrou en verlaat haar in 1965 om in ’n hotel in Tuine in Kaapstad in te trek. Na sy egskeiding in September 1967 keer hy terug na Suidwes-Afrika en boer op die plaas Arbeid Adel buite Windhoek. Wanneer sy alkoholverslawing handuit ruk, gaan hy teen die einde van 1970 na Pretoria om behandeling daarvoor te ontvang en bring hy ook vier maande in die Weskoppies Hospitaal deur. Drie dae na sy ontslag word hy gearresteer omdat hy in ’n ongeluk betrokke was nadat hy ’n motor in die middestad van Pretoria onder die invloed van drank bestuur het. Hy word later gevonnis tot ’n boete en twee maande tronkstraf wat vir drie jaar opgeskort is, terwyl sy rybewys vir ses maande ingetrek word. Op Donderdag, 20 November 1971 is hy in Pretoria aan maagkanker oorlede.

Skryfwerk

Sy ernstige skryfwerk begin toevallig. Vir jare het hy ’n outentieke San pyl-en-boog (met egte giftige pyle) in sy besit. Wanneer sy kinders groter word, besluit hy om veiligheidshalwe daarvan afstand te doen en adverteer dit in ’n koerant. Twee verslaggewers besoek hom om uit te vind waar hy hierdie goed bekom het en hy vertel sy lewensverhaal aan hulle, waarna ’n groot artikel oor sy verblyf onder die San in die koerant verskyn. ’n Vriend lees die berig en moedig hom aan om sy ondervindinge neer te skryf en toe ’n uitgewer hom met dieselfde versoek nader, skryf hy sy eerste boek. Die sukses hiervan moedig hom aan om hom hierna feitlik uitsluitlik aan sy skryfwerk te wy. Hy spits hom in sy skryfwerk veral toe op Namibië en die San se leefwyse en verhaal hulle mites en fabels benewens sy eie avontuurverhale. Sy boeke is ryk aan inligting oor hierdie feitlik uitgestorwe gemeenskap se kultuur en denkwyse en verkry daarom tereg Africana status. Die sketse in sy boeke is deur François Krige en homself gedoen. Sy boeke word in onder andere Duits, Deens, Noors, Russies en Engels vertaal. “Agarob, kind van die duine” is gebaseer op die lewe van die San saam met wie hy in sy jeug baie tyd in die veld deurgebring het. Die verhaal begin op die dag wat Agarob vir die eerste keer alleen moet gaan jag om te wys dat hy ’n man is en sy naam kan kry. Sy gekose prooi lyk wel anders as die elande wat hy ken, maar dit is ’n mooi groot bul wat hy skiet. Hierna kry hy egter te doen met die snaakse mense wat velle oor hulle hele lyf dra, omdat hy ’n bees geskiet het. Van nou af moet hy probeer om sy twee wêrelde te verstaan: die wêreld van die wit mense, waar sy wit maatjie Jan is, en die wêreld van sy eie mense. Die boek word talle kere herdruk en word ook vertaal in onder andere Duits, Deens en Noors. “Jagters van die duine” is ’n versameling van die San se volksvertellinge, waardeur elke nuwe geslag San die dinge leer wat hulle moet weet. Dit sluit in eerbied teenoor Geeloog, die maan, wat na die goeie jagters omsien en die slegte jagters laat verdwaal, en die belangrikheid van die groep, wat op mekaar aangewese is vir oorlewing. Verder leer hulle ook al die stories oor waar alles vandaan kom. “Gaub – vlugteling van die duine” plaas die witmense en San se regsbegrippe teenoor mekaar. Volgens die wette van die veld is daar niks verkeerd daaraan dat Gaub die slegte man doodgemaak het nie, maar hierna word hy deur die witmense agtervolg. Hy slaag daarin om sy agtervolgers in die veld te ontwyk, maar dan kry sy agtervolgers iemand wat sy gelyke in die veld is om hom te volg: Agarob.

In “Vonk – Vondeling van die duine” pleeg Vonk ’n misdaad in die waan dat dit ’n weldaad was. Hy word gejag en in die onherbergsame duineveld ingehaal en teruggebring om tereg te staan. Die natuur beslis egter anders en die wit jagter word uitgelewer aan sy gevangene. Wanneer Vonk hom oor sy agtervolger ontferm, word ’n sonderlinge vriendskap gesmee. “Witman van die duine” gee ’n ander, unieke perspektief op sommige van die reeds vertelde verhale. Jan is reeds ’n uitgegroeide jongman wat deur die San in jagkuns, veldkunde en die San-spiritualiteit opgevoed word, waarna hy die naam Kei-Annies verdien. Saam met Agarob word hy dan toegelaat om na ’n San-saamtrek by die Berge van die Maan te gaan. Hy neem ook saam met Agarob deel aan die jagtog op Gaub. Kwai, vegter van die duine” keer weg van die verwarring wat daar tussen die witman en die San ten opsigte van hulle wêrelde en lewensuitkyk bestaan en fokus op die stryd tussen die San en die swart mense. Die swart mense dood baie van die San en ontvoer hulle vrouens en kinders. Ver van hulle natuurlike tuiste lei Kwai ’n groepie oorblywendes na ’n redelik veilige berg waar daar ook baie wild is, maar ook hier word hulle vervolg. Kwai besluit om nie verder te vlug nie, maar om te veg.

“Dai, ’n kind van Kaapstad” se hoofkarakter is die weeskind Dai wat in Distrik Ses in Kaapstad bly. Hy bly by Groot Dai en Enn en moet koerante verkoop om ook sy deel van die huishouding by te dra. Aan sy ouers dink hy nooit nie, maar toe hy in die hof beland hoor hy vir die eerste keer sy volle name, Daniël Johannes Pieterse. Vir die eerste keer besef hy dat die wêreld baie groter is as Distrik Ses en begin hy droom.

“Tjeb, die spoorsnyer” is weer in Namibië geplaas. Die baasjagter Tjeb word die spoorsnyer vir ’n grootwildjagter en beleef vreemde dinge wat hy nooit voorheen ervaar of gesien het nie. Deur sy oë gesien verkry die gebeure en die manier van jag wat hy nou vir die eerste keer beleef, ’n ander konnotasie en kry die leser insig in sy manier van dink. Tjeb se heldedaad is die hoogtepunt van die boek. “Ngnô, renoster van die duine” is ’n San wat lank by die wit boer baas Magiel bly en sodoende verloor sy eie mense vertroue in hom. Wanneer Magiel dood is, wil hy terugkeer na hulle toe, maar dit vat lank om weer hulle vertroue te wen. Hierna volg daar ’n stryd teen die Duitsers vir oorlewing.

“Toordokter van die duine” is die verhaal van Chuba, die jong San wat ten spyte van sy liggaamlike gebreke die leier van sy stam word. Sy naam beteken hottentotsgot, omdat hierdie insek kort na sy geboorte op sy voorkop kom sit het en aan hom spesiale status verskaf het. Wanneer ’n komp leeus en sebras een aand die staanplek plat hardloop en baie San doodgetrap word, wys Chuba hoe dapper hy is. Hy word ook ’n bedrewe jagter. As volwassene word hy egter gekortwiek deur sy humeur, hoogmoed en selfsug, wat hom verkeerde dinge laat doen. Dan word hy gevonnis om vir ’n maand van die stam geskei te word en alleen te jag, sonder ’n pyl en boog. Hy moet hierdie tyd ook kaal deurbring, sodat hy net op homself aangewese is om te oorleef. As gelouterde en wyser man keer hy hierna terug na sy stam. In “Skat tussen die duine” kom drie veewagters op ’n lyk in ’n grot af. By die lyk lê ’n sakkie met blink klippies. Die veewagters vertel vir Baswillem, die eienaar van die plaas, van die lyk. Die witmense wil dan nog van die blink klippies hê en so moet Namib en sy twee maats in die woestyn na die skat tussen die duine gaan soek. In die woestyn kom hulle ’n groot jagter teë, maar moet die polisie ook probeer ontduik.

“Kwê die verklikker” bly per ongeluk op die plaas agter wanneer sy mense vertrek en hy word dan by die witmense groot. Sy speelmaat is die wit seuntjie Chris, wat jonger maar groter as hy is. ’n Ramp tref hulle wanneer Chris deur kinderverlamming gebreklik word. Nadat San in die droogte by die plaas aandoen, vertrek Kwê saam met hulle, maar belowe om weer terug te kom na Chris toe. In die veld word Kwê ’n bedrewe maar geslepe jagter, wat eindelik voor sy eie mense moet vlug. “Njarabeb die ratel” is die grootste jagter van sy groep, wat ’n geloofstryd stry. Sy groot vraag is wie die maan gemaak het en omdat hy nie hierop ’n antwoord kry nie, daag hy die maan se opperheerskappy uit. Njarabeb maak van sy eie mense dood, maar die motief daaragter kan ’n geloofsdaad wees. Hierdie boek dring diep in die religieuse en rituele belewenis van die San.

“Agter die Rooi Lyn” vertel van die spergebied wat rondom Suidwes se bewoonde gebiede loop en die grens tussen die twee wat as die rooilyn bekend staan. Dit is nie ’n definitiewe grens nie en word soms deur fortuinsoekers oorgesteek ter wille van die diamante wat hier te vinde is. Die woestyn is egter ’n genadelose plek wat menige lewe eis en die Suidwes-Afrikaanse Polisie is immer waaksaam om hulle voor te keer. Wanneer konstabel Hunter hoor dat daar ’n verdagte geselskap op pad is na die woestyn, neem hy ’n Damara-konstabel en Njerab, die San-spoorsnyer om hulle te agtervolg. Die geselskap wat hulle agtervolg tree egter baie vreemd op. Hierdie is ’n spanningsverhaal wat die atmosfeer van die woestyn baie mooi raakvat en tussendeur die legendes van die streek en die aard en plantegroei daarvan op onderhoudende wyse skets.

Publikasies

Jaar	Publikasies
1963	Agarob – kind van die duine
	Jagters van die duine
	Gaub – vlugteling van die duine
1964	Vonk – vondeling van die duine
1965	Witman van die duine
1966	Kwai – vegter van die duine
	Dai – ’n kind van Kaapstad
1967	Tjeb, die spoorsnyer
	Ngnô – renoster van die duine
1968	Toordokter van die duine
	Skat tussen die duine
	Die verdoemde
1970	Kwê die verklikker
	Njarabeb – die ratel
	Agter die rooi lyn

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2” Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg Eerste uitgawe Eerste druk 1983
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van der Post, Jan J. “Agarob – kind van die duine” Tafelberg-Uitgewers Kaapstad Eerste druk 1963

Tydskrifte en koerante

• Anoniem “Boesmankenner wed baie geld op rot-etery” “Vaderland” 15 Maart 1969
• Anoniem “Skrywer kry R160 boete” “Rapport” 18 April 1971
• Anoniem “Van der Post oorlede” “Die Burger” 20 November 1971
• Hofverslaggewer “Bekende skrywer gestraf oor dronkbestuur” “Hoofstad” 16 April 1971
• Kaapstadse verteenwoordiger “Afrikaanse skrywer se vrou vra egskeiding” “Vaderland” 17 Augustus 1967

Internet

• Esaach: http://esaach.org.za/index.php?title=Van_der_Post,_Jan_Jakobus
• Springbokboeke: http://www.springbokboeke.co.za/html/jan_j_van_der_post.html
• Worldcat: http://www.worldcat.org/search?q=au%3AVan+der+Post%2C+Jan+Jakobus.&qt=hot_author