Kaapse silwer

Gebruiksvoorwerpe van Kaapse silwer is gewild by die versamelaars van Africana.

Geskiedenis

Deur die jare het ‘n aantal bekwame silwersmede uit Europa in Suid-Afrika aangekom. Reeds op 28 Januarie 1654 meld Jan van Riebeeck in sy Daghregister die aanwesigheid van so ‘n vakman. Op 23 September 1669 is aan “Daniël die silwersmid” ‘n 100 silwer ryksdaalders oorhandig om ‘n Nagmaalservies te maak. Goewerneur Maurits Pasques de Chavonnes het regulasies uitgevaardig en ‘n keurmeester aangestel om die silwersmedery te beheer. Daarvolgens moes o.a. die smid se voorletters en datum van vervaardiging op ‘n item aangetoon word. Ongelukkig is die voorskrifte is nie nageleef nie. Die hoogtepunt van die bedryf aan die Kaap was tussen 1720 en 1800 en in 1840 was daar 21 smede werksaam. In 1870 was daar slegs twee oor, omdat elektroplatering amper ‘n einde aan die beroep gebring het. Daarna was daar nog slegs enkele Maleiers in die bedryf oor en het die hoogstaande vakmanskap mettertyd uitgesterf.

Grondstof

Suid-Afrika is arm aan silwer. Simon van der Stel het laat in die 17de eeu tevergeefs na silwer laat soek. Die name Silwermyn en Silwermynrivier in die Kaapse Skiereiland herinner ons aan die poging. Daarom moes silwer elders verkry word, maar daar bestaan geen bewyse van die invoer daarvan nie. Gevolglik het die welvarende gemeenskap in Kaapstad silwer munte soos die Spaanse mat en ryksdaalder beskikbaar gestel om te laat smelt. Goeie antieke silwer het ‘n blouswart glans. Aan die Kaap is egter silwer van ‘n minderwaardige allooi gebruik en het die plaaslike silwerprodukte ‘n geelagtige glans. Dit was die gevolg van ‘n gebrek aan beheer oor die bedryf.

Antiek

Na 1910 is Kaapse silwer as antiek “ontdek”. Kaapse silwerwerk word so hoog aangeskryf dat stukke uit die 18de eeu tans besonder gesogte versamelitems is. By sekere ou families is daar nog ‘n ou lepel of teepot wat as statussimbool vertoon word. Geen stuk uit die 17de eeu is egter nog teruggevind nie, alhoewel Jan Hendircksz al kort na 1689 as silwersmid hier bedrywig was. Slegs ‘n geskatte 2000 items het oorgebly. Dit is so min omdat die VOC-amptenare na hul dienstyd aan die Kaap dit saamgeneem het na Nederland of Batavia. Ook is baie van die silwerstukke opgesmelt toe die silwerprys tydens die Napoleontiese oorloë en die Eerste Wêreldoorlog ongekend hoog was. Eksemplare is teenswoordig te besigtig in verskeie museums. Die bekendste versamelings is in die William Fehr-versameling, die Heller-versameling, die Mullne-versameling en in die Africana Museum in Johannesburg.

Artikels

‘n Wye verskeidenheid voorwerpe in Kaapse silwer is vervaardig. Verskeie style is gebruik, maar dit was nooit uitspattig nie en gewoonlik eenvoudiger as die tydgenootlike Europese produkte. Die bekendste gebruiksartikels was tee-, koffie-, sout-, suiker-, peper- en mostertpotte, melk-, room- en waterbekers, messe, vurke, lepels, skinkborde, eierkelkies, vingerhoede, klokkies, snuifdose, spoegbakke, blakers, opdienbakke, ponskomme, neutmuskaatskrapers, haarkamme, servetringe en lekkergoedbakkies. Onder die “kerksilwer” tref ‘n mens doopvonte, groot nagmaalserviese en bybelknippe aan. Luukse items was byvoorbeeld sosatiepenne, knope, koekvurkies, bottermessies, sleutelplaatjies en deurhandvatsels, silwerbeslag op meubels en inlegwerk op ‘n waardevolle item soos ‘n pistool.

Silwersmede

Die bekendste silwersmede aan die Kaap was Duitsers en hulle het hul ontwikkelde vakmanskap en verskeie unieke style hier voortgesit. Onder hulle was hele gesinne waarvan die nageslag nog vir lange jare die beroep uitgeoefen het. Mattias Lötter en sy sewe nasate is vandag nog baie bekend. Ook was Johannes Combrinck en sy seun Johannes net na 1800 hier bedrywig. Ewe beroemd was Daniël Heinrich Schmidt en Christian Ackermann. In ag genome die klein deel van die bevolking wat in die produkte belanggestel het, was die hoeveelheid items en die gehalte hoog. Schmidt vestig hom in 1779 aan die Kaap en in die 43 jaar wat hy hier werksaam was, lewer hy van die beste bekende stukke in Kaapse silwer. Sy produkte kan uitgeken word aan die besondere versiering in teenstellling met die gebruiklike eenvoud van die werk van die meeste silwersmede aan die Kaap. Schmidt se silwermerk was sy voorlettters DHS met ‘n druiwetros, maar ongedateerd. Gewoonlik het silwersmede hul produkte met hul voorletters en ‘n klein illustrasie gemerk, maar ongelukkig meesal sonder ‘n datum. Dit skep verwarring, omdat familielede dikwels deur die geslagte dieselfde name gehad het. Selde is met goud gewerk en daardie produkte is uiters skaars. Die bekendste silwersmede was

Christian Ackermann (*Kötzschen, Sakse, 20 Februarie 1699 - †1751)

Oltmann Ahlers (soms Alders of Aalders) (*Oldenburg, Duitsland, 1799 - †Kaapstad, ongeveer 1827)

Jan Andries Bam (*Kaapstad, gedoop 1748)

Daniël Beets (aktief in die jare 1812 tot 1838)

Andries Bruijns (*Amsterdam, Nederland - †voor 1729)

Johannes Combrinck (gedoop 3 Junie 1781 - †1829)

Johannes Combrinck (gedoop Kaapstad, 29 April 1810)

David Ficker (†7 Julie 1790)
Johann Hasse (†Kaapstad, 1779)

Georg Friedrich Hausenius (soms Heysenius en Hosenius), oorlede 1 Oktober 1796

Frans Hillegers (aktief in die jare 1767 tot 1795)

Carl David Lötter (gedoop 23 Augustus 1789 - †ongeveer 1848)

Gerhardus Lötter (*18 November 1764 - †Kaapstad, 1824 of 1825)

Jan Lötter (aktief in die jare 1813 tot 1817)

Johannes Casparus Lötter (gedoop 25 Augustus 1737)

Johannes Casparus Lötter (gedoop 23 Oktober 1768 - †24 Maart 1823)

Matthias Lötter (*Augsburg, Duitsland - †Kaapstad, 1752)

Willem Godfried Lötter (gedoop 29 September 1748)

Willem Godfried Lötter (gedoop 13 Augustus 1780 - †Kaapstad, 1829)

Daniël Heinrich Schmidt (*Strelitz, Duitsland, 1741 - †Kaapstad, 29 Desember 1811)

Johan Hendrik Vos (*1749 - †1810)

Frederik David Waldek (*Kaapstad, 1806 of 1811 - †ná 1874)

Bibliografie

Green, Lawrence G.: In the land of afternoon. Kaapstad: Howard B. Timmins, 1950.
Pienaar, P.de V. (red.): Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, 1968.
Silwer uit die tyd van die V.O.C.. Lantern, Tydskrif vir Kennis en Kultuur, jaargang 61, nr. 4, Junie 1967.
Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 9. Kaapstad: Nasou, 1973. ISBN 0-625-00325-X
Werth, Albert: Nederlandse silwer van die 17de tot die 19de eeu. Lantern, Tydskrif vir Kennis en Kultuur, jaargang 21, nr. 2, Desember 1971.