Koegas-gruwels

Die Koegas-gruwels (1878–80) was 'n berugte moordsaak in die Kaapkolonie wat tot groot politieke verdeeldheid tussen liberales en imperialiste gelei het. Die anti-swart rassistiese houding van die land se prokureur-generaal het uitgeloop op verskeie lastereise wat die regering teen hul teenstanders aanhangig gemaak het.

Ligging wysig

Koegas is 'n gehug naby Westerberg, op die noordelike oewer van die Oranjerivier en is 66 km noord van Prieska. Destyds was dit in die distrik Hay op die noordgrens van die kolonie. Teenswoordig is dit in die Siyathemba Plaaslike Munisipaliteit, die munisipaliteit is gevorm na die samesmelting van die munisipaliteite van Prieska, Marydale en Niekerkshoop in die Noord-Kaap.

Agtergrond wysig

In 1878 het die Kaapkolonie 'n tyd van onsekerheid beleef omdat die Britse regering 'n konfederasie op die state in Suider-Afrika wou afdwing. In die proses is die Kaapse liberale regering ontsetel en vervang met 'n meer inskiklike en pro-imperialistiese popperegering onder premier Gordon Sprigg. Hierdie regering het 'n meer diskriminerende beleid teenoor die inheemse bevolking gevoer, wat lei tot rassespanning en onrus en die regering raak selfs betrokke in 'n aantal oorloë om sy grense uit te brei. Inwoners van die grensgebiede het al meer vyandiggesind teenoor die Britsgesteunde regering in Kaapstad geword. Boonop was daar voortdurende wrywing tussen die onderskeie groepe langs die Oranjerivier. Die Kaapse regering het daadkragtig teenoor die Korannas, Basters, Khoikhoi en die Boesmans opgetree om orde op sy grense te handhaaf.

Moorde (1878) wysig

'n Groep Nama- en Boesman-mans is in die omgewing van Koegas op die vae vermoedens van die moord op 'n boer in hegtenis geneem. Op pad na die gevangenis op Kenhardt het die lopende mans hulself bevry en hul gewapende en berede eskort aangeval. Vier van die beskuldigdes is net daar doodgeskiet en 'n vyfde ernstig gewond. 'n Volgende insident het in Oktober 1878 plaasgevind toe 'n militêre patrollie bestaande uit blanke en Griekwa-boere en gestasioneer by Koegas by die nedersetting Luisdraai 'n groep Korannas, Boesmans en Xhosas aanval. Vier-en-sestig sterf (waarvan 11 vroue en kinders) nadat hulle ontwapen en gevange geneem is. Kort daarna sterf nog 5 vroue-gevangenes en 'n 4 jaar oue kind.

Hofsaak (1879) wysig

Die hofsaak teen die lede van die militêre patrollie en die eskort het op opeenvolgende dae in September 1879 in Victoria-Wes plaasgevind. Verskeie van die aangeklaagdes was in hierdie konserwatiewe dorp goed bekend en die openbare mening was in die guns van die aangeklaagdes. Daarom het die hofamptenare versoek dat die hofsaak na Kaapstad oorgeplaas moes word. Hiervan wou die prokureur-generaal (minister van justisie) Thomas Upington niks weet nie. Die getuienis teen die eskort was verdoemend. Hulle was berede en bewapen met gewere en rewolwers. Die gevangenes was te voet en aan mekaar vasgebind. In die geregtelike doodsondersoek is bevind dat die oorledenes eintlik summier tereggestel is en dat 'n ontsnappingspoging hoogsonwaarskynlik was. Nogtans het die jurie die beskuldigdes vrygespreek. Vyf lede van die militêre patrollie is aangekla van moord. 'n Sersant wat nie aangekla is nie, maar wat na bewering wel 'n reeds gewonde man doodgeskiet het, is selfs as lid van die jurie aangestel. Die jurie het die blanke lede van die patrollie onskuldig bevind, maar die gekleurde lid tot 5 jaar gevangenisstraf veroordeel vir aanranding. Victoria-Wes se inwoners was verheug oor die uitspraak, maar regoor die kolonie was daar groot ontsteltenis en beskuldigings van regsverydeling. Rassegevoelens het hoog geloop.

Cape Argus wysig

Die Cape Argus was skerp in sy beriggewing oor die uitspraak van die hof. Dit is beskryf as 'n regsdwaling en blatante rassisme en dit het gelei tot 'n veldtog teen die regering. In reaksie hierop kanselleer die regering van eerste minister Gordon Sprigg alle staatskontrakte met die Argus, sy eienaar Saul Solomon en sy sakevennote. Ondertussen het Upington 'n reeks hofsake (amper skynverhore) teen die Argus, sy eienaar en die redakteur ingestel in 'n poging om die koerant se mond te snoer.

Pro Bono Publico-saak (1878–79) wysig

Patrick McLoughin, die Argus se briljante maar eiewyse redakteur, is daarvan beskuldig dat hy onder 'n skuilnaam allerhande artikels geskryf het waarin die Kaapse regering sowel as die Britse koloniale beleid beswadder is. Die mees kwetsende artikel was getiteld Pro Bono Publico, “ten goede van die publiek”. Sprigg en sy owerheid het 'n reeks lastersake teen die koerant, Solomon en McLoughling aanhangig gemaak. Alhoewel dit nie bewys kon word dat McLoughlin die skrywer van die artikels was nie, het die verhoor en gepaardgaande spanning die redakteur tot selfmoord gedryf. Sprigg en sy kring kon egter nie Solomon intimideer en tot 'n val bring nie.

Fiat Justitia-saak (1879–80) wysig

Die Argus het voortgegaan met sy beriggewing oor blatante rassisme en regsdwaling in die Koegas-moordsaak. Artikels het verskyn onder die skuilnaam Fiat Justitia (“laat reg geskied”). Sprigg se regering het die artikels aangegryp vir 'n volgende reeks politieke hofsake. Francis Joseph Dormer (1854–1928), die nuwe redakteur van die Argus, is ook aangekla van laster. Met groot openbare belangstelling het regters sir Henry de Villiers en Andries Stockenström die saak verhoor. In die saak is briewe van die verhoorregter in die Koegas-saak aan die redakteur van die koerant geopenbaar waarin die regter vra dat die brute geweld van die moorde in die koerant gepubliseer moet word en dat rassisme verhoed het dat geregtigheid kon geskied. Fiat Justitia het egter geblyk die skuilnaam te wees van ds. David Pieter Faure (1842–1916), 'n Unitariese predikant, wat tydens die Koegas-saak as tolk opgetree het. Faure se briewe het woede in die Kaapkolonie, Engeland, Skotland en Nederland teenoor die Kaapse regering ontketen. Faure bekritiseer Thomas Upington dat hy die tweede saak in Victoria-Wes laat verhoor het wel wetende dat die eerste saak duidelik getoon het dat 'n eerlike verhoor nie daar moontlik was nie. Upington het geredeneer dat die saak nie belangrik genoeg was vir verwysing na die hooggeregshof nie en dagvaar die Argus vir laster. Regters De Villiers en Stockenström het bevind dat daar grusame wreedhede teenoor weerlose gevangenes gepleeg is, dat plaaslike vooroordeel teenoor gekleurdes bygedra het tot regsverydeling en dat Upington ongeskik was om 'n openbare amp te beklee. Faure is deur die owerheid uit sy amp gedwing en Solomon het tot die werklose Faure se redding gekom deur hom as tolk by die Argus in diens te neem.

Nadraai wysig

Solomon het deur die reeks hofsake finansieel groot skade gely, maar het as oorwinnaar uit die stryd getree. Die regering moes kwaai besnoei om bankrotskap weens sy groot militêre uitgawes te voorkom. Hierdeur het die Sprigg-bewind nog verder ongewild geword. Toe Britse amptenare aan die Kaap na Londen teruggeroep is om verantwoording te kom doen, het die Sprigg-kabinet geval. Die beeld van die Kaapkolonie in die buiteland het 'n kwaai knou opgedoen.

Ander opstande wysig

Ander bekende voorbeelde van politieke geweld in Suid-Afrika was

Bibliografie wysig

Dicey, William: Borderline. Kaapstad: Universiteit van Kaapstad, 2004. (ongepubliseerde M.A.-verhandeling).
Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 11. Kaapstad: Nasou, 1975 . ISBN 0-625-00327-6
alchetron.com/Saul-Solomon
www.theinfolist.com