Kaapse maateenhede
Tussen 1652 en 1796 was die Kaap onder die beheer van die VOC. In die sewentiende en agtiende eeu het die meeste Nederlandse stede hul eie maatstelsels gebruik. Die VOC het die Amsterdamse meeteenhede vir handel gebruik en die Rynlandse eenhede vir landsmetings. Tydens die jare na die Britse besetting van 1806, is die Amsterdamse eenhede deur Britse eenhede verplaas, maar die Rynlandse landmetingseenhede is behou tot die invoering van die metrieke stelsel in 1972.
Rynlandse en Kaapse roede wysig
In die sewentiende eeu was die basiese eenheid van lengte in die Universiteitsstad Leiden die roede. Vanaf die middeleeue is die roede, 'n paal van ongeveer 4 meter lank, in Noord-Europa as 'n eenheid vir lengte gebruik. Die presiese lengte van die roede en van sy onderverdelings het van gebied tot gebied verskil. Die Rynlandse eenhede van lengte kom oorspronklik van die Rynlandse roede af. Die verwysingskopie van hierdie roede is 'n vertikale yster paal in die Utrechtse hof. Die roed is in twaalf "voete" gedeel, die voet is in twaalf duime gedeel en die duim in twaalf strepe. De Rynlandse eenhede vir oppervlak is die vierkante voet, die vierkant roede (144 vierkante voet), die hondt (100 vierkante roede) en die morg (6 hondt).[1] Al is die morgen en die roede in Suid-Afrika gebruik (hulle was ook deel van die wet van die Suid-Afrikaanse Republiek), is die hondt blykbaar nooit in die Kaapkolonie gebruik nie.[2]
Tussen 1615 en 1617 het Willebrord Snellius, professor van wiskunde aan die Universiteit van Leiden, die tegniek van driehoeksmeting ontwikkel en om die tegniek te bewys het hy die afstand tussen Alkmaar en Bergen-op-Zoom (ongeveer 130 km) gemeet. Hy het sy resultate in Rynlandse roede aangegee en daarna het die Rynlandse roede die algemene maatseenheid vir landsmeting in Nederland geword.[3][4]
Tussen 1685 en 1800 is maatstokke deur verskillende landmeters na die Kaap gebring. In 1808 het Den Gelder en Aeneae die Rynlandse voet met die meter vergelyk en hulle het bepaal dat een meter presies 3,1852560866 Rynlandse voet is. Lodewyk Bonaparte, Koning van Holland het hierdie waarde, wat gelyk is aan 1,030 Engelse voet in die Nederlandse wet neergeskryf. In 1813 is daar besef dat die Kaapse voet en die Rynlandse voet nie dieselfde lengte gehad het nie en in 1844 is daar verklaar dat een Kaapse voet presies 1,033 Engelse voet is (en nie 1,030 soos in Nederland nie).[5][1]
Toe die Leidense stadsaal deur vuur in 1929 verwoes is, het die oorspronklike Rynlandse roede verloor gegaan, maar die oorspronklike voet kon gered word en is nog steeds daar te sien.[6]
Doek (materiaal) is volgens die Rynlandse el (27 Rynlandse duim – 70,9 cm) en nie die Amsterdamse el (68,8 cm) verkoop nie.[7]
Amsterdamse handelsmaate wysig
Alhoewel die VOC gebruik gemaak het van Rynlandse eenhede vir landsmeting in hul oorseese gebiede, het hulle die Amsterdamse meeteenhede vir handel gebruik, veral die mates vir volume en gewig.[8] Soos die gewoonte oor die meeste van Europa, is volume eerder as gewig vir landbouprodukte gebruik. Al is die name van die verskillende maateenhede in verskillende stede dieselfde, het hul werklike waardes van stad tot stad en ook van produk tot produk gewissel. Ook, volgens die Meertens Instituut, wissel sommige maateenhede, byvoorbeeld die schepel, tussen groothandel en kleinhandel transaksies. Die verkoop van edelmetale, speserye en ander produkte wat 'n hoë waarde-tot-gewig verhouding het, het gewoonlik geskied volgens gewig eerder as volume.[9]
Verwydering wysig
Tydens die Napoleontiese Oorloë (1803–1815), het die Britte die Kaap beset (1806) en Nederland is met die Franse Kaiserryk verenig (1810). Na die oorloë is die Verenigde Koninkryk van die Nederlande gestig. In 1819 word die metriese stelsel die amptelike mate en gewigte sisteem in die nuwe koninkryk. Dus word die verbinding tussen die Kaapse maateenhede en dié van Nederland verbreek.
Ten tyde van die Britse regering was dit wettig om in óf die Kaapse óf die Britse eenheidsisteem handel te dryf. Dus was dit moontlik dat een handelaar die Rynlandse el (27 Rynlandse duim = 27,9 Engelse duim) sou gebruik wanneer hy doek verkoop en 'n ander handelaar die Engelse jaart (36 Engelse duim) sou gebruik.[10] Dit veroorsaak aansienlike verwarring. Die redakteur van die handboek The Cape of Good Hope and the Eastern Province het in 1843 voorgestel dat albei sisteme deur die metriese stelsel vervang behoort te word.[7]
In 1852 is die Kaapse wetgewende raad gestig.[11]:243 In 1855, om rede van 'n vryemarkekonomie is die Britse handelsvoorkeur verwyder[11]:293 en in 1861 word die Britse maateenhede die enigste wettige handelsmateenheidsisteem. Dit was nie die moeite werd om die Rynlandse maateenheidsisteem vir landmetingsdoeleinde te verwyder nie – daar was geen handelsvoordele aan so 'n verwydering verbonde nie. Dus is die morg en die roede steeds in al die Suid-Afrikaanse provinsies behalwe Natal gebruik, totdat hulle in 1972 deur metriese eenhede verplaas is.[10][12]
Die bestand van albei Engelse en Kaapse voete het af en toe probleeme gemaak, veral in die stad van Johannesburg. Toe die stad in 1886 gemeet is, is dit moontlik dat suid van Breëstraat Engelse voete gebruik is en dat noord van Breëstraat Kaapse voete gebruik is met dir gevolg dat strate wat noord-suid loop, 'n kinkel by Breëstraat het.[13]
Lys van Kaapse maateenhede wysig
Lengte wysig
In die Kaap is the Leidense lengtemaateenhede vir landmeetingsdoeleinde en die Amsterdamse lengtemaateenhede vir handel gebruik, veral vir die aankoop en verkoop van stof.
Kaapse maateenhede vir lengte:[12][14]
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| 1 streep | 2,624 mm | |
| 1 duim | 12 strepe | 26,24 mm |
| 1 voet | 12 duim 1,033 Engelse voet |
318,53 mm |
| 1 el | 27 duim | 708,4 mm |
| 1 roed | 12 voet | 3,82230 m |
Amsterdamse maateenhede vir lengte:[9]
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| 1 duim | 25,7 mm | |
| 1 voet | 11 duim | 283 mm |
| 1 el | 27 duim | 694 mm |
| 1 roed | 12 voet 13 voet 16 voet |
3,398 m 3,677 m 4.528 m |
Oppervlak wysig
Kaapse eenhede vir oppervlak:[12][15]
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| 1 vierkante voet | 0,099135812 m2 | |
| 1 roed | 144 vk vt | 14,27556 m2 |
| 1 morg | 600 vk roede | 0,856 532 ha. |
Volume wysig
Die Amsterdamse eenhede vir volume van wyn, strekdrank of asyn word onder gegee.[9][8] Die meeste van hierdie eenhede is ook in die VOC se oorseese besittings in gebruik.
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| 1 mutsje | 150 ml | |
| 1 pint | 4 mutsje | 600 ml |
| 1 mengel | 2 pint | 1,2 L |
| 1 stroop | 2 mengel | 2,4 L |
| 1 steenkan | 8 stroop | 19,2 L |
| 1 anker | 2 steenkan | 38,4 L |
| 1 aam | 4 anker | 153,6 L |
| 1 okshoofd | 6 anker | 230,4 L |
| 1 vat | 4 okshoofd | 921,6 L |
Die Amsterdasmse en Kaapse maateenhede vir graan was:
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| 1 kop | 0.87 L | |
| 1 vierdevat | 8 kop | 6,94 L |
| 1 schepel/vat | vierdevat | 27,9 L (groothandel) 27,76 L (kleinhandel) |
| 1 mud | 4 schepel | 111,5 L |
| 1 zak | 3 schepel | 83,7 L |
| 1 last | 27 mud 36 zak |
3010 L |
Volgens Meertens[9] was die Amsterdamse groothandel schepel groter as the kleinhandel schepel (27,9 L teen 27,76 L), maar volgens die VOC glossarium[8] het die VOC 'n schepel van 27,814 L gebruik.
Gewig wysig
Tydens die agtiende eeu is verskillende gewigsmaateenhede vir verskilende ware gebruik. Die drie belangrikste gewigsmaateenhede is die gewigte vir edelmetale soos silwer en goud, die medisinale gewigte wat gebruik is deur apteke en die handelsgewigte wat vir gewone handel gebruik is.[16][17][18]
Trooise gewicht is gebruik vir edelmetale. Al kom hierdie maateenheid vanuit 'n enkele stad, die Franse stad van Troyes, wissel die Trooise pond in verskeie Europese stede met 'n paar persent. Byvoorbeeld, die Trooise ons is gelyk aan 31.10 g in Londen, maar in Amsterdam is dit gelyk aan 30.76 g (1,2% verskil). Die onderverdelings van die Amsterdamse gewigte volg hieronder:
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| aas | 48,06 mg | |
| engel | 32 aas | 1,53 g |
| ons | 20 engels of esterlingen | 30,76 g |
| mark | 8 onse | 246,11 g |
| pond | 2 mark | 492,23 g |
Net soos die Trooise maateenehde, het die medisinale maateenhede 'n paar persent gewissel tussen verskeie Europese stede. In Amsterdam was die medisinale ons dieselfde as die Trooise ons, maar daar is 16 Trooise onse in 'n Trooise pond terwyl daar 12 medisinale onse in 'n medisinale pond is.
| Eenheid | Simbool | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|---|
| grein | 64,09 mg | ||
| scrupel | ℈ | 20 grein | 1,28 mg |
| drachma | ʒ | 3 scrupel | 3,84 g |
| ons | ℥ | 8 drachmas | 30,76 g |
| pound | ℔ | 12 onse | 369,16 g |
Net soos by ander gewigsmateenhede, wissel die grootte van die verskeie handelseenhede van stad tot stad. Die Amsterdamse handelspond is 40 aas (1,86 g) swaarder as die Trooise pond.
| Eenheid | Definisie | SI waarde |
|---|---|---|
| drachma | 3,86 g | |
| lood | 4 drachmas | 15,44 g |
| ons | 2 lood | 30,88 g |
| mark | 8 onse | 247,05 g |
| pond | 2 mark | 494,09 g |
| steen | 8 pond | 3,953 kg |
| schippond | 330 pond | 148,3 kg |
| scheepslast | 4000 pond | 1976 kg |
Verwysings wysig
- ↑ 1,0 1,1 Jacob de Gelder (1824). Allereerste Gronden der Cijferkunst (in Nederlands). 's-Gravenhage (Den Haag) en Amsterdam: de Gebroeders van Cleef. pp. 163–176. Besoek op 18 November 2014.
- ↑ Kuipers, H; de Bruijn Prince, H C (Oktober 1898). Staats-Almanak voor de Zuid-Afrikaansche Republiek – 1899 (PDF) (in Nederlands). p. 383.
- ↑ Stammetz, Joan Levinus; La Bordus, Willem (1740). Volkomen wiskundig woordenboek (in Nederlands). Leiden: Wishoff & Wishoff. p. 391.
- ↑ Haasbroek, ND (1968). Gemma Frisius, Tycho Brahe and Snellius and their triangulations (PDF) (in Engels). Delft, Netherlands: Rijkscommissie voor Geodesie.
- ↑ Tomasz Zakiewicz (April 2005). "The Cape Geodetic Standards and Their Impact on Africa" (in Engels). FIG, Cairo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Mei 2019. Besoek op 17 November 2014.
- ↑ "Lengtematen" (in Nederlands). Koninklijke Nederlandse Akadenmie van Wetenschappen. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 November 2014. Besoek op 18 November 2014.
- ↑ 7,0 7,1 Chase, John Centlivres (1843). The Cape of Good Hope and the Eastern Province of Algoa Bay (in Engels). London: Pelham Richardson. p. 192.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Kooijmans, Marc; Schooneveld-Oosterling, Judith. "VOC-Glossarium. Verklaringen van termen, verzameld uit de Rijks Geschiedkundige Publicatiën, die betrekking hebben op de Verenigde Oost-Indische Compagnie" (PDF) (in Engels). Den Haag: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 4 November 2019. Besoek op 16 Desember 2014.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 "De oude Nederlandse maten en gewichten / Amsterdam (Noord Holland)" (in Nederlands). Amsterdam: Meertens Ondersoek – Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. 2013. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2019. Besoek op 13 Desember 2014.
- ↑ 10,0 10,1 Theal, George McCall (2010) [1908]. History of South Africa Since September 1795 (in Engels). Cambridge: Cambridge University Press. p. 6. ISBN 978-1-108-02367-2.
- ↑ 11,0 11,1 Walker, Eric A (1968) [1928]. A History of Southern Africa (in Engels). London: Longmans.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Elffers, Hubertus (1903). The Englishman's guide to the speedy and easy acquirement of Cape Dutch : grammar, useful information, conversation : for the use of travellers, settlers and military men (PDF) (in Engels). Kaapstad: Juta. Hoofstuk 5.
- ↑ Frescura, Franco. "Diary of Historical Dates for Johannesburg 1806-1976" (in Engels). sahistory.org.za. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Januarie 2019. Besoek op 30 Desember 2016.
- ↑ "South African area and length conversion factors" (in Engels). South African Property Valuations. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Maart 2016. Besoek op 23 November 2013.
- ↑ "Instructions for the Conversions of Areas to Metric" (in Engels). Law Society of South Africa. November 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Maart 2018. Besoek op 10 Maart 2010.
- ↑ Kelly, P (1821). The Universal Cambist and Commercial Instructor (in Engels). London: Lackington & Co. p. 62.
- ↑ Nederlandsch handelsmagazijn, of Algemeen zamenvattend woordenboek voor handel en nijverheid (in Nederlands). Amsterdam: Gebroeders Diederichs. 1843. p. 75.
- ↑ Schroder, Johannes (1741). Medicina pharmaceutica, of Groote algemeene schatkamer der drôgbereidende geneeskonst (in Nederlands). Leiden: Isaak Severinus. p. 241.