Marié Heese

Marié Heese (* 27 September 1942–) is 'n Suid-Afrikaanse skrywer. Gedurende haar loopbaan lewer sy nie net werke van letterkundige belang (Afrikaanse en Engelse romans) nie, maar skryf en vertaal ook verskeie kinder- en jeugverhale (ook in Afrikaans en Engels) en lewer bydraes tot blokboeke, bloemlesings en versamelbundels. Sy het ook haar eie rubriek op die webwerf LitNet.

Lewe en werk

Herkoms en vroeë lewe

Marié Heese is op 27 September 1942 gebore as die dogter van Andries Blignault, opvoedkundige en later psigiater, en die skryfster Audrey Blignault. Sy word in Kaapstad groot en gaan skool by 'n Engelsmediumlaerskool waarna sy in 1959 matrikuleer aan Hoërskool Jan van Riebeeck.

Verdere studie en loopbaan

Sy studeer verder aan die Universiteit van Stellenbosch waar sy in 1962 'n B.A.-graad behaal met Staatsfilosofie en Engels as hoofvakke, laasgenoemde slaag sy met onderskeiding. In 1963 verwerf sy haar B.A. Honneurs-graad in Engels met lof. Sy behaal ook 'n tweetalige diploma in drama aan die Akademie vir Dramakuns op Stellenbosch.

Op universiteit ontmoet sy Chris Heese van Durban, met wie sy in 1964 as 21-jarige in die huwelik tree. Hulle het drie kinders, Frederik Daniel (Fritz – gebore in 1967), Adré Elizabeth (gebore 1972) en Andries (gebore in 1972). Andries het sy eie lewe in 1999 geneem nadat hy aan depressie gely het.

Die egpaar gaan woon in Durban, waar Chris onderwyser is. Sy aanvaar 'n pos as lektrise in Engels aan die Durbanse Onderwyskollege, wat sy vir drie jaar beklee. Sy gee ook klas aan die Durban Universiteitskollege, later die Universiteit van Durban-Westville. Terwyl die kinders klein is, behartig sy vir sewe jaar lank 'n boekerubriek vir Die Huisvrou en sy skryf ook bydraes vir die destydse Sarie Marais. In 1974 vestig die gesin hulle op Empangeni, waar sy hoofsaaklik die kinders grootmaak. In hierdie tyd aanvaar sy tydelik 'n pos as lektrise in Afrikaans aan die Universiteit van Zoeloeland en gee ook vir 'n rukkie onderwys in Engels en Afrikaans aan die Hoërskool Empangeni. Sy skryf ook in by die Universiteit van Suid-Afrika en behaal 'n Hoër Onderwysdiploma in voordrag en drama. Hulle trek dan na Richardsbaai, waar Chris hoof word van Richardsbaai Hoërskool en Marié onderwys gee aan die Richardsbaai Laerskool. Vanaf Januarie 1979 tot November 1983 dien sy as kommandante van die Richardsbaai Voortrekkers en die Orde van die Wawiel word aan haar toegeken.

Wanneer Chris later 'n pos in die Departement van Onderwys en Kultuur aangebied word, trek die gesin na Pretoria. Hier aanvaar sy vir ses maande 'n tydelike pos as lektrise aan die Universiteit van Pretoria, waarna sy as dosent in Engels by die Universiteit van Suid-Afrika (Unisa) aansluit, 'n pos wat sy twee jaar lank beklee. Sy studeer verder en behaal 'n M.A.-graad in Engels met lof oor die onderrig van lees binne afstandsonderrig. Ná twee jaar sluit sy aan by Unisa se Buro vir Universiteitsonderrig, waarvan sy later Direkteur word, 'n pos wat sy tot met haar aftrede in 1999 beklee. Sy behaal in hierdie tyd 'n D.Litt. et Phil.-graad (waarvoor die Bradlow-beurs aan haar toegeken word) oor die taak van lees met 'n proefskrif oor Facilitating English reading competence through text analysis. In 1995 onderneem sy 'n lang studiereis na Amerika om navorsing te doen oor studente-ondersteuning. Daarna woon sy ook die internasionale Improving university teaching and learning konferensie in Hongkong by, waar sy 'n aanbieding gee en ook die Kantonnese tak van die Chinese Radio and Television University besoek.

Ná vervroegde aftrede in 1999 is sy 'n konsultant vir Readucate Trust, 'n internasionale organisasie wat hulle ten doel stel om geletterdheid te bevorder en veral aktief is in gevangenisse van Suid-Afrika. Die Noord-Kaapse Departement van Opvoedkunde stel haar in 2003 aan om 'n reeks werkswinkels aan onderwysers aan te bied, getiteld The magic of poetry: teaching for understanding and appreciation. In 2008 word sy aangestel as lid van die Konvokasie en die Raad van die Universiteit Stellenbosch. Sy bedank in 2009 uit hierdie Raad uit protes teen die manier waarop die taalbeleid aan die universiteit toegepas word, veral omdat Engels afgedwing word op Afrikaanse studente. Sy is oortuig dat die grootste benadeeldes van hierdie kortsigtige taalbeleid anderskleuriges is, veral bruin Suid-Afrikaners.

Persoonlike lewe

Marié en haar man is geesdriftige reisigers wat die meeste lande in Wes-Europa en ook Brittanje, Amerika, China, Israel, Turkye en Egipte al besoek het. Die eerste ses maande van 2001 bring hulle in Eritrea deur, waar hulle die ministerie van gesondheid gehelp het om 'n afstandopleidingsentrum vir verpleegstudente op die been te bring. In 2007 bied sy 'n driedaagse oriënteringskursus in Ethiopië aan vir voornemende M.B.L. studente. Sy dien ook as eksterne eksaminator vir verskeie universiteite se studente in Engels, Linguistiek en Opvoeding.

Na aftrede verhuis sy en haar man na Stilbaai. Hier beywer sy haar daarvoor dat die werkersbuurt se laerskool, Melkhoutfontein Primêre Skool, ʼn eie biblioteek kry. Die egpaar koop ook 'n blyplek op Vanwyksvlei. Sy is 'n assessorlid van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en was ook 'n lid van die destydse Skrywersgilde. In haar vrye tyd behartig sy op LitNet die blog Marie Heese is boekdol, waarin sy kommentaar lewer oor boeke, lees en skryf.

Skryfwerk

Afrikaans

Haar grootwordjare in 'n skrywershuis leer haar reeds jonk om die mooi woord te waardeer en op tienjarige ouderdom verskyn haar eerste werk, 'n Engelse gedig, in Die Huisvrou. Reeds op universiteit op Stellenbosch waag sy haar hand aan 'n roman, maar dit slaag nie omdat sy nog nie gereed is vir hierdie uitdagende genre nie. In 1967 is haar ouers betrokke in 'n ernstige motorongeluk, waarin haar vader op slag dood is en haar moeder vir lank in 'n koma is. Die tydskrif Sarie versoek haar om die gereelde rubriek wat haar moeder vir die tydskrif gedoen het, oor te neem, wat sy dan ook vir geruime tyd doen. 'n Keur uit hierdie rubrieke word later gepubliseer as Tokkelspel, wat handel oor die daaglikse wel-en-wee van die huisvrou en moeder, asook haar jeugherinneringe en studentedae. Deurgaans spot sy fyn met klein menslike swakhede, terwyl sy ook die humor in selfs die klein rampe wat die mens tref, kan sien.

Romans

Die uurwerk kantel is 'n kroniekroman wat die familiegeskiedenis van 'n vrou (Maria du Preez, gebore Celliers) oor vier geslagte heen teken (vanaf 1897 tot 1972) teen die agtergrond van verskeie historiese gebeurtenisse oor hierdie tyd, soos die Anglo-Boereoorlog en die wêreldoorloë. Deur die verhaalgebeure belig die skrywer hoe die brose maar morele mens ondanks terugslae bereid bly om diens te lewer en die geloof behou dat uit verwoesting iets goeds gebore sal word, met die fokus veral wat dit beteken om vrou te wees teen die agtergrond van die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Die titel verwys na 'n versreël in die gedig Suiwer Wiskunde van N.P. van Wyk Louw, wat die implikasie het dat tyd opgehef word. In die konteks van die roman impliseer dit dat die verlede net so werklik is as die hede. Die roman word in vier dele opgedeel, wat almal na 'n tydvak in die lewe van die hoofkarakter, Maria Celliers, verwys. Die eerste deel strek vanaf 1897, toe Maria vyf jaar oud was, tot 1913 en haar mondigwordingsjaar, wanneer sy met Willem du Preez trou. Hierdie deel bevat dan haar jeug met haar kinderjare op die Bolandse wynplaas, haar skool- en universiteitsjare. Die jare tussen 1915 en 1921 is die geboorte van al vier haar kinders, elkeen onder dramatiese omstandighede, terwyl sy ook die dood van haar vader, 'n dogtertjie en tante Charlotte moet verwerk – hierdie deel dan uitbeelding van haar as vrou en haar moederskap. Die derde deel is die periode tussen 1939 en 1949, wanneer lands- en wêreldgebeure 'n groot rol speel en Maria en Willem reeds middeljarig is met die kinders uit die huis. In 1972, met die afsluiting van die roman, word die gedagtestroom van die ou vrou in haar laaste dae op aarde weergegee. Hierdie roman word ook vir die verhoog verwerk en onder andere by die KKNK van 2003 en die Woordfees aangebied en oor die radio voorgelees. Die biblioteekgebruikers van die Wes-Kaap wys die boek aan as een van die beste honderd boeke van die twintigste eeu. Oor 26 jaar is dit gereeld vir skole voorgeskryf.

Tyd van beslissing is 'n aktualiteitsroman wat vryheid teenoor gebondenheid en die keuse tussen persoonlike gewin teenoor algemene belang stel. Die gebeure strek rondom Kersfees, wanneer 'n terroriste-invalsgroep (insluitende lede van die Palestynse Bevrydingsbeweging) die strandhuis van die Suid-Afrikaanse Minister van Binnelandse Sake beset, waar hulle die Eerste Minister se enigste dogter, 'n groep Israeli kabinetslede en ander Suid-Afrikaners as gyselaars aanhou. Hulle eise wentel rondom hoe hulle wil hê die Suid-Afrikaanse regering se binnelandse en buitelandse beleid moet ontplooi. Soos die titel aandui, speel die besluite wat mense in hierdie krisissituasie maak die vernaamste bestanddeel van die intrige. Die Eerste Minister moet byvoorbeeld 'n keuse maak tussen sy persoonlike belange en dié van die staat. Die konfliksituasie openbaar die persoonlikheid van elke individu, terwyl die karakters in die aangesig van die dood gedwing word om selfondersoek te doen en te besin oor wat werklik belangrik is. Hierdie boek is vir skole voorgeskryf.

Vuurklip is 'n roman met 'n groot verskil, omdat dit in die oertyd afspeel waarvoor die skrywer die aanname gemaak het dat die oermense van honderd duisend jaar gelede aan die suidkus van Afrika 'n redelik gesofistikeerde taal gebruik wat ook abstrakte begrippe kon hanteer. Die titel is simbolies van die transformerende krag wat die vuurklip op die ontwikkeling van die gemeenskap gehad het. Die verhaal word vertel deur eerstepersoon-vertellers en ten einde 'n outentisiteit aan die vertelling te koppel, word gebruik gemaak van 'n baie eenvoudige sinskonstruksie en annerlike Afrikaans om primitiewe taal voor te stel. Die roman handel oor die lotgevalle van land- en seestamme aan die suidkus van Afrika ongeveer honderdduisend jaar gelede. Die hooffiguur, Ama, wil Storievrou en Moetievrou word soos Maouma, waarmee die tradisie van die magiese bestaan ontgin word. Klipman is Ama se man en met sy innoverende ontwerp van klipgereedskap die voorloper van die tegniese ontwikkeling van die mens. Die roman bestaan uit 'n interessante lys van karakters en geeste en die teks word in vier dele opgedeel: Die steelkwaad, Die diepste grot, Die woedende boom en Agterna. Teen hierdie agtergrond word temas ontgin soos die simboliese betekenis van verskeie dier- en voëlsoorte, die funksionering van 'n primitiewe maar eg menslike gemeenskap en die dinge wat verbode is binne so 'n gemeenskap. Groot klem word gelê op die rituele en seremonies wat die daaglikse lewens vergesel en die ryk innerlike lewens van hierdie mense. Uiteraard speel die magiese 'n baie groot rol. Beskrywings is gebaseer op die indringende navorsing van mense soos Robert Ardrey en John Parkington, met filosofiese en sielkundige teorieë van Freud en ander wat ook ingewerk word in 'n treffende roman. Verskeie vraagstukke word hanteer, maar dit word primêr as storie aangebied.

Ander skryfwerk

Die honger reisiger is 'n reisverhaal met 'n verskil. Die boek bevat reis-essays oor besoeke aan verskeie eksotiese bestemmings, soos onder andere Turkye, Eritrea, Ethiopië, Egipte, Frankryk, Skotland, Swede en Rusland, geskryf in haar kenmerkende humoristiese styl. Hierby sluit sy resepte eie aan die bestemmings in, sodat die boek terselfdertyd ook 'n kookboek is.

Sy skryf ook 'n blokboek oor Die vrou op die skuit en Die wilde loot van Elise Muller. Vir die bloemlesing Tuinprovinsie Natal onder redaksie van C.J.M. Nienaber skryf sy Briewe van 'n Bolander, waarin sy as Bolander haar indrukke oor Natal skets. As samesteller is sy verantwoordelik vir Poort 1976, 'n keur uit die werk van hoërskoolleerlinge, terwyl sy ook die huldeblyk aan haar ma, Audrey Blignault, onder die titel Uit die dagboek van 'n vrou versorg. Van haar werk word ook in versamelbundels opgeneem, insluitende Dit kom van ver af. Verskeie van haar navorsingsartikels word in spesialistydskrifte en konferensiebundels gepubliseer.

Kinder- en jeugverhale

Karoo-kantate is 'n jeugroman oor Jeanne Labuschagne (bekend as Jannie Lappies, al is sy 'n meisie) en Arnold (Nols) Terblanche, se deursettingsvermoë en medemenslikheid wat eindelik tot selfverwesenliking lei. Nols is 'n wit, afgetrede, internasionaal befaamde komponis en dirigent en Jannie is 'n bruin weeskind van Woodstock. Jannie is uiters musikaal met 'n besondere stem en het al onderrig ontvang van 'n goeie stemafrigter. Nols se susterskind, Stien, neem Jannie vir 'n kort vakansie na Van Stadensdorp. Wanneer Nols haar hoor sing, prikkel haar uitsonderlike stem hom om 'n kantate te voltooi waarmee hy gesukkel het. Die kind en die ouerige man speel deurslaggewend in op mekaar se lewe en dit bring ook vir die dorp as geheel voordele mee. Heese word in 2014 vereer met 'n Woordtrofee vir gevestigde skrywer vir haar gesprek oor Karoo-kantate en Vuurklip.

Die Pikkewouters van Amper-Stamperland is 'n boek vir jong kinders. 'n Pikkewouter lyk soos 'n kabouter en ook 'n bietjie soos 'n pikkewyn en hulle bly in Amper-Stamperland, waar daar wilderoosbome, pedonkies, brakkevarkies, tamartjies en slakkelange is. Die hoofkarakters is die twee Pikkewouters, Pikketoos en Pokkelwyn. Hulle kan nie saamleef met die vernielsugtige slakkelange nie en wil daarom uit Amper-Stamperland wegkom. Eindelik slaag hulle daarin en kom uit in Suiderland. Hier is gelukkig nie slakkelange nie, maar wel slakke en slange en hulle besef dat daar maar oral iets is waarvan jy nie hou nie. Die boek is pragtig geïllustreer deur Cora Coetzee. Dit word omskep in 'n televisiereeks en ook vir die verhoog verwerk en by die Maskerteater in Pretoria opgevoer. Die opvolg, Avonture in Amper-Stamperland, word ook vir die televisie verwerk, met Pikkelette en Pietewyn nou die hoofkarakters. Hulle is gelukkig in Amper-Stamperland en wanneer die Goue Windarend doodgemaak word, veg hulle om Amper-Stamperland van ondergang te red.

Marié Heese vertaal ook verskeie kinderboeke in Afrikaans, waaronder Rabbedoe van Carol Ryrie Brink; Die rykste seun in die wêreld van Francis Kalnay; 17 konings en 42 olifante van Margaret Mahy en Willie die Skillie en Herrie broei die eier uit van Dr. Seuss.

Engels

Digkuns

Enkele werke in Engels verskyn van haar. In Haiku for Africa beproef sy die tradisionele Japannese haikoe digvorm in Engels, met toepassing op Afrika. Hierdie is die eerste digbundel wat deur Unisa-Uitgewers uitgegee word en dit word herdruk in 2014, hierdie keer met linosnee-afdrukke van die Oos-Kaapse kunstenaar Edith Bukani as illustrasies en 'n CD waarin die haikoes voorgelees word deur Natalia Molebatsi. Tydens haar jare as Engelse lektor skryf sy saam met Robin Lawton die literatuurhandleiding The owl critic, 'n boek wat vir meer as dertig jaar nie uit druk gaan nie.

Romans

The double crown is 'n roman oor die lewe van die vrou-koning Hatsjepsoet van die ou Egiptiese Ryk, wat in 1500 v.C. die troon van beide Bo- en Onder-Egipte bestyg en haarself sodoende tot koning en Farao en ook as 'n god verklaar. So verkry sy die troon voor haar minderjarige stiefseun, Thutmose III. Die verhaal word as haar eie rekord van haar bewind aangebied. Dit is 'n politieke riller en 'n genuanseerde sielkundige perspektief op Hatsjepsoet. Sy kan niemand vertrou nie want daar is onophoudelike verraad wat gepleeg word, selfs deur haar naaste raadgewers. Na die dood van haar man mag sy nie weer 'n minnaar neem nie, want dan sou haar mag van haar ontneem word, sodat sy toenemend vereensaam. Haar heerskappy van etlike dekades is gekenmerk deur vrede, voorspoed, ekonomiese welvaart en 'n ambisieuse bouprojek wat tempels en beelde van ou gode in ere herstel het. Hatsjepsoet se naam is egter na haar dood van koningslyste en uit tempels verwyder en baie van die standbeelde wat sy laat oprig het, is in puin gelê. Gelukkig het haar eie tempel bly staan, en die unieke ontwerp is steeds 'n monument van hierdie besondere vrou. Argeologiese navorsing werp heelwat lig op die era van Hatsjepsoet, maar daar is steeds onbeantwoorde vrae oor haar lewe en veral rondom haar dood. Dit is juis hierdie vrae wat vir Marié Heese uitstekende romanmateriaal geword het. Ten spyte van die geslaagde transponering van die gebeure na die antieke tyd, slaag die skrywer steeds daarin om kwessies wat steeds in die moderne tyd relevant is, onder die loep te plaas. Dit sluit in glasplafon-magskwessies in 'n patriargale samelewing, die vrou in die openbare lewe en die gevolglike prys vir kinders, vriendskappe en gesinslewe – belangrike steunpilare vir vroue uit alle tydperke. Die uitgewer skryf hierdie boek in 2009 in vir die Statebond-prys vir beste boek en die boek verower in 2010 die Afrika-streekprys van hierdie kompetisie.

The colour of power is weer 'n baie goed histories nagevorste boek oor die antieke, hierdie keer oor Theodora, keiserin van Bisantium in die sesde eeu na Christus. Die grondgebied van Bisantium het gestrek vanaf Griekeland en Turkye deur Sirië, Palestina en Egipte en Noord-Afrika. Theodora is 'n gebore Siriër en ontkleedanseres wat die vrou word van die keiser Justinianus I en as mede-heerser groot mag en invloed geniet. Die verhaal handel oor haar lewensreis van 'n klein dogtertjie tot haar huwelik met Justinianus. Haar pa is oorlede toe sy vyf jaar oud was en haar ma moes die drie dogters alleen grootmaak. Theodora word 'n aktrise en 'n gesellin vir magtige mans wat voor haar legendariese skoonheid swig. Justinianus en Theodora was skaars getroud toe hulle aangeraai is om uit Bisantium te vlug voor 'n oproerige skare wat moeg was vir Justinianus se despotiese heerskappy. 'n Skip het vir die koningspaar gewag toe Theodora 'n toespraak gemaak het waarin sy verklaar het dat sy nie sal vlug nie. Die keiser besluit toe hulle sal bly en die oproeriges aandurf, wat op triomf vir die koningspaar uitloop. Hierdie roman word onder andere in Turks vertaal.

A triple-headed serpent is 'n vervolg op The colour of power, weer gebaseer op die werklike geskiedenis. Die verhaal begin waar dertigduisend mense in die hippodroom afgemaai word. Na die opstand herbou die koningspaar die gedeeltes van die stad wat vernietig is en verseker dat families wat broodwinners verloor het, versorg is. Die heerskappy van Justinianus en Theodora was wel magtig, maar ook onstuimig. Hulle moes aanhoudende aanvalle van die Gote en die Barbare afweer en Rome is ook gereeld bedreig, met die gevolg dat Bisantium hulle moes gaan red. Die persoonlike liefdesverhaal van Justinianus en Theodora en hulle leefwyse gee besondere insig in die gebruike van daardie tyd. Hierdie roman is in 2013 op die langlys vir die toekenning van die Sunday Times se fiksieprys.

Jeugboeke

Sy skryf ook Engelse jeugboeke, soos The box kite summer (wat deur Unisa voorgeskryf is) en Our secret (wat ook in Afrikaans verskyn as Ons geheim en in Xhosa vertaal en vir video verwerk is).

Eerbewyse

In 2006 vereer die Hoërskool Jan van Riebeeck haar met 'n erepenning vir akademie. In 2011 is sy een van 15 Suid-Afrikaanse vroue wat deur Solidariteit Helpende Hand vereer word vir hul uitmuntende bydrae tot die ontwikkeling op kulturele, geestelike en maatskaplike gebied van die Afrikaner-erfenis. Die toekennings is op Helpende Hand se twee dag lange kongres by die Vrouemonument in Bloemfontein oorhandig.

Publikasies

Afrikaans

1972

• Tokkelspel

1974

• Die Pikkewouters van Amper-Stamperland

1976

• Die uurwerk kantel

• Die vrou op die skuit en Die wilde loot van Elise Muller

1980

• Avonture in Amper-Stamperland

1983

• Tyd van beslissing

1993

• Ons geheim

2010

• Die honger reisiger

2013

• Karoo-kantate

• Vuurklip

2021

• Die Troebadoer

Engels

1968 – The owl critic (saam met Robin Lawton)

1984 – The box kite summer

1993 – Our secret

1997 – Haiku for Africa

2000 – Practical Guide to Reading, Thinking and Writing Skills (saam met Pieter du Toit en Margaret Orr)

2009 – The double crown

2011 - The colour of power

2012 - A triple-headed serpent

Samesteller

1976 – Poort 1976: 'n keur uit die werk van hoërskoolleerlinge

2009 - Uit die dagboek van 'n vrou – Audrey Blignault

Vertaler

1965

• Rabbedoe – Carol Ryrie Brink

1966

• Die rykste seun in die wêreld – Francis Kalnay

1989

• 17 konings en 42 olifante – Margaret Mahy

• Willie die Skillie – Dr Seuss

1990

• Herrie broei die eier uit – Dr Seuss

Ander verwysings

• Grové, A.P. Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel I. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998.
• Van Coller, H.P. (red.) Perspektief en Profiel Deel 2. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1999.
• Botha, Amanda. Die oordaad van 'n Marié Heese. Rapport, 6 Oktober 2013.
• Botha, Amanda. Kom nader. Dis verteltyd. By, 30 November 2013.
• Coetzee, Corné. Heese daag haarself uit. Plus, 8 September 2009.
• Le Roux, André. Progressio gesels met Marié Heese. Progressio. Jaargang 21 no. 2 1999.
• Retief, Hanlie. Sy lýk soos 'n ouma… Rapport, 20 November 2011.
• Richards, Moira. Van die sloot tot die troon. Rapport, 7 Augustus 2011.
• Swart, A.M. Tyd kantel en die uur beslis. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 26, no. 4 November 1989.
• Beeld: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2009/09/08/KA/6/ccheese.html^{[dooie skakel]}
• Van der Rheede, Christo LitNet: http://www.litnet.co.za/rooi-kaarte-aan-pierre-de-vos-n-mari-heese/
• Van Deventer, Hennie Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2011/11/22/RH/1/RH001-001-StoryA.html