Mathews Phosa

Nakedi Mathews Phosa is 'n Suid-Afrikaanse politikus en skrywer. Hy is 'n voormalige premier van Mpumalanga, sowel as 'n lid van die ANC se nasionale uitvoerende komitee.

Mathews Phosa
Premier van Mpumalanga
Ampstermyn 1994 – 1995
LP van Mpumalanga
Ampstermyn 1999 – 1999
Persoonlike besonderhede
Gebore	(1952-09-01)1 September 1952 Mbombela, Mpumalanga
Politieke party	African National Congress
Eggenoot/-note	Pinky Phosa
Alma mater	Universiteit van die Noorde

Lewe en werk

Phosa is op 1 September 1952 in Mbombela, 'n township buite Nelspruit in Mpumalanga, gebore. Hy is een van ses kinders van die onderwyser Paul Phosa en die verpleegster Reshoketjoe, wat as getroue lede van die Lutherse Kerk 'n groot invloed op die morele opvoeding van hulle kinders het. As jong kind stuur sy ouers hom na Potgietersrus om by sy oupa 'n deeglike opvoeding in die plattelandse lewe te kry. In 1966 slaag hy standerd ses by die Tsherane Laerskool op Carlsrühe in die distrik Potgietersrus. In 1969 slaag hy aan die Maripi Hoërskool op Acornhoek naby Bosbokrand wat in daardie tyd bekend gestaan het as Form III (standerd agt of graad tien) met 'n onderskeiding in Landbouwetenskap, waarin hy die hoogste punte in Suid-Afrika en Namibië behaal. Hy matrikuleer in 1971 aan dieselfde skool. Hierna studeer hy vanaf 1972 verder in die regte aan die Universiteit van die Noorde in Pietersburg en behaal in 1975 die B.Proc.-graad asook 'n toekenning van die Transvaalse Prokureursorde as een van die beste studente in daardie jaar. In 1977 verwerf hy die LL.B.-graad aan dieselfde universiteit met 'n onderskeiding in Handelsreg en in dieselfde jaar trou hy met die maatskaplike werker Yvonne Nkwenkwezi (Pinky). Sy vrou tree later self tot die politiek toe en word speaker van die Mpumalanga provinsiale wetgewer. Hulle het drie kinders, die dogters Moyahabo en Tshepiso en die seun Mathlatse.

Hierna skryf hy hom in 1978 in vir sy professionele klerkskap by 'n regsfirma en slaag die prokureurs-toelatingseksamen binne twaalf maande. Tot aan die einde van 1980 werk hy as 'n professionele assistent. In 1981 open hy saam met ander prokureurs die eerste swart regspraktyk op Nelspruit, Phosa Mojapelo en Makgoba Prokureurs.

Reeds in 1970 neem hy aan sy eerste protesoptog deel, wanneer die lede van die skoolkoor daarteen betoog dat die Afrikaanse skoolhoof reël dat hulle apart voor die swart ouers en wit ouers moet optree, terwyl daar geen wit kinders in die skool was nie. Hy raak hierna betrokke by die ANC en MK (die militêre vleuel van die ANC). In 1985 verlaat hy die land noodgedwonge weens die politieke situasie en doodsdreigemente, ondergaan militêre opleiding in Oos-Duitsland en word in 1986 streeksbevelvoerder van MK in Mosambiek. Hiervandaan beheer hy alle operasies in die Oos-Transvaal. In hierdie tyd leer hy sy agente en dié van Frelimo Afrikaans om hulle sodoende beter toe te rus vir die stryd teen apartheid. Met die ontbanning van die ANC in 1990 is hy een van die eerste ANC leiers wat terug gestuur word om die onderhandelingsproses aan die gang te sit. Hy speel 'n belangrike rol in die onderhandeling van die oorgangsinisiatiewe, onder andere by Groote Schuur waar die Groote Schuur Minuut opgestel word en in Pretoria met die opstel van die Pretoria Minuut. Hy is ook verantwoordelik vir die organisasie en koördinering van die terugkeer van ANC uitgewekenes. In hierdie tyd dien hy ook op die werkgroepe vir politieke gevangenes en die groep wat die implikasies van die opskorting van gewapende aksie behandel. In 1991 en 1992 is hy een van die ANC afgevaardigdes tydens die twee KODESA onderhandelings en lei die ANC-span in hierdie onderhandelings oor die kwessie van die herinkorporering van die voormalige tuislande. Hy is een van die onderhandelaars en outeurs van die historiese Ooreenkoms van Verstandhouding (Record of Understanding) tussen die destydse regering en die ANC en is in 1993 een van die ANC se adviseurs tydens die Beplanningskonferensie. Die Mgwenya Opleidingskollege stel hom in 1993 aan as waarnemende kanselier en in 1994 as kanselier.

In April 1994 word hy die eerste premier van Mpumalanga, leier van die ANC in Mpumalanga, lid van die Nasionale Uitvoerende Komitee van die ANC en ook hoof van die ANC se Regsafdeling. Hy is ook lid van die Konstitusionele Komitee en die Nasionale Onderhandelingskomitee van die ANC, lid van die Polisieraad, mede-koördineerder van die Patriotic Front en mededirekteur van Small Beginnings. Op versoek van president Mandela is hy een van die goewerneurs van die Suid-Afrikaanse Kamer vir Landbou-ontwikkeling in Afrika. Hy dien ook op die Kuratorium van die Universiteit van die Noorde. In 1998 is hy betrokke in 'n ernstige ongeluk in sy ampsmotor en doen veelvuldige beserings op, waaronder 'n ernstige beenbreuk wat veroorsaak dat hy lank met behulp van krukke en 'n kierie moet loop. Hy doen afstand van sy posisie as premier van Mpumalanga in April 1999, maar bly voorlopig aan as lid van die parlement. Hierdie posisie verlaat hy in Julie 1999 wanneer hy uit die politiek tree maar steeds ANC-lid is en lid van hierdie party se Nasionale Uitvoerende Komitee. Hierna dien hy op die Raad van Direkteure van verskeie besighede in die private sektor. In April 2001 word hy (saam met Cyril Ramaphosa en Tokyo Sexwale) deur minister Steve Tshwete daarvan beskuldig dat hulle deel is van 'n sameswering om president Thabo Mbeki te onttroon as leier van die ANC. Hoewel hierdie bewerings nooit bewys is nie, word hy en beide Ramaphosa en Sexwale gedwing om uit die ANC se bestuurstrukture te tree. Met die verkiesing van Jacob Zuma as nuwe ANC-leier by die ANC se Nasionale Konferensie in Polokwane in Desember 2007, maak hy 'n terugkeer tot die politiek wanneer hy as tesourier van die ANC gekies word.

Hy is vanaf 2015 in polemiek betrokke wanneer 'n verslag uitlek wat beweer dat David Mabuza, die premier van Mpumalanga, van 1985 tot 1993 namens die apartheidsregering op onder andere Jacob Zuma gespioneer het. Volgens bewering het Phosa en sy vennoot, Nick Elliot, hierdie verslag vervals. 'n Sleutelgetuie in hierdie saak, Phosa se voormalige butler Jan Venter, verander egter sy verklaring etlike kere. Hy maak eers die bewering dat die verslag vervals is deur Phosa, op 'n latere mediakonferensie beweer hy dan dat Mabuza hom omgekoop het om oor Phosa te lieg en later beweer hy weer dat dit Phosa was wat hom omgekoop het om oor Mabuza te lieg. Die laaste ommeswaai kom nadat Venter deur Phosa afgedank is.

In 2004 word hy verkies tot voorsitter van die Raad van die Universiteit van Suid-Afrika. Na 'n termyn as vise-president word hy in 2005 die eerste swart president van die Afrikaanse Handelsinstituut en word hy aangewys as president van die Kamer van Handel en Nywerheid van Suid-Afrika (Kamsa) en as beskermheer van Beeld se Kinderfonds. Die Universiteit van die Oranje-Vrystaat keer in 2006 sy aanstelling as besoekende professor goed, waar hy betrokke is by die opleiding van die Bestuurskool se MBA-studente. Afgesien van Afrikaans is hy nog agt ander tale magtig. Hy word aangestel as voorsitter van die Innibos-fees op Nelspruit se direksie en lees in 2004 ook van sy gedigte hier voor.

Hy maak verskeie belangwekkende openbare toesprake oor en in Afrikaans. Voor die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns praat hy op 14 Junie 1995 oor “Afrikaans as landstaal”. Tydens die bekendstelling van die voltooiingsfase van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal in 2006 praat hy oor Afrikaans. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns reël in November 2007 'n beraad oor die toekoms van die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein. By hierdie beraad is hy die hoofspreker, saam met die premier van die Vrystaat. In Maart 2015 is hy een van die sprekers tydens 'n beraad in Kemptonpark van leiers van Afrikaanse organisasies en die Kommissie vir die Bevordering en Beskerming van Kultuur-, Godsdiens- en Taalregte, waarin hy pleit dat Afrikaans as taal gebruik moet word om die hand uit te steek na andertaalsprekers en te streef na genesing.

Nkandla-gebeure

Op 20 April 2016 gee Matthews Phosa 'n toespraak vir 20 Asiese ambassadeurs waarin hy kommentaar lewer op die uitspraak van die Grondwetlike hof onder Mogoeng Mogoeng oor die Nkandla-gebeure, waarin vir president Zuma gesê is dat hy gefaal het om die grondwet te handhaaf, verdedig en te respekteer. Matthews Phosa sê dat die Suid-Afrikaanse grondwet nou die eerste keer 'met vuur beproef' is en 'sterker as voorheen' te voorskyn gekom het. Hy sê ook dat leiers en politici verantwoordelikheid moet toon en moet handel op 'n wyse wat die nasie sal inspireer en hoop sal gee vir die toekoms. Hy het verklaar dat dit pynlik is om toe te sien hoe die morele ruggraat van die ANC aangetas word ten gunste van die beskerming van weinige mense. Suid-Afrika ly, sê hy, omdat die ANC moreel en intellektueel die gevangene geword het in die beeld en die voorbeeld van 'n gebrekkige leier

Skryfwerk

As sestienjarige skryf hy sy eerste gedig in sy moedertaal, Pedi, en dit word in die skoolblad gepubliseer, wat hom aanmoedig om aan te hou. Hy vind egter dat hy hom beter kan uitdruk in Afrikaans. Hy skryf al Afrikaanse gedigte vandat hy sewentien jaar oud is en dit word gepubliseer in publikasies soos New Classic, Staffrider, San Francisco Chronicle, Ophir en Standpunte, terwyl hy ook artikels skryf vir Mayibuye. In sy debuutbundel, “Deur die oog van 'n naald”, is versoening een van die deurlopende temas. Die titel is 'n verwysing na hoe die swart mense verdruk is en deur die oog van die naald gegaan het. 'n Geskiedkundige draad loop regdeur die bundel en vertel van ervarings as swart man in die apartheidsera, vanaf skooldae regdeur die struggle, die onderhandelingsproses en die koms van demokrasie. Die gedigte vertel van die vernedering wat die digter moes dra, van hoop en verwagting en slaag daarin om van verskeie hoeke (met “talle tonge”) verskillende perspektiewe van die gebeure te gee. Vier opstelle word ook in die bundel ingesluit, oor onderwerpe soos die prys van vryheid; van hofmaak tot huwelik in die politiek wat handel oor die aanloop tot demokrasie; taal as versoeningsinstrument en 'n siening van Afrikaans as landstaal. “Ons het ons land verlaat” is 'n hoogtepunt, met die boodskap dat die mense die land in die steek gelaat het en ander mense daarvoor blameer. “ 'n Doppie op Malmesbury” is 'n protesvers teen die gewraakte dopstelsel, waarvolgens plaasarbeiders op die wynplase gereeld gratis wyn gekry het, in stede van geld. Die bundel word in 2009 herdruk met die toevoeging van negentien nuwe gedigte. Hierdie digbundel word ook vir die verhoog verwerk met gemoderniseerde Afrikaanse volksmusiek en word in 2001 by die Klein Karoo Nasionale Kunstefees opgevoer. Van sy gedigte word in versamelbundels opgeneem, insluitende “Groot verseboek”.

Die struggle-gedigte wat hy in die laat tagtigerjare in Engels geskryf het, word in 2015 uitgegee as “Chants of freedom” (Subtitel “Poems written in exile”). Dit is rou gedigte van woede en teenkanting teen apartheid en frustrasie daarvan, asook van die pyn en skande wat dit meebring. Dit gee 'n goeie insig in die psige van 'n vryheidsvegter, op 'n wyse wat nog nie voorheen so verwoord is nie.

Eerbewyse

In 1994 word hy genomineer as Internasionale Man van die Jaar deur die Cambridge Biographical (UK) Studies. Die Universiteit van Boston in die Verenigde State van Amerika ken in September 1995 'n eredoktorsgraad in die regte aan hom toe. In 1997 word hy genooi om sy poësie voor te lees by 'n kultuurfees in Nederland en Brussel en hy open dan ook die grootse boekfees in die Lae Lande by Antwerpen. Hy word ook genooi om van sy gedigte in Praag in Pole voor te lees. In 1997 ontvang hy 'n oorkonde van die ATKV vir die merkwaardige bydrae wat sy digbundel gelewer het tot versoening in die nuwe Suid-Afrika en in 2005 wys hierdie organisasie hom ook aan as 'n Afrikoon. Tydens die Ukkasie Kunstefees in Londen in 2001 ontvang hy 'n eerbewys vir sy Afrikaanse poësie. Die Afrikaanse Taalmuseum en -monument besluit in 2006 om die jaarlikse Mathews Phosa-lesingreeks te begin, ter erkenning van die feit dat hy die eerste swart Suid-Afrikaner was wat ’n Afrikaanse digbundel gepubliseer het en sodoende die inklusiewe Afrikaanse gemeenskap erken. In Maart 2014 word hy aangewys as erepresident van die Wêreldboksfederasie. By 'n seremonie in Brazzaville in die Kongo in 2014 ontvang hy die Republiek van die Kongo se Meriete-ordetoekenning ter erkenning van uitstaande dienste wat aan die Republiek van die Kongo gelewer is. Hierdie toekenning word slegs gemaak aan staatshoofde en ander belangrike persone.

Publikasies

1996 - Deur die oog van 'n naald

2015 - Chants of freedom

Ander verwysings

• Willemse, Hein “Aan die ander kant” Protea Boekhuis Pretoria Eerste uitgawe Eerste druk 2007
• Brümmer, Willemien “Phosa: 'n broer wat roer” “Die Burger” 18 November 2005
• De Meyer, Johan “Weldoener help premier uit brandende motorwrak” “Beeld” 26 Junie 1998
• La Vita, Murray “Weer deur die naald se oog” “Beeld” 16 September 2009
• Phosa, Mathews “Phosa oor Afrikaans” “Kaapse Bibliotekaris” Julie / Augustus 2000
• Retief, Hanlie “Gemaklik – met sowel vriend as vyand” “Rapport” 8 Augustus 1999
• Stofberg, Andriette “Die prys van te veel vertroue” “Beeld” 15 Augustus 1998
• Van der Westhuizen, Christi “Ambisieuse Phosa beslis g’n kruiper – ‘hy is sy eie baas’ “Beeld” 15 Augustus 1998
• Van Tonder, Johann “Baanbreker vir Instituut” “Rapport” 23 Oktober 2005
• Viljoen, Buks “Phosa dig in 2de bundel oor nuwe S.A. kwessies en liefde” “Beeld” 5 Julie 2005
• Wyngaard, Heindrich “Mathews Phosa praat oor Afrikaans, Engels” “Beeld” 13 November 1996
• Yende, Sizwe sama “‘Phosa, nee Mabuza, nee Phosa het my omgekoop’” “Rapport” 24 Januarie 2016
• Zaayman, Phil “Die digter in hom is Afrikaans” “Rapport” 1 September 1996