Riebeek-kollege

Die Hoër Meisieskool Riebeek-kollege is ’n gekombineerde staatskool op Uitenhage in die Oos-Kaap, Suid-Afrika, wat onderrig deur medium van Engels bied aan meisies van gr. R tot 12.

Stigting

Ds. A.I. Steytler, leraar van die NG gemeente Uitenhage van 1863 tot 1881. Hy het die leiding geneem in die stigting van Riebeek-kollege.

Tot in 1877 het die onderwysgeriewe vir meisies op Uitenhage veel te wense oorgelaat. Hulle moes óf na een van 'n aantal privaat skooltjies gaan óf die gemengde openbare skool van die heer John Gibson bywoon waaruit Muir-kollege, die plaaslike seunskool, later sou ontstaan. Omdat die openbare skool hom meer op die onderwys van seuns toegelê het, en veral omdat sy hoof, Gibson, lank reeds nie meer tevredenheid gegee het nie, het steeds meer ouers hul dogters uitgeneem en geplaas in voornoemde privaat skole, waarvan dié van ene mej. Elliot die vernaamste was.

Toe die Rooms-Katolieke Kerk boonop sy voorneme te kenne gee om 'n Kloosterskool vir dogters te stig, het ds. A.I. Steytler, wat lank reeds in hierdie rigting gedink het maar deur geldgebrek steeds gekortwiek is, die leiding geneem en 'n meisieskool in die lewe geroep. So is op 16 Januarie 1877 die meisieskool Riebeek House “in verband met die Ned. Geref. Kerk” (aldu s’n berig in De Kerkbode, geopen. In die godsdiensverslag van die daaropvolgende jaar, 1878, verstrek die stigter, ds. Steytler, nadere besonderhede oor hierdie “Eerste Klas Meisjes School”. Die hoof was mej. G. Hearson, 'n besonder knap vrou uit Europa. Onder haar bekwame leiding het die skool spoedig die “achting en het vertrouwen, niet alleen van de Leden onzer Kerk, maar ook van het Publiek in het algemeen” verower. Dit het voorsiening gemaak, nie net vir 'n “degelyke verstandsontwikkeling” nie, maar ook vir “grondige godsdienstig onderwys”. Volgens ds. Steytler het dit volkome voldoen aan die behoefte van die Afrikaans-Hollandse volk “en wel omdat niet alleen gesorgd wordt voor een deegelyke Christelyke Opvoeding, maar ook geregeld door den Leeraar onderwys gegeven in de schoone en ons zoo dierbare moedertaal, de taal onzer vaderen, de taal ook van onze Kerk”. Hy het dus die vrymoedigheid gehadom hierdie inrigting by die ring aan te beveel, in die vertroue dat dit “eerder als eene Inrichting voor de geheele Ring van Albanie, dan voor de Uitenhaagsche Gemeente in het bezonder” beskou sou word. Behalwe ds. Steytler self wat Hollands doseer het, is dit nie duidelik of Hearson in daardie beginjare ook ander assistente(s) gehad het nie. Die beskikbare bronne vermeld nie die leerlingtal in die eerste jaar of wat nie.

Die skool se status

Mej. G. Hearson, van 1877–'80 Riebeek-kollege se eerste prinsipale.

Die skool was gedurende die eerste paar jaar nie 'n suiwer kerkskool nie. “Ofschoon de school niet bepaald onder de Kerkeraad staat, is zy toch opgericht in verband met de Ned. Geref. Kerk”, volgens die godsdiensverslag van 1879. Eers einde 1880 het die plaaslike NG gemeente die skool vir sy rekening oorgeneem. Daarna was dit 'n volwaardige kerkskool, bestuur deur die kerkraad.

Maar toe die kerkraad nie alleen die mas kon opkom nie en gevolglik in 1882 om 'n staatstoelaag aansoek gedoen moes word, het die SGO, sir Langham Dale, 'n jaarlikse toelaag van £80 toegestaan op voorwaarde dat twee van die vyf skoolkomiteelede deur die kerkraad benoem nie lede van die kerkraad nie maar van die breë publiek moes wees. Daarop is die E. Philpott en John Tudhope by die drie kerkraadslede in die komitee benoem. Deur die besonderse plek wat hierdie meisieskool (sowel as bogenoemde seunskool van die Kerk wat later in Muir-kollege opgeneem sou word) in daardie jare aan Hollands gegee het, het dit in skrille teëstelling gestaan tot die destydse skole, veral in die Oostelike Provinsie, wat die “dierbare moedertaal” skroomlik verwaarloos het. Tog sou “Riebeek College” mettertyd so verengels dat “Hollands” met 'n baie beskeie plekkie tevrede moes wees.

Vinnige groei

Onder die hoofskap van die bekwame Hearson en die vaderlike toesig van ds. Steytler het die skool so vinnig gegroei dat daar binne twee jaar (1879) reeds 60 meisies skoolgegaan het, van wie 24 kosgangers was. Die skoolgebou moes dus met nog 'n klaskamer vergroot word. Die personeel het toe reeds vier getel (plus die matrone van die koshuis), terwyl 'n vyfde leerkrag uit Duitsland te wagte was.

Hearson het toe Engels gegee, terwyl mej. Brown en ds. Steytler vir Frans en Hollands onderskeidelik verantwoordelik was. Die ander verpligte vakke was aardrykskunde, geskiedenis, rekenkunde en skoonskrif, maar ’n mens kan met sekerheid aanneem dat ook sang en naaldwerk aangebied is, terwyl dit nie onmoontlik is dat hul algebra en matesis geleer het nie. Die jaar daarop, 1881, het die skool 'n volwaardige kerkskool geword. “De bloeijende Meisjes School, Riebeek Huis, die tot het einde des vorigen jaars (1880) eene private ondememing was, werd toen door die gemeente overgenomen en doet nu als kerkschool een gezegende werk.” Hierdie aankondiging in die godsdiensverslag van 1881 word aangevul deur ’n interessante aantekening in die kerkraadsnotuleboek, onder datum 27 Desember 1880: “Daar in eene Gemeente Vergadering op Zaterdag-avond gehouden er besloten was om Riebeek College over te nemen en door den Eerw. Kerkeraad te laten besturen voor reekening van de Gemeente, zoo besluit de Vergadering om den Heer Br. H. Brown aan te stellen als algemeen Boekhouder tegen een salaris van £30 's jaars, zullende hy daarvoor al de Boeken der Kerk en Scholen onder zyn bestier nemen.”

Staatsteun aanvaar

Met twee kerkskole (die seunskool vanaf stigting in 1873 'n kerkskool) vir sy rekening, was dit vir die kerkraad kort voor lank haas onmoontlik om die geldelike las alleen te dra. Teen 1882 is die kerkraad genoodsaak om staatsteun aan te vra. 'n Jaarlikse staatstoelaag van £80 is daarop toegeken, op voorwaarde dat die inrigting jaarliks deur 'n omgangsinspekteur geïnspekteer sou word, en dat twee lede van die publiek in die komitee benoem sou word. Die skool verkeer steeds in 'n bloeiende toestand, al het die getal kosgangers in die kosskool begin afneem. Die omgangsinspekteur het gevolglik in 1882 aanbeveel dat dit “tot den rang van Eerste Klasse” verhoog word.

Personeelwisselinge

Ds. Jan Hendrik Hofmeyr was leraar van Uitenhage van 1882 tot sy skorsing in 1887.

Nadat Hearson van 1877 tot einde 1880 as prinsipale diens gedoen het, is sy begin 1881 opgevolg deur mej. E.L.V. Brown. Die leerlingtal het toe weer op 60 gestaan. Deurdat die eerste assistente, mej. McDonald, ernstig ongesteld geraak het en moes vertrek, en die tweede assistente, mej. Van Elsen, bedank het, was die skool teen Julie 1881 in 'n onbenydenswaardige posisie. Toe geen geskikte kandidate hulle voordoen nie, is deur bemiddeling van die heer Ogilvie van die Normaalskool van die Skotse Kerk in Aberdeen, Skotland, gepoog om bekwame onderwyseresse te bekom. Of dit enige vrug afgewerp het, is nie duidelik nie.

Teen 1882 moes die vakatures darem gevul gewees het, want toe staan mejj. Allen en De Villiers (laasgenoemde met naaldwerk) die hoof by. Maar toe geeneen van dié twee in staat was om in Hollands klas te gee nie, moes albei oplaas hul ontslag neem. Sedert die vertrek van ds. Steytler na Kaapstad einde 1880 was die skool sy “meester” in Hollands kwyt. Daarop was die gemeente geruime tyd vakant, en of sy opvolger, ds. J.H. Hofmeyr (1882-'86) Hollands doseer het, is nie seker nie. Eers van die begin van 1887 is daar weer melding van 'n onderwyser in Hollands, naamlik die heer S. Halcrow van die openbare skool, wat smiddae in die Riebeek-kollege onderrig in dié taal gegee het.

Ds. D.J. Pienaar, Uitenhage se NG leraar van 1887 tot 1926.

Eers in Feb. 1889, in die tyd van ds. D.J. Pienaar, is weer 'n voltydse onderwyser in Hollands (en Duits) aangestel in die persoon van mej. C. Kupferburger. In 1885 is 'n gekwalifiseerde kindertuinonderwyseres, mej. Mary Eaton, aangestel. Die getal in die Kindertuin het spoedig aangegroei tot 30 en binne enkele jare selfs tot 90.

Riebeek-kollege word ’n goewermentskool

Teen 1884 het die interne organisasie van die skool heelwat te wense oorgelaat. Die leerlingtal het gedaal tot 39, die inrigting was diep in die skuld en weens die heersende ontevredenheid het die koshuis ook begin leegloop. Ds. Hofmeyr, die destydse voorsitter van die skoolkomitee, het die kerkraad oplaas in November 1885 oorreed om die nodige stappe te doen “om Riebeek College tot een 1ste Klasse Goevernement School to constitueeren”. Die kerkraad het egter die voorwaarde gestel dat hul die reg sou hê om die helfte van die komitee van so 'n openbare onsektariese skool te benoem.

Sir Langham Dale, die superintendent-generaal van onderwys, het hiertoe ingestem, en in September 1885 is op 'n openbare vergadering hierdie historiese besluit geneem: “This meeting deems it desirable that a First Class Undenominational School be established in Uitenhage under the provision of Act No. 13 1865, and hereby agrees to accept the Institution now known as Riebeek House as such a school.” By dieselfde geleentheid is ooreengekom dat drie lede van die kerkraad en drie uit die gewone publiek, onder voorsitterskap van die siviele kommissaris, die skoolkomitee sou uitmaak.

Voortaan sou die skool vinnig groei. Reeds in 1886 staan die leerlingtal op 79 en moes 'n bykomstige assistente aangestel word.

Die geboue

Mej. E.L.Y. Brown was van 1881 tot 1900 die tweede prinsipale.

Al het die inrigting 'n staatskool geword, het die koshuis en skoolgebou die eiendom van die kerkraad gebly. Die kerkraad het dan ook deur sy eie bestuur die koshuis beheer, terwyl die departement die skoolgebou van die kerkraad gehuur het teen £72 per jaar. In daardie tyd was die skool- en koshuisgebou van Riebeek-kollege nog in Kanonstraat. Weens die stygende leerlingtal, veral vandat dit 'n goewermentskool geword het, het die skool eerlank oorvol geword.

Die kerkraad het sedert Julie 1888 keer op keer die vergroting van die geboue oorweeg. In een stadium is selfs die aankoop van 'n gebou naas die kollege oorweeg ten einde die drukte in die oorvolle koshuis te verlig, maar om finansiële oorwegings is dit steeds op die lange baan geskuif. Teen 1894 was die akkommodasienood by die skool so hoog dat die omgangsinspekteur dit dik onderstreep het in sy verslag. Hy het aan die hand gedoen dat die toenmalige geboue as kosinrigting gebruik word en dat 'n nuwe skool gebou word. Die kerkraad het dus afgesien van die idee om aan te bou.

Die skoolkomitee het beplan vir 'n groot skool vir 400 dogters en daarvoor £4 000 geleen. Op 1 Junie 1896 is die hoeksteen gelê deur mev. ds. D.J. Pienaar, en op 16 Desember van daardie jaar is dit feestelik ingewy. Die skool het toe 241 leerlinge gehad, 'n getal wat teen 1900 tot 340 aangegroei het. Maar die Riebeek-koshuis (gehuisves in die ou skool- en koshuisgeboue) het hierna 'n bron van voortdurende geldelike bekommernis vir die kerkraad geword. Spoedig was dit 'n dooie verlies vir die kerkkas en allerhande planne moes beraam word om dit enigsins betalend te maak. Aangesien dit steeds op 'n verlies gedryf is en ál minder kosgangers “uit onze Kerk” daar loseer het, het die kerkraad in Mei 1917 besluit om die koshuis aan die provinsiale administrasie te koop aan te bied. Maar alle pogings deur ds. Pienaar hieromtrent aangewend, het op niks uitgeloop nie. Teen Mei 1922 het die koshuis nog steeds soos 'n meulsteen aan die nek van die kerkraad gehang. Eers in Julie 1943 het die kerkraad daarin geslaag om Riebeek-koshuis te verkoop en wel vir £3 300.

Beheer oor die kollege

Sir Thomas Muir, superintendent-generaal van onderwys in die Kaapkolonie, se voorstel dat al drie openbare skole op Uitenhage onder 'n sentrale bestuur geplaas word, is aanvaar.

Mej. M. Houkisten, van 1900–'05 die skool se derde prinsipale. Ds. Pienaar het haar aanstelling gesteun omdat sy lidmaat van die Presbiteriaanse Kerk was, maar die ander kandidaat 'n Anglikaan.

Al het die skool in 1885 opgehou om ’n volwaardige kerkskool te wees en ’n openbare staatskool geword, het die kerkraad steeds die helfte van die komiteelede benoem, en so 'n houvas gekry op hierdie sogenaamde staatskool. Dit was na aanleiding van hierdie teenstrydigheid dat 'n parlementêre kommissie van ondersoek na die bestuur van sekere openbare skole in die Kaapkolonie in wie se bestuur verteenwoordigers van bepaalde kerke gedien het, in 1900, toe dr. (van 1915 sir) Thomas Muir die superintendent-generaal van onderwys was, aanbeveel het dat dit wenslik is dat die Riebeek-kollege “should be taken out of the abnormal position it occupied and be placed under the regulations affecting undenominational schools”.

Enersyds het die kerkraad, met 'n sterk en invloedryke ds. Pienaar aan die spits, alles in sy vermoë gedoen om sy 50%-verteenwoordiging in die bestuur te handhaaf. Andersyds het die opposisie weer alles in die stryd gewerp om die samestelling van die bestuur in hul guns verander te kry. Naas die kerkgenootskaplike en geloofsteëstelling, het persoonlike en veral politieke verskille die saak verder vertroebel. Die eerste skote is reeds in 1892 afgevuur in die stryd oor die aanstelling van 'n Rooms-Katolieke dame in die personeel. Die verteenwoordigers van die kerkraad het weliswaar na 'n harde stryd daarin geslaag om die aanstelling ongedaan te maak, maar die saak het nietemin 'n onaangename nadraai in “vele Nieuwsblad artikelen” en selfs in die Kaapse parlement gehad.

Maar dit was eers in 1900 dat die stryd in al sy felheid ontbrand het. Weens die Tweede Vryheidsoorlog (1899–1902) het die gevoelens tussen die twee wit bevolkingsgroepe reeds hoog geloop, en toe moes boonop 'n prinsipale vir die Riebeek-kollege in die plek van die aftredende Brown aangestel word. Die komitee, wat nou duidelik in twee politieke kampe verdeel was, moes oplaas kies tussen twee kandidate, mejj. E. Alexander en M. Houliston, eersgenoemde 'n lid van die Anglikaanse en laasgenoemde weer van die Presbiteriaans Kerk. Ds. Pienaar het omrede die kerkverband mej. Alexander se kandidatuur openlik teëgestaan en die van mej. Houliston oop en bloot gesteun. Oplaas is albei aansoeke aan Muir voorgelê, maar hy het dit terugverwys na die komitee. Einde ten laaste, ná 'n bitter stryd, het ds. Pienaar die stryd gewen en is mej. Houliston aangestel.

Toe kort daarna ook 'n dame met 'n Duitse afkoms aangestel is (Helena Mensing) was veral die Engelssprekendes van Uitenhage, met dr. Vanes en mnr. Dolly aan die spits, verder in die harnas gejaag teen ds. Pienaar en sy kerkraad. Dit was dan ook uit hierdie kringe dat vertoë tot die owerheid gerig is, wat gelei het tot bogenoemde parlementêre kommissie van ondersoek wat sy aanbeveling oor die Riebeek-Kollege gemaak het. Die opposisie, met Vanes en McPherson aan die spits, het toe alles in die stryd gewerp om hierdie aanbeveling van die kommissie op te volg en 'n verandering in die samestelling van die komitee te weeg te bring.

Van besoeke wat dr. Muir, in 1901 en 1903 aan Uitenhage gebring het, is deur albei partye gebruik gemaak om hom na een of ander kant te beïnvloed. Dr. Muir se oplossing was: Plaas al drie openbare skole (uitgenome die Ambagskool vir Seuns) onder een sentrale bestuur. Eers het die kerkraad dit teëgestaan, maar later het hulle dit voorwaardelik aanvaar met hierdie eenparige voorstel: “Die kerkraad keur die stelsel van 'n gesentraliseerde bestuur vir al die skole goed op die volgende voorwaardes: (a) Dat die ouers uit die distrik sowel as van die dorp mag stem vir so 'n bestuur en dat die eerste vergadering om so 'n bestuur saam te stel op 9 Januarie 1904 gehou sal word, en (b) dat dr. Muir op 'n openbare vergadering dit sal verduidelik dat die kerkraad op advies van dr. Muir handel en dat die besluit nie die gevolg is van enige agitasie nie.”

Die volgende aand het dr. Muir die saak op 'n openbare vergadering verduidelik. En daarmee is die vrede herstel. Ingevolge hierdie ooreenkoms het die kerkraad afgesien van sy reg om lede in die bestuur aan te wys. Maar die Engelse publiek se verbasing was groot om daarna te verneem dat ds. Pienaar sy nagmaal vir daardie Januariena-week gereël het. Met so baie ouers uit die distrik teenwoordig, kon op 9 Januarie 1904 'n bestuur verkies word wat, met al die gematigde Engelssprekendes daarin, vir die kerkraad heeltemal aanneemlik was. Die twee “roer-vinken” wat “altoos ergernis en moeite” veroorsaak het, is nie eens benoem nie.

Begin 1907 is Riebeek-kollege deur die skoolraad (kort te vore gestig) oorgeneem. Dit was ook die begin van 'n nuwe bedeling, ook wat die beheer betref. Ds. A.P. Smit skryf in die gemeente Uitenhage se 150-jarige gedenkboek: “Die eer kom nietemin ons Kerk toe, wat hierdie inrigting indertyd begin en vir baie jare gedra het. Wat manne soos di. Steytler en Pienaar vir hierdie skool beteken het, kan moeilik oorskat word.”

Die afgelope eeu

Mej. L.C. Elton, van 1909–'15 die vyfde prinsipale. Toe die huisstelsel in 1924 ingevoer word, is een van die oorspronklike twee na haar genoem.

In 1924 is die huisstelsel ingevoer ingevolge waarvan die skool vir sportdoeleindes in twee huise verdeel is: Eleanor, ter ere van die skoolhoof Eleanor Brown (1881-1900), en Elton, ter ere van Lucy Elton, skoolhoof van 1909 tot 1915. Nadat die leerders genoegsaam toegeneem het, het Elizabeth in 1954 bygekom, so genoem ter ere van koningin Elizabeth II.

In Oktober 1990 het 622 ouers deelgeneem aan 'n stemming oor die oopstelling van die skool vir alle rasse toe 526 ja gestem het, oftewel 86%.

Die vrouetydskrif Fairlady het Riebeek-kollege in 2015 in sy jaarlikse ondersoek na die 100 staatskole met die beste baccalaureus-slaagsyfer aangewys as een van die 25 beste staatshoërskole in die land. Die enigste ander Oos-Kaapse skole wat in die lys ingesluit is, was die Hoër Meisieskool Clarendon in Oos-Londen en die Hoër Meisieskool Collegiate in Port Elizabeth. Volgens dié tydskrif het Riebeek-kollege se hoërskoolafdeling 434 leerders gehad. Die skoolgeld was toe R11 250 per jaar, die minste van al die skole in die top-25.

Bronne

• (af) Smit, ds. A.P. 1967. Ligbaken aan die Swartkops. Ned. Geref. Kerk Uitenhage 1817–1967. Uitenhage: Ned. Geref. Kerk Uitenhage.

Eksterne skakels

• (en) Al die name van die skoolhoofde en foto's van die meeste, op die skool se webtuiste. URL besoek op 13 Mei 2016.