Oorlog van die Byl
Die Oorlog van die Byl (ook bekend as die Amatola-oorlog, of die Sewende Grensoorlog) van 16 Maart 1846 tot Desember 1847 was die sewende in die reeks van nege Kaapse grensoorloë wat in die jare 1779 tot 1877 tussen die Westerse koloniseerders en die Xhosa-stamme gevoer is.
Redes
wysigLord Charles Glenelg, die Britse minister van kolonies, se filantropiese beleid om verdrae met die Xhosas op die oosgrens te sluit het geen einde aan die onrussituasie gebring nie. Dit het die lewe vir die blanke grensbewoners net meer ondraaglik gemaak. Latere wysigings in die verdrae deur goewerneurs sir George Napier en sir Peregrine Maitland het ook nie die toestand verbeter nie. Die wyfelende Glenleg-verdragstelsel lei tot allerlei grensinsidente en hierdie sewende grensoorlog was 'n direkte gevolg daarvan. Voedselskaarste weens die aanhoudende ernstige droogte het tot groter veediefstalle glei. Die oorsake van hierdie oorlog kan toegeskryf word aan opbouende spanning veroorsaak deur moorde, veediefstalle, grondhonger, onderlinge wantroue en kultuurverskille.
Oorlog
wysig'n Xhosa-man genaamd Kleintje het in Fort Beaufort 'n byl gesteel, is gearresteer en onder begeleiding van twee Khoikhoi-wagte na die hof in Grahamstad gestuur. Hoofman Tola eis Kleintje se vrylating en stuur 40 krygers om hom te bevry. Kleintje word ontset en een van die wagte vermoor. Die vonk wat die oorlog laat losbars, was toe die uitdagende Rarabe-opperhoof Sandile weier om die moordenaar uit te lewer. Kol. John Hare tree vinnig op, waarsku die boere, versprei vuurwapens, versterk die garnisoene te Fort Beaufort en Fort Peddie en die handelaars vlug weswaarts. Die sendelinge bly op hul pos.
Vir die koloniste begin die oorlog rampspoedig. Hare en kol. Henry Somerset se 125 ossewaens met krysvoorraad en rantsoene word in April 1846 by Burnshill in 'n hinderlaag gelok en die helfte van die voorraad gaan aan die Xhosa verlore. Die Xhosa stroom oor die grens en laat 'n spoor van verwoesting agter. Soldate in die forte langs die Groot-Visrivier kan weinig doen om die stroom beeste wat ooswaarts langs die forte gejaag word, teen te hou. Die Xhosa was in beheer van die situasie, het ook nou ook oor moderne vuurwapens beskik en was duidelik meer doeltreffend as in die vorige oorloë en hul getalsterkte was tienmaal groter as die gekombineerde mag van die Britse troepe, die Fingo, die setlaars en sir Andries Stockenström se burgerkommando's.
'n Xhosa-opmars na Grahamstad is deur Somerset by Fort Peddie gekeer. Die Britse en die koloniale troepe is deur die droogte gekniehalter en is verplig om hulp te aanvaar van die plaaslike kommando's. Hierdie manne is meer doeltreffend as die soldate, weens hulle deeglike kennis van die plaaslike omstandighede. Stockenström en sy kommando's behaal 'n reeks oorwinnings, dring oor die Groot-Keirivier ooswaarts deur, dwing die Galeka- hoof Kreli om gesteelde beeste terug te gee en af te sien van alle grond wes van die Groot-Keirivier.
Die einde van die oorlog is deur verskeie faktore vertraag. 'n Onverklaarde wapenstilstand het ingetree. Weens die droogte kon die koloniale troepe nie opvolgoperasies uitvoer nie. In hierdie oorlog was daar ook vir die eerste maal 'n duidelike gebrek aan samewerking tussen die koloniale troepe en die burgerkommando's. Ten spyte van die beleid van verskroeide aarde wat deur beide kante gevoer is, het verskeie stamme hulle tot guerrilla-taktiek gewend. Op 25 November 1846 het die Xhosa-hoofman Makoma hom oorgegee. In Desember 1847 was Kreli (Sarili), opperhoof van alle Xhosas en hoof van die Galeka-stam, die laaste om hom oor te gee. En dit bloot omdat daar geplant moes word om hongersnood te voorkom.
Gevolge
wysigDie nuwe goewerneur, sir Harry Smith, het die Keiskammarivier tot nuwe oosgrens van die Kaapkolonie geproklameer. Brits-Kaffrarië en Victoria-Oos is gevorm. Na die oorlog was die opperhoofde gegrief en haatdraend teenoor die koloniale bewind. Hul woongebiede was oorbevolk en weens die droogte het die landhonger toegeneem. Daar het geen duursame vrede gekom nie. Smith se nuwe grensreëlings is te oorhaastig ingestel en het nie die Xhosa se kultuur en tradisies eerbiedig nie. Ná hierdie oorlog was die verhouding tussen die Britse bewindhebbers aan die Kaap en die blanke grensboere op 'n laagtepunt.
Bibliografie
wysig- Gie, S.F.N.: Geskiedenis vir Suid-Afrika of Ons Verlede. Deel II (1795-1918). Kaapstad: UUB, 1955.
- Mulller, C.F.J. (red.): Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis. Pretoria: Academica, 1973. ISBN 0-949964-09-3
- Van der Walt, A.J.H., Widd, J.A., Geyer, A.L.: Geskiedenis van Suid-Afrika. Kaapstad: Nasou, 1966.
- repository. up.ac.za
- www.globalsecurity.org
- www.sahistory. org.za