Skots

 

Skots (Scots, soms ook Inglis, Lallans, Doric of braid Scots genoem) is die algemene naam wat na die Germaanse taal van Skotland verwys wat tradisioneel hoofsaaklik in dié land se laerliggende dele gebesig word. Dit word soms ook beskou as 'n Engelse dialek. Skots moet nie verwar word met Skots-Gaelies nie, 'n selfstandige Keltiese taal wat vroeër veral in die Skotse Hoogland gepraat is en nou verwant is aan Iers.

Skots Scots
Gepraat in:	Republiek Ierland  Verenigde Koninkryk
Gebied:	Noord-Ierland  Skotland
Totale sprekers:	100 000
Taalfamilie:	Indo-Europees  Germaans   Wes-Germaanse    Anglies     Skots
Skrifstelsel:	Latynse alfabet
Amptelike status
Amptelike taal in:	Geen ampstaalstatus nie, maar erkenning as tradisionele of minderheidstaal in Skotland en Noord-Ierland
Gereguleer deur:	-
Taalbedreigingstatus
Uitgesterf EXUitgestorwe taal Bedreig CRKrities bedreigde SEErg bedreigde DEBedreigde VUKwesbare    Veilig    NE Nie bedreig nie Dit is 'n kwesbare taal volgens die UNESCO-wêreldatlas van bedreigde tale.
Taalkodes
ISO 639-1:	geen
ISO 639-2:	sco
ISO 639-3:	sco

Met die sogenaamde Plantations, die grootskaalse vestiging van Skotse gesinne in Ulster vanaf die 17de eeu, is Skots ook na die noorde van Ierland oorgeplant. Dié streeksvariant staan bekend as Ulster-Skots (Ulster Scots of Ullans). Noord-Ierse sprekers verwys daarna ook as the Hamely Tongue.

Standbeeld van Robert Burns in die Australiese hoofstad Canberra

Geskatte verspreiding van Skots, Skots-Gaelies en Norn ('n Skandinawiese dialek op die Orkney-, Shetland- en Hebride-eilande) omstreeks 1400: ██ Skots-Gaelies ██ Skots ██ Norn

Die hoofdialekte van Skots

Gekiedenis

Skots het sy oorsprong in die vroeg-Middeleeuse Germaanse immigrasiegolwe. Sedert die vyfde eeu n.C. het baie Angele hulle in die suide van Skotland gevestig. Hulle het 'n Germaanse taal gepraat wat nou verwant was aan die dialekte van die Sakse en Jute, twee ander Germaanse volksgroepe wat hulle terselfdertyd in Engeland gevestig het. Noordelike Angel-Saksiese dialekte is vanaf die 7de eeu ook in Lothian gebesig; hier is ook die meeste plekname van Germaanse herkoms.

Adam Loutful het in 1494 na die Skotse taal sowel as Inglis asook as Scottis verwys. Skots het sy eie spelling en vertaling van die Bybel, en dit was die taal van die Skotse koningshof wat as die voorbeeld vir die standaardisering van Skots gedien het – eerder as dié van sy Engelse eweknie.

Die taal het sy bloeitydperk in die 16de eeu beleef. Met die vereniging van die twee koninkryke Skotland en Engeland in 1603 en die samesmelting van die twee parlemente in 1707 is die taal se status afgeskaal. Dit het egter die omgangstaal van die Germaanssprekende Skotte gebly en is deur Skotse digters en skrywers soos Robert Burns en Walter Scott ook ná die vereniging van Skotland en Engeland steeds as literêre taal gebruik.

Twee groot woordeboeke word sedert 1931 saamgestel: A Dictionary of the Older Scottish Tongue, wat die taalgebruik voor 1700 vermeld, en The Scottish National Dictionary, 'n woordeboek met sowat 50 000 inskrywings wat op die moderne Skotse taal fokus, en in 1927 begin is. David Murison, dosent in Skots aan die Universiteite van St. Andrews en Aberdeen, was vanaf 1946 die uitgewer van die woordeboek. Die tiende en laaste boekdeel het in 1976 verskyn. Die Linguistic Survey of Scotland versamel inligting oor die Skotse en Gaeliese taal en het in 1975 die eerste boekdeel van die Linguistic Atlas of Scotland gepubliseer.

In Noord-Ierland is die gebruik van Ulster-Skots dekades lank as "slegte Engels" afgemoedig. Intussen is liggame soos die Ulster-Scots Agency, die Ulster-Scots Academy en sy susterorganisasie, die Ulster-Scots Language Society, besig om aktiewe taalgebruik en akademiese navorsing te bevorder. Belangrike projekte sluit die Ulster-Skotse vertaling van die vier Evangelies en die publikasie van 'n grammatika en historiese Engels-Ulster-Skotse woordeboek in.

Hoofdialekte

Die Skotse taalgebied word in vier dialekstreke verdeel wat verder onderverdeel kan word in tien kleiner dialekgebiede

• Eiland-Skots of Insular Scots (Orkney en Shetland),
• Noord-Skots of Northern Scots (Caithness, North East, East Angus en Kincardine),
• Sentraal-Skots of Central Scots (East Central North, East Central South, West Central en South Central), en
• Suid-Skots of Southern Scots (ook bekend as Border Scots, in die Borders- of Grensstreek).

Noord-Skots toon invloede van Noorse dialekte van Skandinawiese setlaars wat hulle in Skotland gevestig het, terwyl Suid-Skots nou verwant is aan die dialekte van Noord-Engeland. Ulster-Skots – die Noord-Ierse variant van Skots – word as 'n uitbreiding van Sentraal-Skots geklassifiseer.

Woordeskat

Ulster-Skotse digkuns deur Robert Huddlestone (1814–1887) op Writers' Square in Belfast, Noord-Ierland

Ulster-Skots as medium in die politieke diskoers in Noord-Ierland
Troubled Images Exhibition, Linen Hall Library, Belfast

Skots is deurspek met enkele Keltiese leenwoorde, soos galore (baie) wat sy oorsprong in Gaelies gu leor het. Met die stigting van Skandinawiese nedersettings en as gevolg van die nou bande wat tydens die 15de en 16de eeu met Frankryk gehandhaaf is, is 'n aantal Noorse, Nederlandse, Nedersaksiese en Franse woorde in Skots ingeburger. Nedersaksies kirk, kark (kerk) het kirk in Skots geword, terwyl Engels church gebruik.

'n Klompie Skotse woorde staan dwarsdeur die Engelstalige wêreld bekend: Lass en lassie (meisie), auld (Engels: old, ou(d)), burn (van Oud-Engels burna, klein rivier), muckle (Engels: mickle; baie, groot), syne (Engels: since, sedert, nadat) en wee (van Middel-Engels wei, klein) is net enkele voorbeelde.

Grammatika

Die grammatika toon nie baie afwykings van die Engelse standaardtaal nie, alhoewel daar enkele spesifieke Skotse sinspatrone is, wat byvoorbeeld die gebruik van partikels betref:

• Skots gebruik die intensiteitspartikel aye: She is aye busy. (Sy is baie besig).
• Skots gebruik 'n ontkenningspartikel, na: He canna sing. (Hy kan nie sing nie.)

Uitspraak

• Skots het soms /e/ in plaas van die Engelse /ou/: stane (steen, Engels stone), hame (tuiste, huis, heim, Engels home).
• Skots gebruik soms /u/, waar Engels 'n /au/-klank het: doun (af/neer/onder, Engels down).
• Skots het 'n /x/-klank, net soos in Afrikaans lig, in loch; licht en nicht word soms /liegt/ en /niegt/ uitgespreek.

Eksterne skakels

Inleiding tot die Skotse taal, sy grammatika en woordeskat

---

• Scots Online

Dictionar o the Scots Leid | Dictionary of the Scots Language (DSL)

---

• DSL

Scots Leid Associe | Scots Language Society in Dundee

---

• The Scots Language Society

Scots Language Centre in Perth, Skotland

---

• Scots Language Centre

Words Without Borders – The Online Magazine for International Literature

---

• Peter Constantine: Scots: The Auld an Nobill Tung, June 2004 issue

Skotse blogs

---

• Mak Forrit