Sleutel (musiek)
’n Sleutel is ’n musieksimbool wat gebruik word om die toonhoogte van geskrewe note aan te dui.[1] Dit word op een van die lyne van aan die begin van die balk geplaas en bepaal die naam en toonhoogte van die note op daardie lyn. Hierdie lyn is die verwysingspunt waarvolgens die naam van ’n noot op enige ander lyn of spasie van die balk bepaal kan word. Net een sleutel wat na ’n noot in ’n spasie verwys eerder as op ’n lyn is nog ooit gebruik.
Daar is drie soorte sleutels wat in moderne musieknotasie gebruik word: F, C en G. Elke soort sleutel ken ’n ander verwysingsnoot aan die lyn toe (en in seldsame gevalle, die spasie) waar dit geplaas is. (G- en F-sleutels word in die oorgrote meerderheid van moderne musiek onderskeidelik as diskant- en bassleutels gebruik.)
| Sleutel | Naam | Noot | Lyn |
|---|---|---|---|
 |
G-sleutel / Diskantsleutel | G4 | loop deur die krul van die sleutel. |
 |
C-sleutel | Middel-C (C4) | loop deur die middel van die sleutel. |
 |
F-sleutel / Bassleutel | F3 | loop tussen die twee kolletjies van die sleutel. |
Sodra een van hierdie sleutels op een van die lyne van die notebalk geplaas word, kan die ander lyne en spasies in verhouding daartoe gelees word.
Die gebruik van drie verskillende sleutels maak dit moontlik om musiek vir alle instrumente en stemme te skryf, al het hulle baie verskillende tessiture (dit wil sê, al klink sommige veel hoër of laer as die ander). Dit sou moeilik wees om dit met net een sleutel te doen, aangesien die moderne notebalk net vyf lyne het, en die aantal plekke wat op die notebalk verteenwoordig kan word, selfs met hulplyne, nie naastenby gelyk is aan die aantal note wat die orkes kan speel nie. Die gebruik van verskillende sleutels vir verskeie instrumente en stemme maak dit moontlik dat elke party gemaklik op die notebalk geskryf kan word met 'n minimum van hulplyne. Om hierdie rede word die G-sleutel gebruik vir die hoë partye, die C-sleutel vir die middel-dele en die F-sleutel vir die lae dele—met die noemenswaardige uitsondering van transponerende partye, wat geskryf word op toonhoogte wat verskil van hulle klank, dikwels selfs in ’n ander oktaaf.
Plasing op die notebalk
wysigOm dit makliker te maak om vir verskillende tessiture te skryf, kan enige van die sleutels teoreties op enige van die lyne van die notebalk geplaas word. Hoe laer af op die notebalk 'n sleutel geplaas word, hoe hoër is die tessituur waarvoor dit gebruik word; aan die ander kant, hoe hoër die sleutel geplaas word, hoe laer die tessituur.
Aangesien daar vyf lyne op die notebalk is, en drie sleutels, sou ’n mens aanneem dat daar vyftien moontlike sleutels kon wees. Maar ses van hulle is onnodige sleutels (byvoorbeeld, ’n G-sleutel op die derde lyn sou dieselfde wees as ’n C-sleutel op die eerste lyn). Dit laat nege moontlike onderskeibare sleutels, waarvan almal al in die geskiedenis gebruik is: die G-sleutel op die onderste twee lyne, die F-sleutel op die drie boonste lyne en die C-sleutel op enige lyn van die notebalk behalwe die heel boonste, wat gevolglik die "beweeglike C-sleutel" genoem word. (Die C-sleutel op die heel boonste lyn is onnodig omdat dit gelyk is aan die F-sleutel op die derde lyn; albei opsies is al gebruik.)
Elkeen van hierdie sleutels het 'n ander naam wat gebaseer is op die tessituur waarvoor dit die geskikste is.
In moderne musiek word net vier sleutels gereeld gebruik: die G-sleutel, die bassleutel (F-sleutel), die altsleutel, en die tenoorsleutel. Hiervan is die G- en F-sleutel verreweg die algemeenste.
Individuele sleutels
wysigHier volg ’n volledige lys van die sleutels, saam met ’n lys instrumente en stempartye waarvoor dit gebruik word. Elke sleutel word op sy regte plek op die notebalk gewys, gevolg deur sy verwysingsnoot.
’n Dolk (†) ná die naam van die sleutel dui aan dat dit nie meer in algemene gebruik is nie.
G-sleutels
wysigDiskantsleutel
wysig
Wanneer die G-sleutel op die tweede lyn van die notebalk geplaas word, word dit die diskantsleutel genoem. Dit is die algemeenste sleutel wat vandag gebruik word en die enigste G-sleutel wat nog gebruik word. Om hierdie rede word die terme G-sleutel en diskantsleutel soms as sinoniem beskou. Die diskantsleutel is histories gebruik om ’n diskant-, of pre-adolessente, stemparty aan te dui.
Onder die instrumente wat die diskantsleutel gebruik is die viool, fluit, hobo, doedelsak, Engelse horing, al die klarinette, al die saksofone, Franse horing, trompet, kornet, vibrafoon, xilofoon, mandolien, blokfluit; dit word ook gebruik vir eufonium, baritonhoring en kitaar (wat ’n oktaaf laer klink). Die diskantsleutel is die boonste balk van die groot balk vir die harp en klawerbordinstrumente gebruik word. Dit word ook soms saam met die tenoorsleutel gebruik vir die hoogste note wat deur bassleutelinstrumente gespel word soos die tjello, kontrabas (wat ’n oktaaf laer klink), fagot en tromboon. Die altviool gebruik ook soms die diskantsleutel vir baie hoë note. Die diskantsleutel word vir die sopraan-, mezzosopraan-, alt-, kontralto- en tenoorstem gebruik. Die tenoorstem klink ’n oktaaf laer en word dikwels geskryf deur ’n oktaafsleutel (sien hieronder) of dubbeldiskantsleutel te gebruik.
Franse vioolsleutel†
wysig
Wanneer die G-sleutel op die eerste lyn van die notebalk geplaas word, word dit die Franse sleutel of Franse vioolsleutel genoem. Dit is identies aan die bassleutel wat twee oktawe hoër getransponeer is.
F-sleutels
wysigBassleutel
wysig
Wanneer die F-sleutel op die vierde lyn geplaas word, word dit die bassleutel genoem. Dit is die enigste F-sleutel wat vandag gebruik word, sodat die terme "F-sleutel" en "bassleutel" dikwels as sinoniem beskou word.
Hierdie sleutel word gebruik vir die tjello, eufonium, konstrabas, baskitaar, fagot, kontrafagot, tromboon, baritonhoring, tuba en die keteltrom. Dit word ook gebruik vir die laagste note van die Franse horing en vir die bariton- en basstem. Die tenoorstem word op die bassleutel genoteer wanneer die tenoor en bas op dieselfde notebalk geskryf word. Die bassleutel is die onderste sleutel in die groot balk vir harp en klawerbordinstrumente. Die kontrafagot, kontrabas en elektriese baskitaar klink ’n oktaaf laer as die geskrewe toonhoogte; dit word nie gewoonlik aangeteken nie, maar party komponiste/uitgewers sal ’n "8" onder die sleutel vir hierdie instrumente plaas op die dirigent se volledige partituur om die instrumente te onderskei van dié wat natuurlik binne die sleutel klink (sien "Oktaafsleutels" hieronder).
Baritonsleutel†
wysig
Wanneer die F-sleutel op die derde lyn geplaas word, word dit die baritonsleutel genoem.
Hierdie sleutel is vir die linkerhand van klawerbordmusiek gebruik (veral in Frankryk, sien Bauyn-manuskrip) sowel as vir die baritonparty in vokale musiek.
Die baritonsleutel het die minder algemene variant as ’n C-sleutel wat op die 5e lyn geplaas word, wat presies dieselfde is (sien hieronder).
Subbassleutel†
wysig
Wanneer die F-sleutel op die vyfde lyn geplaas word, word dit die subbassleutel genoem. Dit is identies aan die diskantsleutel wat 2 oktawe laer getransponeer is.
C-sleutels
wysigAltsleutel
wysig
Wanneer die C-sleutel op die derde lyn van die notebalk geplaas word, word dit die altsleutel genoem.
Hierdie sleutel (wat soms die altvioolsleutel genoem word) word tans gebruik vir die altviool, die viola da gamba, die alttromboon en die mandola. Dit word ook geassosieer met die kontratenoorstem en word dus die kontratenoorsleutel genoem,[2] 'n oorblyfsel hiervan bestaan nog in Sergei Prokofiëf se gebruik van die sleutel vir die Engelse horing, soos in sy simfonieë. Dit verskyn soms tot vandag nog in klawerbordmusiek (Brahms se Orrelkorale, John Cage se Dream vir klavier).
Tenoorsleutel
wysig
Wanneer die C-sleutel die vierde lyn van die notebalk geplaas word, word dit die tenoorsleutel genoem.
Hierdie sleutel word gebruik vir die boonste omvang van die fagot, tjello, eufonium, kontrabas en tromboon. Hierdie instrumente gebruik die bassleutel vir hul lae tot middel-omvang; die G-sleutel word ook gebruik vir hulle hoogste note. Waar dit gebruik word vir die kontrabas, is die klank 'n oktaaf laer as die geskrewe toonhoogte. Die tenoorviool-partye is ook in hierdie sleutel geskryf (sien bv. Giovanni Battista Vitali se Op. 11). Dit is vroeër gebruik deur die tenoorparty in vokale musiek, maar die gebruik daarvan is grootliks verdring óf deur n oktaafweergawe van die G-sleutel wanneer dit alleen geskryf staan óf deur die bassleutel wanneer dit op een notebalk met die basparty verskyn.
Baritonsleutel†
wysig
Wanneer die C-sleutel op die 5de lyn van die notebalk geplaas word, staan dit bekend as die baritonsleutel. Dit is identies aan die ander algemener vorm van die baritonsleutel, 'n F-sleutel geplaas op die 3de lyn (sien hierb).
Mezzosopraansleutel†
wysig
Wanneer die C-sleutel op die tweede lyn van die notebalk geplaas word, staan dit bekend as die mezzosopraansleutel bekend.
Sopraansleutel†
wysig
Wanneer die C-sleutel op die eerste lyn van die notebalk geplaas word, staan as die sopraansleutel bekend.
Hierdie sleutel is gebruik vir die regterhand van klawerbordmusiek (veral in Frankryk; sien Bauyn-manuskrip) sowel as in vokale musiek vir soprane.
Ander sleutels
wysigOktaafsleutels
wysig
Vanaf die 18e eeu word die G-sleutel gebruik vir transponerende instrumente wat 'n oktaaf laer klink, soos die kitaar; dit word ook gebruik vir die tenoorstem. Om dubbelsinnigheid te vermy, word gewysigde sleutels soms gebruik, veral in die konteks van koormusiek; van dié wat gewys word, kom die C-sleutel op die derde spasie, wat maklik verwar word met die tenoorsleutel, die minste voor.
Dit word meeste gevind in tenoorpartye in SATB-toonsettings, waarin 'n G-sleutel met die getal agt daaronder geskryf word, wat aandui dat die toonhoogtes 'n oktaaf laer as die geskrewe noot klink. Aangesien die ware tenoorsleutel in onbruik verval het in vokale musiek, word hierdie "oktaaf laer" G-sleutel dikwels die tenoorsleutel genoem. Dieselfde sleutel word soms gebruik word vir die oktaafmandolien. In party partiture word dieselfde konsep uitgebeeld deur van 'n dubbel-sleutel gebruik te maak—twee G-sleutels wat mekaar oorvleuel.
Tenoorbanjo word gewoonlik in die G-sleutel geskryf. Notasie verskil egter tussen die geskrewe toonhoogte wat 'n oktaaf laer die sleutel (soos in kitaar musiek, en wat in die meeste tenoorbanjometodes oktaaftoonhoogte genoem word) en musiek wat op die geskrewe toonhoogte klink (wat werklike toonhoogte genoem word). 'n Poging is aangewend om 'n G-sleutel met 'n diagonale lyn deur die boonste helfte daarvan te gebruik om oktaaftoonhoogte aan te dui, maar dit word nie altyd gebruik nie.
Aan die ander end van die spektrum word G-sleutels met ’n 8 boaan die sleutel geskryf, gebruik vir piccolo, kwelafluit, sopraanblokfluit en ander hoë houtblaasinstrumentpartye.
Die F-sleutel kan ook met ’n oktaafmerker geskryf word. Die F-sleutel wat geskryf word om ’n oktaaf laer te klink, word vir die kontrabasinstrumente soos die kontrabas en kontrafagot. Die F-sleutel wat geskryf word om ’n oktaaf hoër te klink word vir die basblokfluit gebruik. Hulle is albei egter baie seldsaam (en die kontratenoorsleutel is trouens hoofsaaklik bedoel om grappig te wees, soos in die werke van P.D.Q. Bach). In Italiaanse partiture van Gioachino Rossini se Willem Tell-overture, word die engelse horing in die bassleutel geskryf, ’n oktaaf laer as wat dit klink.[3] Die ongewysigde bassleutel is so algemeen dat spelers van instrument- en stempartye wie se omvang laer as die balk lê, eenvoudig die aantal hulplyne vir elke noot in algemene gebruik leer, en as ’n lyn se ware note noemenswaardig laer as die bassleutel lê, sal die komponis of uitgewer dikwels eenvoudig die party in óf die ware diskantsleutel skryf of dit ’n oktaaf laer noteer.
Gebruik van oktaafgemerkte sleutels het skynbaar algemener geword namate rekenaars belangriker geword het in musiektranskripsie. Spelers sal gewoonlik weet wat die regte oktaaf is om te gebruik, met of sonder die oktaafmerk. Die gepaste aanwending van oktaafmerke versker dat musieklêers (soos MIDI-lêers) note in hulle regte oktaaf produseer.
Neutrale sleutel
wysig
Die neutrale of slaginstrumentsleutel is nie ’n sleutel in dieselfde sin as die F-, C- en G-sleutels nie. Dit is eenvoudig ’n konvensie wat aandui dat die lyne en spasies van die balk elk toegewys is aan ’n slaginstrument met geen presiese toonhoogte nie. Met die uitsondering van sekere tromstel- en parade-orkesuitlegte, is die toewysing van lyne en spasies aan instrumente nie gestandaardiseer nie, gevolglik is ’n sleutel of aanduidings bo die balk nodig om aan te dui wat gespeel moet word. Slaginstrumente met identifiseerbare toonhoogtes gebruik nie die neutrale sleutel nie, en keteltromme (in die bassleutel genoteer) en hamerslaginstrumente (in die diskantsleutel of op ’n groot balk genoteer) word gewoonlik op verskillende balke geskryf.
Balke met ’n neutrale sleutel het nie altyd vyf lyne nie. Slaginstrumentbalke het gewoonlik net leen lyn, hoewel ander uitlegte gebruik kan word.
Die neutrale sleutel word soms gebruik waar nieslaginstrumente langer dele van tegnieke sonder toonhoogte speel, soos wanneer daar teen die romp van ’n viool, tjello of akoestiese kitaar geslaan word, of wanneer ’n koor moet klap, voete moet stamp of vingers moet klap, maar die ritmes word meer dikwels geskryf met X-merke op die instrument se gewone balk met ’n kommentaar boaan oor die gepaste ritmiese optrede.
Tablatuur
wysig
Vir kitare en ander geriggelde instrumente is dit moontlik om tablatuur in plaas van gewone note te skryf. In dié geval word ’n TAB-teken dikwels in plaas van ’n sleutel geskryf. Die balk het nie noodwendig vyf lyne nie: een lyn word gebruik vir elke snaar van die instrument (vir standaard-sessnaarkitare, sal ses lyne gebruik word en vier lyne vir die tradisionele baskitaar). Nommers op die lyne wys op watter riggel die snaar gespeel moet word. Hierdie Tab-teken, soos die slaginstrumentsleutel, is nie ’n sleutel in die ware sin nie, maar is eerder ’n simbool wat in plaas van ’n sleutel gebruik word.
Geskiedenis
wysigEerder as dat ’n spesiale sleutelsimbool gebruik is, is die verwysingslyn van die balk oorspronklik gemerk met die naam van die noot wat daar geskryf is: F en C en in meer seldsame gevalle G. Dit was die algemeenste 'sleutels' of litteræ-clavis (sleutelletters), in die notasie van in Gregoriaanse cantus. Mettertyd het die vorms van hierdie letters gestileer geraak, wat tot hulle huidige weergawe gelei het.
Baie ander sleutels is gebruik, veral in die vroeë tydperk van cantusnotasie, insluitende die meeste van die note vanaf die lae Γ (gamma, die noot wat vandag op die onderste lyn van die bassleutel geskryf word) tot by die G bo middel-C, wat met ’n kleinletter g geskryf is en insluitende twee vorme van die kleinletter-b (vir die noot net onder middel-C): rond vir B♭, en vierkantig vir B♮. In volgorde van algemeenheid van gebruik was hierdie sleutels: F, c, f, C, D, a, g, e, Γ, B, en die ronde/vierkantige b.[4]
Gedurende die polifoniese tydperk tot 1600 is ongewone sleutels soms gebruik vir partye met besonder hoë of lae geskrewe tessiture. Vir baie lae baspartye is die Γ-sleutel op die middelste, vierde of vyfde lyne van die balk gevind (bv. in Pierre de La Rue se Requiem en in ’n mid-16e-eeuse dansboek wat deur die Hessen-broers uitgegee is); vir baie hoë partye is die hoë D-sleutel (d) en die selfs hoër ff-sleutel (bv in die Mulliner-boek) gebruik om die note te verteenwoordig wat onderskeidelik op die vierde en boonste lyne van die diskantsleutel geskryf is.[5]
Wisselende vorms van verskillende sleutels het tot baie onlangse tye voortgeduur. Die F-sleutel was tot in die 1980's in party gevalle (soos in gesangeboeke), so geskryf:
.
In gedrukte musiek uit die 16e en 17e eeu het die C-sleutel dikwels ’n leeragtige vorm aangeneem, waarin die twee horisontale sporte aan weerskante van die lyn op die balk verskyn wat C aandui:
Die C-sleutel is voorheen meer hoekig geskryf, en word soms nog gebruik of in ’n selfs verder vereenvoudigde K-vorm gebruik wanneer die sleutel met die hand geskryf word. 
In moderne notasie van Gregoriaanse cantus word die C-sleutel (op ’n balk met vier lyne) in die vorm 
en die F-sleutel as 
.
Die krul boaan die G-sleutel kom moontlik van ’n S in lopende skrif vir "sol", die naam vir "G" in solfege.[6]
C-sleutels (saam met G-, F-, Gamma-, D- en A-sleutels) is vroeër gebruik om vokale musiek te skryf. Die sopraanparty is gewoonlik in die eerste- of tweedelyn-C-sleutel geskryf (sopraansleutel of mezzosopraansleutel) of die tweedelyn-G-sleutel (diskantsleutel), die alt- of tenoorparty in die derdelyn-C-sleutel (altsleutel), die tenoorparty in die vierdelyn-C-sleutel (tenoorsleutel) en die basparty in die derde-, vierde- of vyfdelyn-F-sleutel (bariton-e, bas- of kontrabassleutel). In praktyk is die transposisie altyd toegepas om by die omvang van die musiek by die beskikbare stemme te pas sodat bykans enige sleutel deur alle stemtipes gebruik kan word.
Tot die 19e eeu het vokale musiek die volgende gestandaardiseerde sleutels gebruik:[contradictory]
- Sopraan = sopraansleutel (eerstelyn-C-sleutel)
- Alt = altsleutel (derdellyn-C-sleutel)
- Tenoor = tenoorsleutel (vierdelyn-C-sleutel)
- Bas = bassleutel (vierdelyn-F-sleutel)
In moderner publikasies word vierstemmige harmonie op parallelle balke gewoonlik eenvoudiger soos volg geskryf:
- Sopraan = diskantsleutel (tweedelyn-G-sleutel)
- Alt = diskantsleutel
- Tenoor = diskantsleutel met ’n "8" onder of ’n dubbele diskantsleutel. Baie stukkie, veral die van voor die 21e eeu, gebruik ’n ongewysigde diskantsleutel, met die verwagting dat die tenore in elk geval ’n oktaaf laer as die note sal sing.
- Bas = bassleutel (vierdelyn-F-sleutel)
Dit kan vereenvoudig word na twee balke, die sopraan/alt-balk met ’n diskantsleutel, en die tenoor/bas-balk met die bassleutel gemerk.
Verdere gebruike
wysigSleutelkombinasies het teen die einde van die 16e eeu ’n rol gespeel in die modale stelsel en daar is voorgestel dat sekere sleutelkombinasies in die polifoniese musiek van 16e-eeuse stempolifonie gehou is vir egte modusse (met ongelyke getalle) en ander vir palgale modusse (met gelyke getalle),[7][8] maar daar word baie gedebatteer oor die presiese implikasies.[9][10][11][12]
Musiek kan van die blad af getransponeer word as geskrewe sleutel denkbeeldig deur ’n ander sleutel vervang word. Byvoorbeeld, om ’n A-klarinetparty te speel, kan 'n B♭-klarinetspeler die geskrewe diskantsleutel denkbeeldig met ’n tenoorsleutel vervang. Musiek in konsertstemming in die bassleutel kan op ’n E♭-instrument gelees word asof dit in die diskantsleutel geskryf is. (Note sal nie altyd in die regte oktaaf klink nie.) Die geskrewe sleutel moet altyd aangepas word by die regte sleutel vir die instrument wat gespeel word.
Sien ook
wysig- Sleuteltransposisie
Notes
wysig- ↑ Streng gesproke dui die sleutel nie die 'toonhoogte' van die note aan nie, maar hulle 'name'; die eintlike toonhoogte kan wissel na gelang van die stemmingstelsel of die standaard wat gebruik word.
- ↑ Moore 1876, 176; Dolmetsch Organisation 2011.
- ↑ Del Mar 1981, 143.
- ↑ Smits van Wasberghe 1951, 33.
- ↑ Hiley 2001; P. and B. Hessen 1555.
- ↑ Kidson[clarification needed]
- ↑ Powers, Harold S. (1981). "Tonal Types and Modal Categories in Renaissance Polyphony". Journal of the American Musicological Society. 34: 428–470. doi:10.1525/jams.1981.34.3.03a00030.
- ↑ Kurtzman, J.G. (1994). "Tones, Modes, Clefs, and Pitch in Roman Cyclic Magnificats of the 16th Century". Early Music. 22: 641–664. doi:10.1093/earlyj/xxii.4.641.
- ↑ Hermelink, S. (1956). "Zur Chiavettenfrage". Musikwissenschaftlichen Kongress. Vienna: 264–271.
- ↑ Smith, A. (1982). "Über modus und Transposition um 1600". Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis: 9–43.
- ↑ Parrott, Andrew (1984). "Transposition in Monteverdi's Vespers of 1610: an "Aberration" Defended". Early Music. 7: 490–516. doi:10.1093/earlyj/12.4.490.
- ↑ Wiering, F. (1992). "The Waning of the Modal Ages: Polyphonic Modality in Italy, 1542–1619". Ruggiero Giovannelli: Palestrina and Velletri: 389–419.
Verwysings
wysig- Dandelot, Georges. 1999. Manuel pratique pour l'étude des clefs, hersien deur Bruno Giner en Armelle Choquard. Parys: Max Eschig.
- Del Mar, Norman. 1981. Anatomy of the Orchestra. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-04500-9 (cloth); ISBN 0-520-05062-2.
- Dolmetsch Organisation. 2011. "Counter-tenor clef". In Music Dictionary Online Dolmetsch Online (Toegang verkry 23 Maart 2012).
- Hessen, Paul, en Bartholomeus Hessen. 1555. Viel feiner lieblicher Stucklein, spanischer, welscher, englischer, frantzösischer Composition und Tentz, uber drey hundert, mit sechsen, fünffen, und vieren, auff alle Instrument … zusamen bracht. Breslau: Crispin Scharffenberg.
- Hiley, David. 2001. "Clef (i)". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, twede uitgawe , onder redaksie van Stanley Sadie en John Tyrrell. Londen: Macmillan Publishers.
- Kidson, Frank. 1908. The Evolution of Clef Signatures. The Musical Times 49, no. 785 (1 Juliue), pp. 443–44.
- Kidson, Frank. 1909. The Evolution of Clef Signatures (Second Article). In The Musical Times 50, no. 793 (1 Maart), pp. 159–60.
- Moore, John Weeks. 1876. A Dictionary of Musical Information: Containing also a Vocabulary of Musical Terms, and a List of Modern Musical Works Published in the United States From 1640 To 1875. Boston: Oliver Ditson.
- Morris, R. O., and Howard Ferguson. 1931. Preparatory Exercises in Score-Reading. Londen: Oxford University Press.
- Smits van Waesberghe, Jos. 1951. "The Musical Notation of Guido of Arezzo". Musica Disciplina 5:15–53.
Verdere leeswerk
wysig- Read, Gardner. 1964. Music Notation: A Manual of Modern Practice. Boston: Alleyn and Bacon, Inc. Tweede uitgawe, Boston: Alleyn and Bacon, Inc., 1969., herdruk as A Crescendo Book, New York: Taplinger Pub. Co., 1979. ISBN 0-8008-5459-4 (cloth), ISBN 0-8008-5453-5 (pbk).