Skaap: Verskil tussen weergawes
Content deleted Content added
Inligting bygewerk |
|||
Lyn 24:
Vleisskape en lammers (bv. dorper, dormer, [[Döhne-merino]]) word vir hul smaaklike [[skaapvleis|vleis]] geproduseer; byna die hele geslagde dier is eetbaar en die [[vel]] het ook verskeie gebruike, bv. as kledingstukke en vloermatjies.
<br />
== Wilde skape ==
Skape (genus ''Ovis'') is holhoringsoogdiere (familie ''Bovidae'') wat van die ander holhorings, byvoorbeeld bokke, onderskei kan word op grond van hul gedrag, inwendige bou en die aanwesigheid van sekere kliere naamlik 'n klier voor die oog en tussen die tone.
Hulle is herkouers van middelmatige grootte met sterk gedraaide horings. By wilde skape is die horings van die ooi altyd kleiner as die van die ram, of hulle ontbreek heeltemal. Indien die ooi wel horings het, is dit na agter gebuig en nie spiraalvormig nie. Voedsel bestaan hoofsaaklik uit gras en lae kruidgewasse, en word met die beweeglike bolip teen die tandelose bokaak gedruk en dan met die snytande van die onderkaak afgesny.
Soos by beeste is die snytande omring deur elastiese weefsel en daarom effens beweeglik. Anders as beeste kan skape baie kort gras as weiding benut en gevolglik aard hulle goed op plekke waar ander herkouers nie sal aard nie.
=== Lewenswyse ===
Wilde skape is baie aanpasbaar, maar verkies hoogliggende dele. Die diere leef in kuddes, waarvan die samestelling en grootte deur die seisoen bepaal word. Na die bronstyd aan die einde van die herfs sonder die ramme hulle in klein groepies af, terwyl dragtige ooie die kudde gedurende die lente vir ongeveer 5 maande verlaat (dratyd).
Na die geboorte van die lammers (een of twee) voeg die ooie en lammers hulle weer by die kudde en die ramme keer gedurende die najaar terug. Gevegte onder die ramme kom dikwels voor, en hoewel die geklap van hulle horings tydens so 'n geveg van ver af hoorbaar is, word hulle selde beseer.
=== Soorte ===
Van die ongeveer 11 subspesies wat tot die wilde skaap (''Ovis ammon'') behoort is die moeflon (''Ovis ammon musimon'') die bekendste wilde verteenwoordiger. Die skaap word soms ook as ʼn afsonderlike spesie (''Ovis musimon'') beskou. Die [[moeflon]] het in die [[17de eeu|17e eeu]] amper uitgesterf en vandag word die getal op ongeveer 20 000 geskat.
Eienaars van jagplase het die moeflon van [[Korsika]] en [[Sardinië]] na [[Europa]] ingevoer omdat hierdie diere minder skade aan boombas aanrig as ander diere. Die ciprus-moeflon loop egter gevaar om uit te sterf. Die steppeskaap (urial) en die argali met sy indrukwekkende horings word as die stamouers van die oudste mak skape beskou. Die dikhoringskaap (''Ovis canadensis'') is groter as die gewone skaap en onder hierdie soort tel die sogenaamde bighorns van [[Noord-Amerika]] en die sneeuskape van Siberië.
Die [[maanhaarskaap]] (''Ammotragus lervia'') word eintlik as 'n bok beskou vanweë die stertvorm, beenstelsel en die verdeling van die kliere in die liggaam. Hierdie soort kom oorspronklik uit die woestyngebergte van Noord-Afrika maar is daar so uitgeroei dat die maanhaarskaap in die toekoms net in Noord Amerika wild sal voorkom nadat die soort skaap in 1950 ingevoer is.
Die blouskaap (''Pseudois nahoor'') lyk na 'n skaap en 'n bok en word gevolglik as tussenvorm beskou. Hierdie dier word in die Himalayagebied op ʼn hoogte van tussen 3 000 en 5 500 m aangetref. Die muskusos (''Ovibos'' ''moschatus'') lyk nie baie na 'n skaap nie, maar is tog daaraan verwant, soos vasgestel is uit bloedondersoeke. Hierdie groot dier (tussen 200 en 300 kg) is afkomstig uit die Noordpoolgebied, van [[Alaska]] tot in [[Groenland]], vandaar die lang hare en verdedigingstaktiek.
As gevaar dreig, vorm die muskusosse 'n front met die koppe naby mekaar en hulle wyk geen duim nie; dit maak hulle egter 'n maklike prooi vir pelsjagters. Om lewendige diere vir dieretuine te bekom, moes die beskermende kring volwasse diere geskiet word sodat die jonger diere in die hande gekry kon word. Beskermende maatreëls is getref en die muskusos is na onder meer [[Spitsbergen]] en Noord-Skandinawië uitgevoer.
Daar word selfs in Alaska geprobeer om hierdie diere mak te maak sodat die bevolking 'n bestaan uit die kosbare wol van die muskusos kan maak. Skape is waarskynlik al in [[6000 v.C.]] mak gemaak. Omdat die mak skaap ontstaan het uit plaaslike vorme van die wilde skaap, kon sterk uiteenlopende rasse vir vleis- of wolproduksie geteel word. Die skaap is 'n waardevolle dier, veral vanweë sy vermoë om goed te aard in gebiede wat ongeskik is vir ander diere.
== Mak skape ==
Skape word volgens verskillende groepe ingedeel, byvoorbeeld vetstertskape soos die Afrikaner; vetstuitskape, byvoorbeeld die swartkop- Persiese skaap en Van Rooy; pelsskape, met die karakoelskaap as die vernaamste verteenwoordiger; skape wat hoofsaaklik vir wol geteel word, byvoorbeeld die merino; vleisrasse, byvoorbeeld die Dorper, die Suffolk, die Duitse merinovleisskaap en die Dorset Horn; melkskape, soos die Fries, wat veral in Europa en Asië voorkom: en dubbeldoelrasse, wat vir wol en vleis geteel word, waaronder die Corriedale, die Romney Marsh en die LeteIIe gereken word.
=== Afrikanerskaap ===
Hierdie ras is klaarblyklik deur die [[Khoikhoi|Khoi]] en [[Korana|Koranas]] na die Kaap gebring. Kenmerkend vir die skape was hare in plaas van wol, 'n goeie vleisgehalte en groot sterte. Gedurende die tweede helfte van die [[19de eeu|19e eeu]] het die boere hulle daarop toegelê om hierdie ras deur teling te verbeter; later is daar ook na die Blinkhaar-Afrikaner verwys. Hierdie skaap is redelik groot, met 'n lang nek en bene en groot ore. Die stert weeg tot 8 kg. Die Afrikanerskaap word hoofsaaklik in die droë Noordwes-Kaap geteel.
=== Van Rooy-skaap ===
In 1919 het sen. J.C. van Rooy van Bethulie die [[Van Rooy-skaap]] begin teel deur die ronderib-Afrikaner met Rambouillet-ooie te kruis. In ʼn stadium het hy die swartkop-Persiese skaap ook gebruik, maar omdat die kruising 'n kleiner skaap gelewer het, is die proefneming laat vaar. Na ongeveer 40 jaar het telers daarin geslaag om 'n groot, sterk skaap met 'n beter verdeling van vet as die ronderib-Afrikaner te teel.
Die Van Rooy-skaap word veral in Noordwes-Kaap aangetref, waar die dier besonder goed aard. Hierdie skaap is bedek met hare, met 'n bietjie wol agter en op die sye. Die ore is redelik groot en die stert moet rond wees. Uitgegroeide ramme weeg tussen 68 en 73 kg, terwyl ooie 'n gemiddelde massa van 45 kg het.
=== Swartkop- Persiese skaap ===
Die groep vetstuitskape waartoe die swartkop- Persiese skaap behoort, is wyd oor Asië en Afrika versprei en sluit ʼn aantal verskillende soorte in. Die groep waartoe die Suid-Afrikaanse vetstuitskape behoort, kom hoofsaaklik uit [[Somalië]] en [[Arabiere|Arabië.]] Die invoer van hierdie ras na Suid-Afrika was bloot toevallig toe 'n seilskip met 'n ram en 3 Persiese ooie in omstreeks 1870 hier aangedoen het.
Eers teen die begin van die 20e eeu het die swartkop-Persiese skaap oral in Suid-Afrika versprei geraak, en omdat die getalle van hierdie ras nog beperk was, is tot R20 vir ʼn skaap betaal - 'n baie hoe prys in daardie dae. Kenmerkend vir die swartkop-Persiese skaap is die swart kop en nek, die wit lyf en ledemate, en die stewige stert sander enige sigbare wol. Hierdie ras word veral in die droër dele van Suid-Afrika aangetref vanweë sy besondere gehardheid en aanpasbaarheid, en sy natuurlike bestandheid teen sekere siektes.
Een van die ras se belangrikste bydraes was dat dit die grondslag gevorm het vir die ontwikkeling van die Dorper en die uitbouing van die karakoelnywerheid. Die swartkop-Persiese skaap is ook bekend vanweë sy waardevolle vel wat in die leernywerheid gebruik word.
=== Karakoelskaap ===
Die karakoelskaap kom aanvanklik uit [[Asië]] en is uit die Ooste na [[Duitsland]] gebring en van daar in [[1907]] na [[Namibië]]. In [[1917]] is hierdie ras na Suid-Afrika gebring. Die karakoelskaap aard goed in die droë suidelike deel van Namibië en Noordwes-Kaap. Wanneer dit baie reën, word die lammers nie geslag nie in 'n poging om die kudde op te bou. Gedurende die droë tye kan al die lammers wat gebore word, geslag word.
In Suid-Afrika word hoofsaaklik swart pelse geproduseer, maar die produksie van grys pelse neem steeds toe. Bruin en wit pelse word ook reeds geproduseer en heelwat aandag word aan die teel en seleksie van ander pelskleure gegee. Die meeste pelsprodusente probeer teenswoordig skape vir watersy en vlakkrul-pelse teel. Voeding het ʼn groot invloed op die dikte van die lammetjie se vel wanneer dit gebore word. In droë jare is die vel dunner en die hare korter, wat verkiesliker is in die handel.
=== Merino ===
Met die merino as belangrikste ras het Suid-Afrika een van die belangrikste wolprodusente te wêreld geword. Die merino kom oorspronklik van [[Spanje]] en die eerste merino's wat in omstreeks die einde van die 18e eeu na Suid-Afrika gebring is, het heelwat anders gelyk as die van vandag. Van 1900 af het die stoettelery baie uitgebrei en van [[1928]], toe Australië 'n verbod op die uitvoer van hulle merino's geplaas het, was Suid-Afrikaanse telers aangewys op hul eie vernuf en teelmateriaal.
'n Goeie merino-ooi lewer tussen 7 en 8 kg wol op die ouderdom van 18 maande, terwyl 'n ram tot 14 kg lewer. In [[1939]] is daar begin met die teel van die Döhne- merino, deur Duitse merinoramme met merino-ooie te kruis. Die Duitse merinovleisskaap is weer 'n dubbeldoelras wat in [[1932]] ingevoer is, en in die Westelike Provinsie vir proefnemings in verband met die produksie van vetlammers gebruik is. Duitse merinovleisskape is later ook na die Vrystaat ingevoer en het in die droë toestande net so goed aangepas as in die koue, vogtige winterklimaat van die Westelike Provinsie.
Vanweë sy voortreflike eienskappe is hierdie ras gebruik in die ontwikkeling van 2 nuwe rasse, naamlik die [[Döhne-merino]] en die Dormer. Vandag word die [[merino]] hoofsaaklik in die bossiewêreld van die Karoo en Suidwes-Vrystaat aangetref.
=== Dorper ===
Uit 'n kruisteling tussen die Dorset Horn en die swartkop-Persiese skaap is 'n nuwe vleisskaap, die Dorper, geteel wat sedert [[1950]] onder die naam bekend staan. Hierdie ras kan of heeltemal wit wees, of swart koppe hê; die vet moet eweredig oor die liggaam versprei wees en lammers moet vinnig groei ten einde so gou as moontlik die verlangde gewig vir slagdoeleindes te bereik.
=== Dormer ===
Die Dormer is 'n dubbeldoel ras en is na [[1940]] geteel deur die Dorset Horn met Duitse merino-ooie te kruis. Hierdie ras is hoofsaaklik vir vetlamproduksie in die winterreënvalgebied geteel.
=== Suffolk ===
Die Suffolk, uit [[Engeland]], soos die naam aandui, is 'n vleisrasskaap. Hierdie ras word oral in [[Suid-Afrika]] aangetref, met die grootste konsentrasie in die [[Vrystaat]]. Suffolkskape is bekend vir hulle vroeë volgroeidheid en goeie teeleienskappe.
=== Dorset Horn ===
Die ontwikkeling van die huidige Dorset Horn dateer uit die middel van die 19e eeu. Hierdie ras word omtrent oral ter wêreld aangetref en is veral belangrik in die [[Verenigde State van Amerika|VSA]], [[Australië]] en Engeland. Die [[Dorset Horn]] is gebruik in die teel van die Dorper en die Dormer. Die horings van die ram me is groot en swaar, maar die ooie se horings is heelwat ligter.
=== Corriedale ===
Die Corriedale is ʼn dubbeldoelras wat uit die merino en [[Lincoln, Nebraska|Lincoln]] in [[Nieu-Seeland]] geteel is. Suid-Afrika het reeds in [[1924]] hierdie geharde, aanpasbare skaap ingevoer. Soos in ander wêrelddele het die Corriedale ook hier bewys dat hy in die mees veranderlike toestande goed aard.
=== Letelle ===
T.P. van der Walt van [[Trompsburg]] het die [[Letelle]] in [[1921]] begin teel uit merino-ooie en Rambouillet-ramme. Die Letelle is ʼn dubbeldoelras en is een van Suid-Afrika se belangrikste skaapsoorte.
== Dieet ==
Line 81 ⟶ 156:
== Bronnelys ==
* Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 135 -136
* KENNIS, vol 9, 1980, bl. 1746, ISBN 0 7981 0828 2
| |||