Sterrewag

’n Sterrewag is ’n terrein wat afgesonder word vir deurlopende waarneming van hemelliggame en kosmiese verskynsels, en wat van die gepaste hulpmiddels voorsien word vir die insameling en berging van waarnemingsdata.

Die Sphinx-sterrewag op ’n bergtop in die Switserse Alpe. Waarnemings van hoogliggende sterrewagte word minder deur atmosferiese turbulensie belemmer.

Sterrewagte is al vir verskeie velde opgerig, onder meer klimatologie, meteorologie, geologie, oseanografie en vulkanologie. Histories was sterrewagte eenvoudig – met beperkte hulpmiddels toegerus soos ’n sekstant (vir die meting van die afstand tussen sterre) of soos Stonehenge (wat slegs uit klipmerkers bestaan wat op sekere astronomiese verskynsels gerig is).

Grondgebaseerde sterrewagte

Grondgebaseerde sterrewagte is dié wat op die aardoppervlak gevestig is en word gebruik vir waarnemings in die radio- en sigbareligdele van die elektromagnetiese spektrum. Die meeste optiese teleskope word gehuisves binne ’n koepel of soortgelyke struktuur om die delikate instrumente teen die weer te beskerm. Teleskoopkoepels het ’n skreef of dakluik wat tydens waarnemings oopgeskuif word en weer toegemaak word wanneer die teleskoop nie in gebruik is nie. In die meeste gevalle kan die hele bokant van die teleskoopkoepel gedraai word om die instrument op enige deel van die naghemel te rig. Radioteleskope het gewoonlik nie koepels nie.

Die Paranal-sterrewag, die tuiste van die Baie Groot Teleskoop, wat bestaan uit vier groot teleskope met spieëldeursnitte van 8,2 m.

Sterrewagte met optiese teleskope word ver van hoofsentrums geplaas om ligbesoedeling te vermy. Die ideale liggings vir moderne sterrewagte is dié wat beskik oor donker naghemele, ’n groot persentasie onoortrokke nagte per jaar, droë lug en hoë hoogtes bo seespieël. Op hoë hoogtes is die aardatmosfeer dunner, wat die gevolge van atmosferiese turbulensie verminder en beter sterrekundige sigbaarheid tot gevolg het. Liggings wat aan die genoemde kriteria vir moderne sterrewagte voldoen, sluit in die suidwestelike Verenigde State, Hawaii, die Kanariese Eilande, die Andes en hoë berge in Meksiko soos die Sierra Negra. Die belangrikste sterrewagte sluit in die Mauna Kea- en Kitt Peak- Nasionale Sterrewag in die VSA, Roque de los Muchachos-sterrewag in Spanje en die Paranal-sterrewag in Chili.

Volgens ’n studie in 2009 is Rif A, wat in die sentrale deel van Oos-Antarktika geleë is, die heel beste plek op aarde vir grondgebaseerde waarnemings. Dit het die minste atmosferiese versteurings en die beste sigbaarheid.

Hoogliggende sterrewagte

Die Yepun-teleskoop teen ’n agtergrond van sterre en sterrestelsels. Dit is in Chili op ’n hoogte van 2 635 m geleë.

Sedert die middel van die 20ste eeu is ’n aantal sterrewagte op besonder hoë hoogtes opgerig, naamlik bo 4 000 tot 5 000 m. Die grootste en belangrikste hiervan is die Mauna Kea-sterrewag, wat naby die kruin van ’n 4 205 m hoë vulkaan in Hawaii geleë is. Die Chacaltaya- Astrofisiese Sterrewag in Bolivia, op ’n hoogte van 5 230 m, was die wêreld se hoogste permanente sterrewag vanaf sy oprigting in die 1940's tot in 2009. Dit is nou oortref deur die nuwe Universiteit van Tokio se Atacamasterrewag, ’n optiese-infrarooiteleskoop op ’n afgeleë 5 640 m hoë bergtop in die Atacamawoestyn van Chili.

Radiosterrewagte

Sedert die 1930's is radioteleskope opgerig vir gebruik in radiosterrekunde. Hierdie instrumente, of versamelings daarvan, bestaan uit buitegeboue vir onder meer die kontrole- en dataverkleiningsentrums en onderhoudsgeriewe. Radiosterrewagte word eweneens ver van bevolkingsentrums opgerig om elektromagnetiese steurings van radio-, TV-, radar- en ander EMS-uitsaaiers te voorkom. Maar anders as by optiese sterrewagte, word radiosterrewagte in valleie geplaas vir groter EMS-beskutting. Toonaangewende radiosterrewagte is onder meer by Socorro in Nieu-Meksiko, VSA, Jodrell Bank in die Verenigde Koninkryk, Arecibo in Puerto Rico, Parkes in Nieu-Suid-Wallis, Australië en Chajnantor in Chili geleë.

Lugvaartsterrewagte

Lugvaartsterrewagte geniet ’n hoogtevoordeel bo grondgebaseerde installasies deurdat dit bo sekere lae van die aardatmosfeer kan funksioneer. Maar hulle beskik ook oor ’n voordeel bo ruimteteleskope – die instrumente kan vinniger en meer kostedoeltreffend ontplooi, herstel en toegerus word. Die Kuiper-lugvaartsterrewag en die Stratosferiese Sterrewag vir Infrarooisterrekunde gebruik vliegtuie om in infrarooilig waar te neem, ’n deel van die spektrum wat deur atmosferiese waterdamp geabsorbeer word. Ballonne vir X-straalastronomie is al in ’n paar lande gebruik.

Verdere leesstof

• Aubin, David, Charlotte Bigg, en H. Otto Sibum, red. The Heavens on Earth: Observatories and Astronomy in Nineteenth-Century Science and Culture (Duke University Press; 2010) 384 bladsye; Onderwerpe sluit in sterrekunde as ’n militêre wetenskap in Swede, die Pulkovo-observatorium in die Rusland van Tsaar Nikolaas I, en fisika en die sterrekundige gemeenskap in die laat 19de-eeuse Amerika.
• Brunier, Serge, et al. Great Observatories of the World (2005) uittreksel en teksnavraag
• McCray, W. Patrick. Giant Telescopes: Astronomical Ambition and the Promise of Technology (2004), laat 20ste eeuse V.S.A.
• Malphus, Benjamin K. The History of Radio Astronomy and the National Radio Astronomy Observatory: Evolution Toward Big Science (1996)
• Sage, Leslie, en Gail Aschenbrenner. A Visitor's Guide to the Kitt Peak Observatories (2004)

Eksterne skakels

• Wes-Visayas Plaaslike Voorstedelike Sterrewag Geargiveer 19 September 2008 op Wayback Machine
• Dearbornsterrewagverslae, Northwestern-universiteitsargiewe, Evanston, Illinois
• Koördinate en satellietbeelde van Sterrewagte
• Aardgebaseerde Sterrewagprofiel Geargiveer 19 Februarie 2011 op Wayback Machine deur NASA se Sonnestelsel-eksplorasie
• Milkyweb-sterrewaggids, die wêreld se grootste databasis van sterrewagte sedert 2001 – ongeveer 2000 inskrywings
• Coastalsterrewag, Inligting van die Coastal Ocean Instituut Geargiveer 1 Mei 2006 op Wayback Machine, Woods Hole- Oseanografiese Instituut
• Kaart: Planetaria en Sterrewagte
• Lys van amateur- en professionele sterrewagte in Noord-Amerika met pasmaak weervoorspellings
• Kaart wat vele sterrewagte van oor die wêreld aandui (met herleiskakels)
• Mt. Wilsonsterrewag