Tsamma
Die tsamma (Citrullus amarus) is 'n subtropiese plant inheems aan die droë streke van Suider-Afrika. Sy vrug word tradisioneel benut as 'n belangrike bron van voedsel en water. Dit is 'n familielid van die waatlemoen. Dit is in die familie komkommeragtiges wat bestaan uit verskillende pampoentjies, spanspekke en kalebas. Die vrugte het 'n harde, wit vleis, wat dit minder geneig maak om rou geëet te word. Dit word meer gereeld gepekel of gebruik om vrugte te produseer en word vir veevoer gebruik.[3] Dit is veral nuttig vir vrugte preserveer, omdat dit 'n hoë pektien inhoud het.
| Tsamma | |
|---|---|
| |
| Tsamma | |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Plantae |
| Klade: | Tracheofiete |
| Klade: | Angiospermae |
| Klade: | Eudicots |
| Klade: | Rosids |
| Orde: | Cucurbitales |
| Familie: | Cucurbitaceae |
| Genus: | Citrullus |
| Spesie: | C. amarus[1]
|
| Binomiale naam | |
| Citrullus amarus[1] Schrad.
| |
| Sinonieme[2] | |
| |
Naam
wysig
_(6856810070).jpg)
_(7000367729).jpg)
Die botaniese naam vir die tsamma is Citrullus amarus (syn. C. caffer) en dit is lid van die pampoenfamilie, wetenskaplik bekend as Cucurbitaceae. Tsammas kom in verskeie variëteite voor en dit wissel van tekstuur en smaak. Daarom is daar 'n groot verskeidenheid volksname vir die tsamma, naamlik samma, woestynwaatlemoen, kafferwaatlemoen, wildewaatlemoen, karkoer, bitterboela en bitterwaatlemoen. Molekulêre navorsing het getoon dat die tsamma nie die voorvader is van die waatlemoen (Citrullus lanatus) wat teenswoordig wêreldwyd gekweek word.[4]
Etimologie
wysigDie genusnaam Citrullus is die verkleinwoord vir Citrus en verwys waarskynlik na die rondheid van die vrug, aangesien 'n ander verband met sitrusvrugte onduidelik is; amarus is die Latynse woord vir bitter.
Geskiedenis
wysig
Die Tsamma is inheems aan Afrika, veral die Kalahari-woestyn, waar dit baie voorkom. Die tyd en plek van die eerste domestisering daarvan is onbekend, maar dit lyk of dit minstens vierduisend jaar gelede al in Antieke Egipte gekweek is.
Dit word as voedsel in Afrika gekweek, veral droë of woestynstreke, insluitend Suid-Afrika. In sommige gebiede word dit selfs as 'n bron van water gedurende droë seisoene gebruik.
Vandag word dit nie net in Afrika aangetref nie, maar ook elders gedomestifiseer.
Dit het 'n wilde spesie geword wat wild groei in die weste van Meksiko.
Verspreidingsgebied
wysigDie tsamma kom wydverspreid in die westelike dele van Suider-Afrika voor. Dit groei van die Noord-Kaap noordwaarts deur die Namibwoestyn in Namibië tot in Angola en ooswaarts tot in Botswana. In die Kalahari word die plante op die oostelike hellings van die rooi sandduine aangetref.
Eienskappe
wysigDie tsamma is 'n eenjarige droogtebestande rankplant waarvan die liggende ranke vinnig groei en tot 3 m lank word. Die blare wissel in lengte van 6 tot 20 cm en in die breedte van 4 tot 15 cm. Klein manlike en vroulike blomme verskyn van Januarie tot April en hulle is groen tot geel van kleur. Die gespikkelde, donkergroen skil van die lemoen is hard. Later word dit geler. Hulle is meesal rond met 'n deursnee van so 'n 15 cm. In die middel van die winter verlep die ranke en is die vrug ryp. Daar is baie swart of bruin pitte in die vrug. Hulle is so taai dat dit slegs maklik ontkiem as dit deur die spysverteringskanaal van 'n dier gegaan het. 'n Tsammaplant kan honderde klein lemoentjies in 'n seisoen lewer. Onder gunstige omstandighede kan die vrugte vir 'n jaar in die veld bly lê.
Die vrugte van hierdie plant lyk soos die meer moderne waatlemoene, behalwe dat dit kleiner en meer bolvormig is. Die vleis van die spanspek is witteriger en digter, en baie sterker in smaak. Hoewel sommige mense dit rou eet, word dit meer gereeld gekook of voorberei op 'n ander manier.
Eensame blomme met groot, geel blomblare van ongeveer 2-10 millimeter is lukraak versprei en vorm baie saadvrugte met 'n bont liggroen en donkergroen patroon.[5]
Gebruike
wysigDie tsamma is tradisionele veldkos. Nog altyd is dit 'n groot bron van voedsel en water vir mens en dier, van die olifant en die leeu tot die streepmuis. Omdat die vrugvlees uit 90% water, minder as 7% suiker, min kalorieë, 'n lae konsentrasie minerale en vitamines bestaan, het dit 'n lae voedingswaarde en is boonop byna smaakloos. Die vrugvlees word meesal vars geëet of saam met die skil tot 'n groente gekook of gestoom. Ook kan dit tot konfyt verwerk word. Van die vars jong blare en lote kan 'n spinasie berei word. Gewoonlik word die pitte gerooster, gemaal en gebruik vir die maak van pap. Selfs koffie word van die geroosterde pitte gemaak. Die pitte is 'n bron van vitamien C, minerale, vette en stysel. Ongeroosterde pitte is 'n purgeermiddel. Uitgeholde tsammalemoentjies is gebruik as bakkies. In goeie oesjare het die bewoners van die Kalahari tsammas versamel en in die grond begrawe vir latere gebruik. Bittersmakende vrugvlees van die karkoer of die bitterboele moet liewer nie geëet word nie. Vee en wild eet dit wel, maar daar is variëteite wat giftig is vir skape.
Verwysings
wysig- ↑ "GRIN" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Mei 2020. Besoek op 24 Junie 2017.
- ↑ Nesom, G.L. (2011), "Toward consistency of taxonomic rank in wild/domesticated Cucurbitaceae", Phytoneuron 2011–13: 1–33, http://www.phytoneuron.net/PhytoN-CucurbConsistency.pdf
- ↑ Laghetti, G.; Hammer, K. (2007). "The Corsican citron melon (Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum. et Nakai subsp. lanatus var. citroides (Bailey) Mansf. ex Greb.) a traditional and neglected crop". Genetic Resources and Crop Evolution. 54 (4): 913–916. doi:10.1007/s10722-007-9220-y.
- ↑ Chomicki, G.; S. S. Renner (2014). "Watermelon origin solved with molecular phylogenetics including Linnaean material: Another example of museomics". New Phytologist. 205 (2): 526–32. doi:10.1111/nph.13163. PMID 25358433.
- ↑ "Citron (Citron Melon), Citrullus lanatus (Thunb.) Mats. & Nakai" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 September 2018. Besoek op 12 April 2007.
Bibliografie
wysig- Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 5. Kaapstad: Nasou, 1972. ISBN 0-625-00321-7
- Xaba, Phakamani en Peter Croeser: Tsamma melon. Veld & Flora, Maart 2012.
- Welman, Mienkie (Desember 2011). "Citrullus lanatus". PlantzAfrica.com (in Engels). Besoek op 11 Augustus 2015.
Literatuur
wysig- Jackson, W.P.U. 1990. Origins and meanings of names of South African plant genera. Universiteit van Kaapstad.
- Jeffrey, C. 1967. Cucurbitaceae. Flora of tropical east Africa
- Jeffrey, C. 1978. Cucurbitaceae. Flora zambesiaca 4 .
- Laghetti, G. & Hammer, K. 2007. The Corsican citron melon [ Citrullus lanatus (Thunb.) Matsumura & Nakai subsp. lanatus var. citroides (Bailey) Mansf. ex Greb.] a traditional and neglected crop. Genetic Resources and Crop Evolution 54: 913-916.
- Meeuse, A.D.J. 1962. The Cucurbitaceae of southern Africa. Bothalia 8.
- Mabberley, D.J. 2008. Mabberley's Plant-Book: a portable dictionary of plants, their classification and uses. Cambridge University Press.
- Moldenke, H.N. & Moldenke, A.L. 1952. Plants of the Bible . Chronica Botanica, Waltham, Mass., U.S.A.
- Raimondo, D., Von Staden, L., Foden, W., Victor, J.E., Helme, N.A., Turner, R.C., Kamundi, D.A. & Manyama, P.A. (eds) 2009. Red list of South African plants. Strelitzia 25. South African National Biodiversity Institute, Pretoria.
- Swart, W.J. 1982. Survival off the veld- 12. Good living the Bushman way. Farmer's Weekly , Dec. 17.
- Van Wyk, B.-E. & Gericke, N. 2000. People's plants . Briza Publications, Pretoria.
- Watt, J.M. & Breyer-Brandwijk, M.G. 1962. The medicinal andpoisonousplants of southern and eastern Africa , edn 2. Livingstone, Edinburgh & London.