Wikipedia

Antieke Egipte

ou beskawing aan die Nyl, tans Egipte

Antieke Egipte was die beskawing aan die Nylrivier, waar die hedendaagse Egipte lê, tussen omstreeks 3100 v.C. en die verowering van Egipte deur Alexander die Grote in 332 v.C. Dit was een van die wêreld se ses beskawings wat in die 31ste eeu v.C. onafhanklik ontstaan het,[1] en wel ná die vereniging van Bo- en Benede-Egipte onder die eerste farao.[2] Die geskiedenis van Antieke Egipte strek oor 'n paar stabiele koninkryke: die Ou Ryk van die Vroeë Bronstydperk, die Middelryk van die Middel-Bronstydperk en die Nuwe Ryk van die Laat Bronstydperk. Hulle is afgewissel met tydperke van relatiewe onstabiliteit wat die "Oorgangstydperke" genoem word.

Die Groot Sfinks en die piramides van Giza is van die maklikste herkenbare simbole van Antieke Egipte.
'n Kaart van Antieke Egipte.

Egipte het die hoogtepunt van sy mag tydens die Nuwe Ryk bereik, in die tyd van die Ramses-farao's, toe dit net so sterk soos die Hetitiese, Assiriese en Mitanni-ryk was. Daarna het dit geleidelik verswak. Egipte is in die Derde Oorgangstydperk en die Laat Tydperk deur verskeie ander volke binnegeval of verower, soos die Kanaäniete/Hyksos, Libië, Nubië, Assirië, Babilonië en Antieke Griekeland. Ná die dood van Alexander die Grote het een van sy generaals, Ptolemeus Soter, hom as heerser van Egipte gevestig. Dié Griekse Ptolemeïese Dinastie het tot 30 v.C. oor Egipte regeer, toe dit onder Cleopatra deur die Romeinse Ryk verower is en 'n Romeinse provinsie geword het.[3]

Die sukses van die Antieke Egiptiese beskawing is deels te danke aan die land se vermoë om by die toestande van die Nylriviervallei aan te pas. Die voorspelbare oorstromings en beheerde besproeiing van die vrugbare vallei het groot oeste tot gevolg gehad, en dit het weer gelei tot 'n digter bevolking, sosiale ontwikkeling en uitgebreide kultuur. Met ekstra bronne tot sy beskikking kon die regering hom wend tot mineraalontginning in die vallei en omringende woestynstreke, en dit het ook die ontwikkeling van 'n vroeë skryfstelsel, die organisering van kollektiewe bouwerk en landbouprojekte, handel met ander streke en die opbou van 'n militêre mag moontlik gemaak. Dit alles was onder beheer van farao's met behulp van 'n uitgebreide godsdiensstelsel.[4][5]

Onder die baie prestasies van Antieke Egipte was 'n stelsel wat die bou van enorme piramides, tempel en obeliske moontlik gemaak het, asook 'n wiskundestelsel, 'n praktiese en doeltreffende medisynestelsel, besproeiing- en landboustelsels, die eerste bekende skepe,[6] glastegnologie, nuwe vorme van letterkunde en die eerste bekende vredesverdrag (met die Hetiete).[7]

Antieke Egipte het 'n blywende nalatenskap gehad. Sy kuns en argitektuur is wyd nageboots en sy oudhede is tot in al die uithoeke van die aarde versprei. Sy monumentale ruïnes inspireer reisigers en skrywers al eeue lank. 'n Nuutgevonde respek vir oudhede en uitgrawings in die vroeë moderne tyd het gelei tot Egiptologie (die wetenskaplike ondersoek van die Antieke Egiptiese beskawing) en 'n groter waardering vir sy kulturele nalatenskap.[8]

Geskiedenis

wysig

Die Nyl was vir die grootste deel van die menslike geskiedenis die lewenslyn van die streek.[9] Die vrugbare oorstromingsgebied van die rivier het mense die geleentheid gegee om 'n landbou-ekonomie en 'n meer gesofistikeerde, gesentraliseerde gemeenskap te skep.[10] Nomadiese jagters het aan die einde van die Middel-Pleistoseen, sowat 120 000 jaar gelede, in die Nylriviervallei gaan woon. Teen die laat Paleolitikum het die klimaat van Noord-Afrika al hoe warmer en droër geword, en die mense het om die Nyl begin saamtrek.

Predinastiese Tydperk

wysig
 
'n Tipiese Naqada II-pot wat met bokke versier is (Predinastiese Tydperk).

In Predinastiese en Vroegdinastiese tye was die Egiptiese klimaat baie minder droog as vandag. Groot dele van die land was bedek met savanne en het troppe hoefdiere gehuisves. Plante en diere was baie meer volop in al die streke. Jag sou belangrik gewees het vir die vroeë Egiptenare, en dit is ook die tyd waarin diere vir die eerste keer mak gemaak is.[11]

Teen die helfte van die 6de millennium v.C. het klein stamme wat in die Nylvallei gewoon het, ontwikkel in 'n reeks kulture wat landbou en veeteelt beoefen het. Hulle het ook potte en persoonlike artikels gemaak soos kamme, armbande en krale. Die grootste van hierdie vroeë kulture in Bo-Egipte (die suide) was die Badari, wie se oorsprong waarskynlik in die Westelike Woestyn lê; hulle is bekend vanweë hul keramiekwerk, steengereedskap en koperartikels van hoë gehalte.[12]

Die Badari is opgevolg deur die Amratiese (Naqada I) en die Gerzeh-kultuur (Naqada II),[13] wat verantwoordelik was vir 'n aantal tegnologiese vorderings. Reeds in die Naqada I-tydperk het predinastiese Egiptenare obsidiaan van Ethiopië af ingevoer om lemme en ander voorwerpe te maak.[14] Uit die Naqada II-tydperk is bewyse gevind van kontak met die Midde-Ooste, veral Kanaän en die Bublos-kus.[15] Oor 'n tydperk van sowat duisend jaar het die Naqada-kultuur uit 'n paar klein boerderygemeenskappe ontwikkel tot 'n magtige beskawing wie se leiers in algehele beheer van die mense en bronne van die Nylvallei was.[16] Die Naqada III-leiers het 'n mag gevestig wat by Hierakonpolis, en later by Abydos, gesentreer was en hul beheer oor Egipte noordwaarts met die Nyl langs uitgebrei.[17] Hulle het ook handel gedryf met Nubië in die suide, die oasisse van die Westelike Woestyn in die weste en die kulture van die Oos-Mediterreense gebied en die Nabye Ooste in die ooste.[17] In Nubiese koninklike grafte is die oudste bekende voorbeelde van Egiptiese dinastiese simbole gevind, soos die wit kroon van Bo-Egipte en die valk.[18][19]

Die Naqada-kultuur het 'n uiteenlopende hoeveelheid goedere vervaardig wat die toenemende mag en rykdom van die elite weerspieël het, sowel as persoonlike artikels soos kamme, beeldjies, geverfde potte, klipvase en juwele van onder meer goud en ivoor. Hulle het ook 'n keramiekglasuur, bekend as "faience", ontdek wat tot in die Romeinse Tydperk gebruik is om bekers, gelukbringers en beeldjies te versier.[20] In die laaste deel van die Predinastiese Tydperk het die Naqada-kultuur skrifsimbole ontwikkel wat eindelik gelei het tot 'n volledige stelsel hiërogliewe vir die skryf van Egipties.[21]

Vroegdinastiese tydperk (c. 3050–2686 v.C.)

wysig

Die Vroegdinastiese Tydperk het omtrent saam met die vroeë Sumereries-Akkadiese beskawing van Mesopotamië en antieke Elam bestaan. Die Egiptiese priester Manetho van die 3de eeu v.C. het die lang lyn farao's van die eerste een tot met sy tyd ingedeel in 31 dinastieë, 'n stelsel wat vandag nog gebruik word.[22] Hy het sy amptelike geskiedenis begin met Menes, wat vermoedelik die twee ryke Bo- en Benede-Egipte omstreeks 3100 v.C. verenig het.[23]

 
Die Narmer-palet beeld die vereniging van die Twee Lande uit.[24]

Die oorgang van die twee ryke in een staat het waarskynlik geleideliker plaasgevind as wat Egiptiese skrywers dit beskryf, en daar is geen rekord van Menes uit sy tyd nie. Baie geleerdes glo Menes was dalk farao Narmer, wat uitgebeeld word met koninklike drag op die seremoniële Narmer-palet, waarop die vereniging van die Twee Lande uitgebeeld word.[25] In die Vroegdinastiese Tydperk, omstreeks 3150 v.C., was die mag van die eerste farao's by Memphis gesentreer, van waar hulle die werkmag en landbou in die vrugbare Nyldelta kon beheer, sowel as die belangrike handelsroete na die Levant. Die toenemende mag en rykdom van die eerste farao's is duidelik uit hul versierde mastabagrafkelders en kultusgeboue by Abydos, wat gebruik is om die vergoddelikte farao ná sy dood te vereer.[26] Die koningskap wat deur die farao's ontwikkel is, het staatsbeheer oor die land, arbeid en bronne gewettig – wat belangrik was vir die oorlewing en groei van Antieke Egiptiese beskawings.[27]

Ou Ryk (2686–2181 v.C.)

wysig
 
Die Giza-piramides.
 
'n Standbeeld van Chafra.

Groot vordering is tydens die Ou Ryk gemaak wat betref argitektuur, kuns en tegnologie. Dit was die resultaat van verhoogde landbouproduktiwiteit, 'n groter bevolking en waarskynlik 'n goed ontwikkelde sentrale administrasie.[28] Van die grootste prestasie van Antieke Egipte kom uit die Ou Ryk: die Giza-piramides en die Groot Sfinks. Belasting is ook ingevorder, besproeiingsprojekte gekoördineer om oeste te vergroot, boere is opgeroep vir bouprojekte en 'n regstelsel is gevestig om vrede en orde te handhaaf.[29]

Saam met die opkoms van 'n belangrike en sentrale administrasie het 'n nuwe klas opgevoede skribas en amptenare ontstaan wat landgoedere van die farao gekry het as betaling vir hul dienste. Farao's het ook geld gegee vir hul dodekultusse en plaaslike tempels om te verseker dié instellings het genoeg geld om die farao ná sy dood te aanbid. Geleerdes glo vyf eeue van dié praktyke het die ekonomiese mag van die farao's geleidelik gekelder en daartoe gelei dat die ekonomie nie meer 'n groot gesentraliseerde administrasie kon hanteer nie.[30] Namate die farao's se mag afgeneem het, het streeksgoewerneurs (nomargs) die oppergesag van die farao's begin bevraagteken. Dit, tesame met kwaai droogtes tussen 2200 en 2150 v.C.,[31] het waarskynlik gelei tot 'n 140 jaar lange tydperk van hongersnood en onmin bekend as die Eerste Oorgangstydperk.[32]

Eerste Oorgangstydperk (2181–1991 v.C.)

wysig

Nadat Egipte se sentrale regering aan die einde van die Ou Ryk ineengestort het, kon die administrasie nie meer die land se ekonomie onderhou of stabiliseer nie. Streeksgoewerneurs kon nie meer op die farao's staatmaak in tye van krisis nie, en voedseltekorte en politieke twiste het gelei tot hongersnood en kleinskaalse burgeroorloë.

Plaaslike leiers, wat niks aan die farao's verskuldig was nie, het hul nuwe onafhanklikheid gebruik om 'n vooruitstrewende kultuur in die provinsies te vestig. Namate die provinsies beheer oor hul eie bronne geneem het, het hulle ryker geword; dit word weerspieël deur groter en beter begrafnisse onder alle sosiale klasse.[33] Provinsiale ambagsmanne het kulturele motiewe wat voorheen tot die koninklikes beperk was, gebruik en aangepas. Skribas het letterkundige style ontwikkel wat die optimisme en oorspronklikheid van die tydperk weerspieël.[34]

Plaaslike leiers het met mekaar begin meeding om grondgebied en politieke mag. Teen 2160 v.C. het heersers in Herakleopolis Benede-Egipte in die noorde beheer, terwyl 'n mededingende klan van Thebe, die Intefs, beheer in Bo-Egipte in die suide oorgeneem het. Namate die Intefs magtiger geword het en hul beheer noordwaarts uitgebrei het, het 'n botsing tussen die twee dinastieë onafwendbaar geword. Omstreeks 2055 v.C. het die noordelike Thebaanse magte onder Mentoehotep II eindelik die Herakleopolis-heersers verslaan en die Twee Lande herenig. Dit het 'n tydperk ingelui van ekonomiese en kulturele vernuwing bekend as die Middelryk.[35]

Middelryk (2134–1690 v.C.)

wysig
 
Amenemhat III, die laaste groot heerser van die Middelryk.

Die farao's van die Middelryk het die land se vooruitgang en stabiliteit hervestig en so 'n oplewing in kuns, letterkunde, en bouprojekte gestimuleer.[36] Mentoehotep II en sy opvolgers van die 11de Dinastie het van Thebe af regeer, maar die visier Amenemhat I het die regeringsetel omstreeks 1985 v.C. na die stad Itjtawy geskuif nadat hy aan die bewind gekom en die 12de Dinastie gestig het.[37] Die farao's van dié dinastie het die landboustelsel verbeter en grondgebied in Nubië verower wat ryk was aan steengroewe en goudmyne. Mure in die Oostelike Delta is ook gebou om die land teen invalle van buite te beskerm.[38]

Die militêre en politieke sekuriteit en die groter rykdom het 'n oplewing teweeggebring in kuns, en godsdiens het floreer. In teenstelling met die elitistiese houding van die Ou Ryk teenoor die gode, het die farao's van die Middelryk die hiernamaals "gedemokratiseer"; alle mense het nou 'n siel gehad en kon ná hul dood in die midde van die gode verwelkom word.[39] Letterkundige temas en karakters was gesofistikeerd.[34] Die reliëf- en portretwerk van dié tyd het subtiele, individuele detail uitgebeeld wat nuwe hoogtes van tegniese perfeksie bereik het.[40]

Die laaste groot heerser van die Middelryk, Amenemhat III, het Semities-sprekende Kanaäniete uit die Midde-Ooste in die delta verwelkom en so die werkmag uitgebrei vir sy omvattende myn- en bouveldtogte. Dié veldtogte en kwaai oorstromings van die Nyl later in sy bewind, het egter 'n stremming op die ekonomie geplaas en gelei tot die geleidelike verval tot die Tweede Oorgangstydperk. Tydens dié agteruitgang het die Kanaänitiese setlaars beheer oor die deltastreek begin oorneem en endelik in Egipte aan die bewind gekom as die Hyksos.[41]

Tweede Oorgangstydperk (1674–1549 v.C.)

wysig

Omstreeks 1785 v.C. het die Hyksos die bewind in Egipte oorgeneem en die sentrale regering na Thebe laat terugval. Die farao is soos 'n leenheer behandel en hy moes belasting betaal.[42] Die Hyksos ("buitelandse heersers") het die Egiptiese regeringsmodel aanvaar en Egiptiese kultuurelemente aangeneem. Hulle en ander Semitiese invallers het Egipte bekend gestel aan nuwe oorlogstuig, veral die moderne boog en 'n strydwa wat deur perde getrek is.[43]

Nadat die Thebaanse konings teruggeval het, het hulle hulself tussen die Hyksos in die noorde en hul Nubiese bondgenote, die Koesjiete, in die suide bevind. Nadat hulle jare lank leenhere in hul eie land was, het Thebe die Hyksos eindelik uitgedaag in 'n magstryd wat langer as 30 jaar geduur het, tot 1555 v.C..[42] Farao's Seqenenre Tao II en Kamose kon die Nubiërs in die suide verslaan, maar het geen sukses teen die Hyksos behaal nie. Eers Kamose se opvolger, Ahmoses I, het die Hyksos met 'n reeks veldtogte uitgedelg. Hy het 'n nuwe dinastie gestig. In die Nuwe Ryk wat daarop gevolg het, het militêre uitbreiding 'n sentrale prioriteit geword vir die farao's, wat Egipte se grense wou uitbrei en beheer oor die Nabye Ooste wou hê.[44]

Nuwe Ryk (1549–1069 v.C.)

wysig
 
Djeser-Djeseroe is die hoofgebou van Hatsjepsoet se dodetempelkompleks by Deir el-Bahri.

Die farao's van die Nuwe Ryk het 'n tydperk van ongekende vooruitgang ingelui deur hul grense te beveilig en diplomatieke bande met hul bure soos die Mitanni-ryk, Assirië en Kanaän aan te knoop. Militêre veldtogte deur Toetmoses I en sy kleinseun Toetmoses III het die farao's se invloed uitgebrei oor die grootste gebied ooit. Hatsjepsoet, wat tussen hulle farao was, het vrede aangemoedig en handelsroetes herstel wat tydens die Hyksos-beleg verbreek is. Sy het ook roetes na nuwe gebiede oopgestel. Toe Toetmoses III in 1425 v.C. dood is, het die Egiptiese Ryk gestrek van Nija in Noordwes-Sirië tot by die vierde waterval van die Nyl in Nubië. Egipte het ook bondgenote gehad wat die invoer van belangrike artikels soos hout en brons moontlik gemaak het.[45]

Die farao's het in dié tyd 'n grootskaalse bouprojek begin vir die god Amoen, wie se groeiende kultus in Karnak was. Hulle het ook monumente opgerig om hul eie (werklike of verbeelde) prestasies te vier. Veral Hatsjepsoet het gehou van groot vertoon in die bouwerk tydens haar 22 jaar lange, suksesvolle bewind.

Omstreeks 1350 v.C. is die stabiliteit van die Nuwe Ryk bedreig toe Amenhotep IV farao word en 'n reeks radikale en chaotiese hervormings instel. Hy het sy naam na Achenaten verander, die obskure songod Aten tot die belangrikste god verklaar en die aanbidding van die meeste ander gode onderdruk. Hy het sy hoofsetel na die nuwe stad Achetaten (hedendaagse Amarna) geskuif en hom blind gehou vir gebeure in die Nabye Ooste, waar die Hetiete, Mitanni en Assiriërs om beheer meegeding het. Ná sy dood is sy nuwe kultus van Aten verwerp, die priesters van Amoen het hul mag teruggekry en die hoofstad is teruggeskuif na Thebe.

 
Vier kolossale standbeelde van Ramses II weerskante van sy tempel Aboe Simbel.

Omstreeks 1279 v.C. het Ramses II, ook bekend as Ramses die Grote, die troon bestyg en nog tempels laat bou, nog standbeelde laat oprig en meer kinders gehad as enige ander farao in die geskiedenis. (By sy twee hoofvroue en groot harem het hy meer as honderd kinders gehad.)[46] Hy was 'n goeie militêre leier en het teen die Hetiete opgeruk. Nadat nie een kant kon veld wen nie, het hulle omstreeks 1258 v.C. die eerste bekende vredesverdrag gesluit.[47]

Intussen het Egipte se rykdom hom 'n gesogte teiken vir invalle gemaak, veral vir die Libiese Berbers in die weste en die Seevolke, 'n magtige konfederasie van grootliks Griekse, Loewiese en Kanaänitiese seerowers van die Egeïese See. Die weermag kon aanvanklik hul aanvalle stuit, maar eindelik het Egipte beheer verloor oor sy oorblywende gebiede in Suid-Kanaän. Die bedreiging van buite is vererger deur interne probleme soos korrupsie, grafkelderrowery en burgerlike onrus. Nadat die priesters van Amoen hul mag teruggekry het, het hulle ook groot grondgebied en rykdom vergaar. Hul uitgebreide mag het die land verder verdeel tydens die Derde Oorgangstydperk.[48]

Derde Oorgangstydperk (1069–653 v.C.)

wysig

Ná die dood van Ramses XI in 1078 v.C. het Smendes beheer oor die noordelike deel van Egipte oorgeneem en Tanis sy hoofstad gemaak. Die suide is in effek regeer deur die hoëpriesters van Amoen by Thebes, wat Smendes net in naam erken het.[49] In dié tyd het Berber-stamme uit wat later Libië sou word, hulle in die westelike delta begin vestig. Hul stamhoofde het hul outonomiteit begin vergroot. Libiese prinse het in 945 v.C. onder Sjosjenq I beheer oor die delta oorgeneem en die Berber-dinastie gestig wat sowat 200 jaar lank regeer het. Sjosjenq het ook sy beheer oor die suide vergroot deur sy familielede in belangrike priestersposisies aan te stel.

In die middel van die 9de eeu v.C. het Egipte 'n mislukte poging aangewend om weer 'n voet in Wes-Asië te kry. Osorkon II van Egipte het saam met 'n aantal groot bondgenote soos Israel, Hama, Fenisië/Kanaän, die Arabiere, Arameërs en neo-Hetiete in 853 v.C. in die Slag van Karkar slaags geraak met die magtige Assiriese koning Shalmaneser III. Die koalisie is egter deur Assirië verslaan, wat voortgegaan het om Wes-Asië te oorheers.

Die Berber-beheer het begin afneem toe 'n mededingende plaaslike dinastie onder Leontopolis in die delta begin sterker word. Intussen het die Koninkryk van Koesj Egipte uit die suide bedreig.[50] Omstreeks 727 v.C. het die Koesjitiese koning Pije Egipte binnegeval en maklik beheer van Thebe en eindelik die Nyldelta oorgeneem.[51] Hy het die weg gebaan vir die daaropvolgende 25ste-dinastiese farao's[52] soos Taharqa, wat die Twee Lande weer herenig het.

 
Die 25ste Dinastie.

'n Tydperk van hernuwing het hierna gevolg.[53] Die godsdiens, kuns en argitektuur is weer verhef tot die vlakke van die Ou, Middel- en Nuwe Ryk. Farao's soos Taharqa het tempels en monumente regdeur die Nylvallei gerestoureer, onder meer dié by Memphis, Karnak, Kawa en Djebel Barkal.[54] Piramides is vir die eerste keer sedert die Middelryk weer gebou (baie van hulle in Soedan).[55][56][57]

Pije het verskeie mislukte pogings aangewend om sy invloed tot in die Nabye Ooste uit te brei wat toe deur Assirië beheer is. In 720 v.C. het 'n Egiptiese leër teen Assirië opgeruk, maar hulle is verslaan. In 711 v.C. het Pije nog 'n opstand teen die Assiriërs gelei en is weer verslaan. Hy is daarna uit die Nabye Ooste gedwing.[58]

Van die 10de eeu v.C. af het Assirië geveg om beheer van die Suid-Levant. Stede en ryke van die Suid-Levant het Egipte dikwels gevra om hulle te help teen Assiriese aanvalle. Taharqa (in die Bybel Tirhaka genoem) het koning Hiskia van Juda gehelp toe Jerusalem deur die Assiriese koning Sennacherib (Sanherib) aangeval is (2 Kon 19:9; Jes 37:9). Geleerdes stem nie saam oor die hoofrede dat die Assiriërs afgesien het van hul aanval op Jerusalem nie. Redes wissel van konflik met die Egiptiese/Koesjitiese leër tot Goddelike ingryping in die vorm van siekte.[59] Henry Aubin meen die Egiptiese/Koesjitiese leër het Jerusalem gered en die Assiriërs gekeer om dit aan te val vir die res van Sennacherib se lewe (20 jaar).[60] Ander geleerdes reken siekte was die hoofrede vir die mislukking van die aanval en volgens Senacherib se annale is Juda desondanks gedwing om belasting aan die Assiriërs te betaal.[61]

Die Assiriërs het hul inval in Egipte begin onder Sennacherib se opvolger, Esarhaddon. In 674 v.C. het Taharqa die Assiriese leër verslaan.[62] In 671 v.C. het Esarhaddon die Koesjiete uit Noord-Egipte teruggedryf na Nubië. Twee jaar later het Taharqa uit Nubië teruggekeer en 'n deel van Suid-Egipte tot by Memphis herwin. Voor Esarhaddon na Egipte kon vertrek om Taharqa aan te val, is hy in Assirië dood ná 'n siekte. Dit was sy opvolger, Asjoerbanipal, wat Taharqa eindelik weer verslaan en uit Egipte gedryf het. Taharqa is twee jaar later in Nubië dood.

Sy opvolger, Tanoetamoen, het sy pogings voortgesit om Egipte weer te verower deur Thebe oor te neem, maar hy is deur die Assiriërs uitgedryf. Hulle het Thebe so verwoes dat dit nooit weer ten volle sou herstel nie. 'n Plaaslike heerser, Psamtik I, is op die troon geplaas as 'n leenheer van Asjoerbanipal, en die Nubiërs was daarna nooit weer 'n bedreiging nie.[63]

Laat Tydperk (672–332 v.C.)

wysig

Met geen planne om Egipte permanent oor te neem nie, het die Assiriërs die regering van die land gelaat in die hande van 'n reeks leenhere wat bekend sou word as die Saïs-konings van die 26ste Dinastie. Teen 653 v.C. het die Saïs-koning Psamtik I die feit benut dat Assirië betrokke was in 'n ernstige oorlog met Elam. Hy het Egipte redelik vreedsaam bevry met die hulp van Lidiese en Griekse huursoldate, waarvan laasgenoemde in diens geneem is om Egipte se eerste vloot op die been te bring. Die Griekse invloed het in 'n groot mate uitgebrei toe die stad Naukratis die tuiste van die Grieke in die delta geword het.

Die konings van Saïs het 'n kort herlewing in die ekonomie en kultuur beleef, maar in 525 v.C. het die magtige Perse onder Cambyses II hul verowering van Egipte begin. Hulle het Psamtik III eindelik verslaan. Cambyses II het die titel farao aangeneem, maar uit sy tuisstad Susa in Persië (in die hedendaagse Iran) regeer.[64]

Ná die Persiese verwowering het Egipte saam met Siprus en Fenesië (die hedendaagse Libanon) deel geword van die Persiese Achaemenideryk. Hierdie eerste tydperk van Persiese bewind, ook bekend as die 27ste Dinastie, is in 402 v.C. beëindig, en van 380 tot 343 v.C. het die 30ste Dinastie regeer as die laaste plaaslike koningshuis. Dit het geëindig met Nectanebo II. 'n Kort herstel van die Persiese bewind, bekend as die 31ste Dinastie, het in 343 v.C. begin, maar in 332 v.C. het die Periese heerser Mazaces Egipte sonder teenstand oorgegee aan Alexander die Grote van die Koninkryk van Macedonië.[65]

Ptolemeïese Dinastie

wysig
 
Alexander die Grote (Brooklyn-museum).

In 332 v.C. het Alexander die Grote Egipte verower met feitlik geen teenstand van die Perse nie. Hy is in Egipte verwelkom as 'n redder. Die administrasie van Alexander en sy opvolgers, die Ptolemeïese Dinastie, was op die Egiptiese model geskoei en in die nuwe hoofstad Alexandrië gesentreer. Die stad was 'n toonbeeld van die mag en prestige van die Hellenistiese bewind en het 'n setel van kennis en kultuur geword.[66] Die Ptolemeërs het ook handel bevorder en winsgewende projekte soos die vervaardiging van papirus aangepak.[67]

Die Hellenistiese kultuur het nie die plaaslike kultuur vervang nie, want die Ptolemeërs het eeue oue tradisies gerespekteer om die steun van die inheemse bevolking te verseker. Hulle het nuwe tempels in Egiptiese styl laat bou, tradisionele kultusse ondersteun en hulself as farao's beskou. Sekere tradisies het vermeng geraak, soos die Griekse en Egiptiese gode. Antieke Griekse vorme van beeldhouwerk het ook tradisionele Egiptiese motiewe beïnvloed.

Desondanks was daar rebellies teen die nuwe heersers; daar was ook bitter familiegevegte.[68] Boonop het die Antieke Romeine in die politieke situasie in die land begin belangstel omdat hulle al hoe meer op Egipte staatgemaak het vir graaninvoer. Voortdurende Egiptiese opstande, ambisieuse politici en magtige Siriese teenstanders in die Nabye Ooste het dié situasie onstabiel gemaak, en Rome het besluit om Egipte te annekseer as 'n Romeinse provinsie.[69]

Romeinse Tydperk

wysig
 
Die Faijoem-mummieportrette weerspieël die vermenging van Griekse en Egiptiese kulture.

Egipte het in 30 v.C. 'n provinsie van die Romeinse Ryk geword nadat Octavius (later keiser Augustus) vir Markus Antonius en die Ptolemeïese koningin Cleopatra VII in die Slag van Actium verslaan het. Die Romeine het rebellies onderdruk, groot belasting afgedwing en aanvalle deur struikrowers, wat in dié tyd 'n groot probleem was, stopgesit.[70] Alexandrië het 'n al hoe groter sentrum op die handelsroete met die Ooste geword omdat eksotiese weelde-items in groot aanvraag was in Rome.[71]

Hoewel die Romeine die Egiptenare meer vyandiggesind was as die Grieke, het sekere tradisies bly voortbestaan, soos mummifisering en die aanbidding van die tradisionele gode.[72] Die kuns van mummieportrette het floreer en sommige Romeinse keisers het hulle as farao's laat uitbeeld. Hulle het egter 'n groter invloed op die kultuur gehad as die Grieke. Plaaslike administrasies het meer Romeins geword en inheemse Egiptenare is daarvan uitgesluit.[72]

In die middel van die 1ste eeu n.C. het die Christendom in Egipte posgevat omdat die Egiptenare dit beskou het as nog 'n kultus wat aanvaar kon word. Dit was egter 'n onversetlike godsdiens wat bekeerlinge wou wen uit die Egiptiese en Griekse gelowe en het die plaaslike godsdienstradisies bedreig. Dit het vanaf 303 n.C. gelei tot grootskaalse vervolging van bekeerde Christene, maar eindelik het die Christendom gewen.[73] In 391 het die Christelike keiser Theodosius I wetgewing ingestel wat die heidense gelowe verbied en tempels is gesluit.[74] Terwyl Egipties steeds gepraat is, het die vermoë om hiërogliewe te lees, stadigaan verdwyn namate die rol van tempelpriesters en –priesterinne afgeneem het. Die tempels self is soms in kerke omskep en ander is oorgelaat aan wind en weer.[75]

In die 4de eeu n.C. het die Romeinse Ryk in twee geskeur en Egipte het deel geword van die Oostelike Ryk, bekend as die Bisantynse Ryk. Algaande het die ryk meer "Oosters" geword en het Grieks-Romeinse invloede afgeneem.

Die Perse, wat betrokke was in 'n lang, uitputtende oorlog met Bisantium vir beheer oor die Nabye Ooste, Klein-Asië, Noord-Afrika en die oostelike Mediterreense gebied, het Egipte in 618 vir 'n kort rukkie herower, maar is in 628 deur die Bisantynse keiser Herakleios verdryf.

Arabiese Moslemtydperk

wysig

'n Leër van 4 000 Arabiere is deur kalief Omar, opvolger van Mohammed, gestuur om Islam-beheer in die Weste uit te brei. In Desember 639 het die Arabiere Egipte vanaf Palestina binnegeval en vinnig deur die Nyldelta versprei. Romeinse soldate, moeg van voortdurende oorloë met Persië, het na ommuurde dorpe teruggeval en nog sowat 'n jaar lank uitgehou. Die Arabiere het egter versterkings gestuur en in April 641 het hulle Alexandrië verower. Die Bisantiërs het Alexandrië wel in 645 teruggewen, maar die Moslems het die stad weer in 646 oorgeneem. Daarmee is die Moslemse verowering van Egipte voltooi en 'n einde gebring aan 975 jaar van Grieks-Romeinse heerskappy.

Weerstand deur die Egiptenare het egter kort daarna begin en voortgeduur tot minstens die 9de eeu. Die Arabiere het 'n spesiale belasting ingestel vir die Egiptenare en hulle is uitgesluit van die weermag. Die Arabiere het in die 7de eeu die term quft begin gebruik om die inheemse volk te beskryf. So het die Egiptenare bekend geword as die "Kopte", en die nie-Chalcedoniese Egiptiese kerk as die Koptiese Kerk.

Die inheemse bevolking is oor die volgende eeue grootliks "verarabiseer" en "geïslamitiseer". Die plaaslike identiteit en taal het egter onder die Kopte bly voortbestaan; hulle het Kopties gepraat, 'n direkte opvolger van demoties, wat weer voortgevloei het uit die Egipties van die Romeinse Tydperk. Sedert die 18de eeu is Kopties feitlik beperk tot gebruik as liturgiese taal van die Koptiese Kerk.

Regering en ekonomie

wysig

Administrasie en handel

wysig
 
Die farao's is dikwels uitgebeeld met simbole van adellikheid en mag.

Die farao was die absolute monarg van die land en is as 'n "god op aarde" en die "seun van die songod Ra" vereer. Hy het algehele beheer oor die land en sy hulpbronne gehad en was die militêre aanvoerder en hoof van die regering. Hy het op 'n burokrasie van amptenare staatgemaak om sy sake te behartig. Hulle was dikwels uit die farao se onmiddellike omgewing of familie. Sy onderbevelvoerder, die visier, het die koning verteenwoordig en het landopnames, die staatskas, bouprojekte, die regstelsel en die argiewe gekoördineer.[76]

Die land was verdeel in 42 administratiewe streke, bekend as nomosse, met 'n "nomarg" aan die hoof. Die tempels was nie net plekke van aanbidding nie, maar was ook die ruggraat van die land se ekonomie; hulle was verantwoordelik vir die versameling en berging van die land se rykdom. Graan en goedere is deur opsigters herversprei.[77]

Sosiale status

wysig
 
Die skribas was 'n elite in die samelewing.

Priesters het net soos amptenare grotendeels uit die farao se omgewing of familie gekom. Hulle het dikwels ook poste in die staatsadministrasie beklee. Skribas, of skrifgeleerdes, wat vanweë hul uitgebreide opleiding groot aansien geniet het, het as basis van die staatsadministrasie gedien. Slegs geletterde persone is toegelaat om poste as beamptes of priesters te beklee.

Alhoewel daar ook reeds 'n groot aantal verskillende ambagte was waarin mense opgelei is, het ambagslui nie oor besondere regte beskik nie, ofskoon hulle in die sosiale hiërargie 'n hoër status as die boere geniet het.

Die oorgrote meerderheid van die antieke Egiptenare was gewone boere. Hulle het geen regte gehad nie en het oorwegend "staatsgrond" bewerk. Hulle was verplig om 'n bepaalde gedeelte van hul oes as belasting aan die staat af te staan en om tydens oorstromings werkverpligtinge ten opsigte van openbare bouprojekte na te kom.

Die Antieke Egiptiese samelewing het 'n groot aantal slawe sonder regte ingesluit wat uit verowerde gebiede of as oorlogsbuit na Egipte gebring is. Slawe is as die persoonlike eiendom van hul eienaars beskou; tog het sommige van hulle danksy hul werkprestasies en opleiding geleidelik 'n hoër sosiale status bereik.

Regstelsel

wysig
 
Jong Egiptiese werkers word deur dokters behandel ná hul besnydenis, wat 'n vereiste was vir burgerskap.

Die farao was amptelik die hoof van die regstelsel; hy het wette afgedwing, regsuitsprake gelewer en was verantwoordelik vir die handhawing van orde, wat die Egiptenare maät genoem het.[76] Hoewel geen regskodes behoue gebly het nie, wys hofdokumente die regstelsel was gebaseer op 'n algemene begrip van reg en verkeerd. Dit was daarop gemik om konflik op te los en ooreenkomste te bereik, eerder as op die navolging van streng wette.[78] Klaers en beskuldigdes moes hulself verteenwoordig en 'n eed aflê dat hulle die waarheid praat. In sommige gevalle het die staat die rol van aanklaer en regter vertolk, en hulle kon die beskuldigde martel om 'n erkenning uit hulle te kry of om die name van samesweerders te noem.[79]

Die straf vir kleiner misdade het ingesluit boetes, 'n drag slae, gesigsverminkings of verbanning, na gelang van die erns van die aanklag. Ernstiger misdade soos moord en grafrowery is gestraf met onthoofding, verdrinking of om die beskuldigde met 'n paal te deurboor. Soms is hul familie ook gestraf.[76]

Landbou

wysig

Gewasse

wysig

'n Kombinasie van gunstige geografiese faktore het bygedra tot die sukses van die Egiptiese kultuur. Die belangrikste hiervan was die jaarlikse oorstromings van die Nylrivier, wat vrugbare grond na die vallei gebring het. Voedsel was dus volop, en dit het die Egiptenare in staat gestel om meer tyd af te staan aan kulturele, tegnologiese en artistieke bedrywighede.[80]

 
'n Grafreliëfwerk beeld werkers op 'n land uit besig met verskillende take.

Landbou was afhanklik van die siklus van die Nyl. Die Egiptenare het drie seisoene erken: achet (oorstroming), peret (plant) en sjemoe (oes). Die oorstromings het geduur van Junie tot September. Nadat die water teruggetrek het, is die nuwe vrugbare grond beplant, van Oktober tot Februarie. Die gewasse is besproei uit slote en kanale. Egipte het min reën gekry en hulle was van die Nyl se water afhanklik om hul gewasse nat te lei.[81] Van Maart tot Mei is sekels gebruik om die gewasse te oes, wat dan met 'n dorsvleël gedors is om die kaf van die graan te skei. Met uitwanning is die kaf daarna verwyder en die koring is gemaal vir meel, gebrou vir bier of geberg vir latere gebruik.[82]

Verskeie soorte graan is geproduseer. Vlasplante is uit die grond gehaal voordat hulle blom; die vesels van die stamme is in die lengte geskeur en nadat dit gespin is, gebruik om materiaal van te maak. Papirus wat op die Nyl se oewers gegroei het, is gebruik om papier te maak. Vrugte en groente is in tuine gekweek en is met die hand natgelei. Dit het ingesluit preie, knoffel, meloene, pampoen, kopslaai en druiwe, waarvan wyn gemaak is.[83]

Diere

wysig

Die Egiptenare het geglo 'n gebalanseerde verhouding tussen mens en dier is 'n noodsaaklike element van die kosmiese orde; mense en diere is dus beskou as lede van 'n enkele geheel.[84] Beeste was die belangrikste vir veeteelt; die grootte van 'n trop het die aansien en belangrikheid van die landgoed of tempel waaraan dit behoort het, aangedui. Die Egiptenare het ook skape, bokke en varke aangehou. Pluimvee soos eende en ganse, asook duiwe is in nette gevang en op plase geteel en vetgevoer.[85] In die Nyl was volop vis, en byeboerdery het sedert die Ou Ryk heuning en was verskaf.[86]

Donkies en osse is gebruik om op die landerye te werk en die slag van 'n os was deel van die ritueel tydens offerande.[85] Die Hyksos het perde tydens die Tweede Oorgangstydperk na Egipte gebring en kamele is eers in die Laat Periode gebruik, hoewel hulle al tydens die Nuwe Ryk bekend was. Honde, katte en ape is as troeteldiere aangehou terwyl meer eksotiese diere soos leeus vir die koninklikes uit die res van Afrika ingevoer is. Die aanbidding van gode in hul diervorm was ook gewild, soos die katgodin Bastet en die ibisgod Thoth, en hierdie diere is in groot hoeveelhede op plase geteel om as offerandes gebruik te word.[87]

Natuurlike hulpbronne

wysig

Egipte is ryk aan bou- en dekoratiewe stene, koper- en looderts, goud en halfedelstene. Dit het Antieke Egiptenare in staat gestel om monumente te bou en standbeelde en juwele te maak.[88] Vir mummifisering is soute van die Wadi Natrun-vallei gebruik; ook gips is van daar gekry om pleister mee te maak.[89]

Daar was groot, staatsbeheerde ekspedisies om hulpbronne in die verafgeleë woestyngebiede en Sinai te ontgin, en in Nubië was talle goudmyne. Graniet, vuursteen en minerale soos swael is ook ontgin en gebruik.[90] Kalksteen het uit die hele Nylvallei gekom.

Handel

wysig
 
'n Handelsekspedisie van Hatsjepsoet.

Die Egiptenare het met hul bure handel gedryf om seldsame, eksotiese artikels te kry wat nie in Egipte beskikbaar was nie. In die Predinastiese Tydperk het hulle handelsbande gesmee met Nubië om goud en wierook te kry. Hulle het ook met Palestina en Kanaän handel gedryf.[91][92] Narmer het Egiptiese pottebakkerswerk in Kanaän laat maak en dan weer na Egipte ingevoer.[93]

Op die laatste teen die tyd van die 2de Dinastie het Egipte hoëgehalte-hout van Bublos ingevoer. Teen die 5de Dinastie het handelsekspedisies goud, ebbehout, ivoor en wilde diere soos ape en bobbejane uit Poent teruggebring.[94] In Anatolië is koper en tin gekry. Ander handelsvennote sluit in Griekeland en Kreta, veral vir olyfolie.[95]

In ruil vir dié items het Egipte graan, linne en papirus uitgevoer, asook glas- en steenvoorwerpe.[96]

Taal

wysig
Hoofartikel: Egipties

Historiese ontwikkeling

wysig
r
Z1		 nkmmt
O49
r n kmt
Egipties
in hiërogliewe

Egipties is die oudste bekende taal naas Sumeries en 'n tak van die Afro-Asiatiese taalfamilie. Dit is na verwant aan Berbers en Semities.[97] Geskrewe rekords in Egipties bestaan vanaf omstreeks 3400-3200 v.C..[98]

Die verskillende fases van Egipties is: Argaïese Egipties (voor 2600 v.C.), Ou Egipties (2686–2181 v.C.), Middel-Egipties (2055-1650 v.C.), Laat-Egipties (1069-700 v.C.), Demoties (7de eeu v.C. tot 5de eeu n.C.) en Kopties (1ste tot 17de eeu n.C.).[99] Uit Egiptiese geskrifte kan geen dialekte voor Kopties onderskei word nie, maar daar was waarskynlik streeksdialekte om Memphis en later Thebe.[100]

Antieke Egipties was 'n sintetiese taal, maar het later meer analities geword. Laat Egipties het lidwoorde ontwikkel in die plek van voorvoegsels. Die woordorde het ook van werkwoord-onderwerp-voorwerp verander na onderwerp-werkwoord-voorwerp.[101] Die Egiptiese hiërogliewe, hiëratiese en demotiese skrifte is eindelik vervang deur die meer fonetiese Koptiese alfabet. Kopties word steeds gebruik as die liturgiese taal van die Kopties-Ortodokse Kerk en spore daarvan kan in moderne Egiptiese Arabies gevind word.[102]

Grammatika en skrif

wysig
 
Die Rosettasteen (omstreeks 196 v.C.) het linguiste in staat gestel om hiërogliewe te ontsyfer.

Antieke Egipties het 25 konsonante wat soortgelyk is aan dié van ander Afro-Asiatiese tale. Daar is drie lang en drie kort klinkers, wat later uitgebrei is tot nege.[103] Die basiese woord bestaan, nes in Berbers en Semities, uit 'n twee- of drieletterstam van konsonante en halfkonsonante. Agtervoegsels word bygevoeg om woorde te vorm. Die werkwoord vervoeg volgens die persoon. So is die drieletterstam S-Ḏ-M die kern van die woord "hoor"; die basiese verbuiging is sḏm, "hy hoor". As die onderwerp 'n selfstandige naamwoord is, word 'n agtervoegsel nie by die werkwoord gevoeg nie:[104] sḏm ḥmt, "die vrou hoor".

Die hiërogliewestelsel dateer uit voor 3000 v.C. en bestaan uit honderde simbole. 'n Hiëroglief kan 'n woord, klank of onuitgesproke bepaler voorstel, en dieselfde simbool kan in verskillende posisies verskillende kontekste hê. Hiërogliewe was 'n formele skrif vir grafkelders en steenmonumente; vir alledaagse gebruik het skrywers 'n kursiewe skrif gebruik bekend as hiëraties, wat vinniger en makliker was. Terwyl hiërogliewe horisontaal of vertikaal en van enige kant af gelees kon word (hoewel tipies van regs na links), is hiëraties altyd van regs na links geskryf, gewoonlik in horisontale rye. 'n Nuwe skryfstyl, demoties, het later ontstaan en dit is die vorm wat saam met formele hiërogliewe en Grieks op die Rosettasteen voorkom[105] wat linguiste in staat gestel het om eindelik die hiërogliewe te ontsyfer.

Omstreeks die 1ste eeu n.C. het die Koptiese alfabet naas demoties ontstaan. Dit is 'n aangepaste Griekse alfabet met bykomende demotiese tekens.[106]

Letterkunde

wysig
 
Die Edwin Smith-papirus (16de eeu v.C.) beskryf die menslike anatomie en mediese behandelings in hiëraties.

Skrif is aanvanklik gebruik vir etikette op artikels wat in koninklike grafkelders gevind is. Dit was hoofsaaklik die taak van skribas (skrywers of skrifgeleerdes). Van die bekendste Antieke Egiptiese literatuur, soos die Piramidetekste en Kistekste, is in klassieke Egipties geskryf. Latere Egipties is van die Nuwe Ryk af gepraat en word aangetref in administratiewe dokumente, liefdesgedigte en verhale uit die tyd van die Ramses-farao's, sowel as in demotiese en Koptiese tekste. In dié tyd het geskrifte ontwikkel in die grafkelder-outobiografieë, soos dié van Harkhoef en Weni. Die genre bekend as sebayt ("instruksies") is ontwikkel vir leeringe en handleidings van bekende adellikes; die Ipoewer-papirus, 'n gedig van weeklagte wat natuurrampe en sosiale onrus beskryf, is 'n bekende voorbeeld.

Die Verhaal van Sinoehe, wat tydens die Middelryk geskryf is, is dalk die klassieke Egiptiese letterkundige werk.[107] Ook die Westcar-papirus kom uit dié tyd; dit is 'n stel verhale wat Choefoe se seuns vir hom vertel het oor die wondere wat deur priesters verrig is.[108] Die Instruksie van Amenemope word beskou as 'n meesterstuk van Nabye Oosterse letterkunde.[109] Teen die einde van die Nuwe Ryk is gewilde werke soos Die Verhaal van Wenamoen en Die Instruksie van Any geskryf. Eersgenoemde vertel die verhaal van 'n edelman wat beroof word op pad om hout in Libanon te gaan koop en sy stryd om na Egipte terug te keer.

Van omstreeks 700 v.C. af is verhale en instruksies, soos Die Instruksies van Onchsjesjonqy, asook persoonlike en besigheidsdokumente in demoties geskryf. Baie verhale wat tydens die Grieks-Romeinse era in demoties geskryf is, het afgespeel in vorige historiese tydperke toe Egipte 'n onafhanklike land was wat deur groot farao's soos Ramses II regeer is.[110]

Kultuur

wysig

Daaglikse lewe

wysig
 
'n Beeld van 'n leeu wat met die hulp van 'n hond gejag word.
 
'n Prent van Senet uit die grafkelder van koningin Nefertari by Thebes; dit is een van die wêreld se oudste bordspeletjies.

Die meeste Egiptenare was boere. Hul huise was beperk tot naby familielede en was gebou uit modderstene. Elke huis het 'n kombuis sonder dak gehad, 'n maalsteen om die graan fyn te maal en 'n klein oond om brood te bak.[111] Mure was wit geverf en kon bedek gewees het met gekleurde linnebehangsels. Op die vloere was rietmatte en meubels het bestaan uit houtstoele, tafels en beddens.[112]

Die Antieke Egiptenare het higiëne en voorkoms hoog aangeslaan. Die meeste het in die Nyl gebad en 'n pasta-agtige seep gebruik wat van diervet en kryt gemaak is. Mans het hul hele liggaam skoon geskeer ter wille van higiëne, en parfuums en aromatiese olies is gebruik.[113] Klere is van eenvoudige linne gemaak wat gebleik is. Mans en vroue van die hoër klasse het pruike, juwele en kosmetiekware gedra. Kinders het sonder klere geloop totdat hulle tieners was, en op sowat 12 jaar is seuns besny en hul hare afgeskeer. Ma's het die kinders versorg en pa's het vir 'n inkomste gesorg.[114]

 
Die Antieke Egiptenare het 'n ryk kulturele erfenis gehad kompleet met feeste van dans en musiek.

Dans en musiek was gewilde vermaak vir dié wat dit kon bekostig. Vroeë instrumente sluit in fluite en harpe, terwyl trompette en hobo's later ook gewild geword het. Tydens die Nuwe Ryk is klokke, simbale, tamboeryne, tromme en ingevoerde fluite en liere bespeel.[115] Die sistrum was 'n soort ratel wat veral tydens godsdiensseremonies gebruik is.

Die Antieke Egiptenare het 'n verskeidenheid ontspanningsbedrywighede geniet, insluitende speletjies en musiek. Senet was 'n gewilde speletjie wat van die vroegste tye af met dobbelstene op 'n spesiale bord gespeel is. 'n Soortgelyke spel was mehen, wat op 'n ronde bord gespeel is. Balspeletjies was gewild onder kinders en die rykes het gejag en op die Nyl gevaar.

Die opgrawing van die werkersdorpie by Deir el-Madinah het daartoe gelei dat 'n uiters getroue weergawe van die alledaagse lewe oor feitlik 400 jaar saamgestel kon word. Op geen ander terrein is die organisasie, sosiale interaksies, werk- en lewenswyse van 'n antieke gemeenskap in sulke besonderhede bestudeer nie.[116]

Voedsel

wysig

Egiptiese voedsel het oor die eeue heen besonder konstant gebly; die moderne voedsel toon groot ooreenkomste met die voedsel van antieke tye. Die stapelvoedsel was brood, bier, groente soos uie en knoffel, en vrugte soos dadels en vye. Wyn en vleis is op feesdae deur almal genuttig, terwyl die rykes dit op 'n meer gereelde grondslag gebruik het. Vis, vleis en hoender kon gesout of gedroog word en is gerooster of in bredies geëet.[117]

Argitektuur

wysig
 
Karnak se tempelsale is gebou met rye dik pilare wat die dakbalke gestut het.

Die argitektuur van Antieke Egipte sluit van die beroemdste stukture in die wêreld in: die Groot Piramides van Giza en die tempels van Thebe. Bouprojekte is georganiseer en befonds deur die staat vir godsdiens- en herdenkingsdoeleindes, maar ook om die mag van die farao ten toon te stel. Die Egiptenare was ervare bouers wat eenvoudige maar doeltreffende gereedskap gebruik het.[118]

Die huise van ryk en arm is met vergaanbare materiale soos modderstene en hout gebou en het nie behoue gebly nie. Boere het in eenvoudige huise gebly, terwyl die paleise van die elite uitspattiger was. 'n Paar paleise uit die Nuwe Ryk, soos dié in Malkata en Amarna, het wel bewaar gebly en hulle toon ryklik versierde mure en vloere met tonele van mense, voëls, waterpoele, gode en geometriese ontwerpe.[119] Belangrike strukture soos tempels en grafkelders wat vir altyd moes hou, is van klip gebou pleks van stene.

Die vroegste bewaarde tempels, soos dié by Giza, bestaan uit enkele, ommuurde sale met dakbalke wat deur dik pilare gestut word. In die Nuwe Ryk het poorte, oop binnehowe en toegeboude sale bygekom.[120] Die vroegste en gewildste grafkelders in die Ou Ryk was die mastaba, 'n plat, reghoekige struktuur van modderstene of klip wat oor 'n ondergrondse grafkamer gebou is. Die trappiramides, soos die Piramide van Djoser, was 'n reeks klipmastabas wat bo-op mekaar gestapel is. Piramides is tydens die Ou en Middelryk gebou, maar latere heersers het minder opsigtelike grafkelders verkies wat uit rotse gekap is.[121] Die 25ste Dinastie was 'n uitsondering, want al die farao's uit dié dinastie het piramides laat bou.[55][56][57]

Kuns

wysig
 
Die borsbeeld van Nefertiti deur die beeldhouer Toetmoses, is een van die beroemdste kunswerke van Antieke Egipte.

Die Antieke Egiptenare het kuns vir funksionele doeleindes geskep. Kunstenaars het langer as 3 500 jaar gehou by kunsvorme en ikonografie wat in die Ou Ryk ontwikkel is, en invloede van buite en van binne is verwerp.[122] Hierdie standaarde – eenvoudige lyne en vorms en plat kleuroppervlakke sonder enige aanduiding van diepte – het 'n sin van orde en balans geskep. Beelde en teks is saam gebruik op grafkelder- en tempelmure, kiste, steles en selfs standbeelde. Die Narmer-palet bevat byvoorbeeld figure wat ook as hiërogliewe gelees kan word.[123] Klip is gebruik vir standbeelde en reliëfwerk, maar hout as 'n goedkoper medium. Verf is gemaak van minerale soos ystererts (rooi en geel), kopererts (blou en groen), roet en steenkool (swart) en kalksteen (wit).

Farao's het reliëfwerke gebruik om oorwinnings, koninklike verordenings en godsdienstonele uit te beeld. Tydens die Middelryk het hout- of kleimodelle wat tonele uit die alledaagse lewe uitbeeld, gewild geraak vir grafkelders. In 'n poging om die bedrywighede van die lewendes in die hiernamaals te dupliseer is beelde van werkers, huise, bote en selfs militêre formasies gemaak.[124]

Ondanks die eenvormigheid van Egiptiese kuns weerspieël die style van verskillende tye en plekke wel veranderings in kulturele of politieke houdings. Ná die inval van die Hyksos tydens die Tweede Oorgangstydperk het fresko's in 'n Minoïese styl in Avaris voorgekom.[125] Die beste voorbeeld van 'n verandering wat deur die politiek beïnvloed is, is die Amarna-periode, toe figure groot veranderings ondergaan het om in te pas by Achenaten se revolusionêre godsdiensidees.[126] Hierdie styl, bekend as Amarna-kuns, is gou laat vaar ná Achenaten se dood, en dit is toe weer deur tradisionele kunsvorme vervang.[127]

Godsdiens

wysig
Hoofartikel: Egiptiese mitologie
 
Die Boek van die Dooies was 'n gids vir die afgestorwene se reis in die hiernamaals.
 
Talle weelde-items is in die farao's se grafkelders geplaas, soos hierdie goue masker van die mummie van Toetankamen.

'n Geloof in die goddelike en in die hiernamaals was van die begin af deel van die Antieke Egiptiese beskawing. Die farao's se heerskappy was gebaseer op die goddelike reg van konings. Die goderyk het bestaan uit Egiptiese gode met bonatuurlike magte wie se hulp en beskerming gevra is. Die gode was egter nie altyd goedhartig nie; die Egiptenare het geglo hulle moes tevrede gehou word met offerandes en gebede. Die struktuur van die goderyk het voortdurend verander terwyl nuwe gode opgang in die hiërargie gemaak het, maar priesters het geen poging aangewend om die uiteenlopende en soms weersprekende mites in 'n sinvolle stelsel te organiseer nie.[128] Hierdie verskillende idees is nie beskou as weersprekend nie, maar as lae in die veelvuldige fasette van die werklikheid.[129]

Kultustempels is vir gode gebou en deur priesters beheer namens die koning. In die middel van die tempel was die kultusstandbeeld. Tempels was nie plekke van openbare aanbidding nie en die standbeelde is net op sekere feesdae en herdenkings uit die tempel gedra sodat die publiek dit kon aanbid. Die gode se domein was andersins afgesper van die buitewêreld en net die priesters het toegang gehad. Gewone burgers sou private beelde in hul huise aanbid en gelukbringers dra vir beskerming teen die magte van chaos.[130] Ná die Nuwe Ryk het die farao se rol as spirituele tussenganger afgeneem en het die fokus geskuif na die direkte aanbidding van die gode. Prieters het 'n stelsel van orakels ontwikkel wat die wil van die gode direk aan die mense oorgedra het.[131]

Die Egiptenare het geglo elke mens is saamgestel uit fisieke en geestelike dele of "aspekte". Benewens die liggaam was daar ook die šwt (skaduwee), ba (persoonlikheid of siel), ka (lewenskrag) en name.[132] Die hart, eerder as die siel, is beskou as die setel van denke en emosies. Ná iemand se dood is die spirituele aspekte uit die liggaam bevry en kon hulle vryelik rondbeweeg, maar hulle het die stoflike oorskot, of 'n plaasvervanger (soos 'n standbeeld), nodig gehad as 'n permanente tuiste. Die uiteindelike doel van die afgestorwene was om sy ka en ba te herenig en so een van die "geseënde dooies" te word wat as 'n ach, of "doeltreffende een", lewe. Om te besluit of hy dit waardig is, moes die afgestorwene se hart geweeg word teen die "veer van waarheid". As sy hart die regte gewig gehad het, kon hy sy lewe op aarde in 'n spirituele vorm voortsit.[133]

Begrafnisse

wysig

Die Antieke Egiptenare het 'n uitgebreide stelsel begrafnisgebruike gehad wat hulle geglo het nodig was vir lewe ná die dood. Dit het ingesluit die mummifisering van die liggaam, begrafnisrituele en die begrawe van artikels wat die persoon ná sy dood sou nodig hê. Mummifisering het behels die uithaal van die organe, die toedraai van die lyk in linne en die teraardebestelling in 'n reghoekige steensarkofaag of houtkis. Van die 4de Dinastie af is sekere liggaamsdele in aparte potte gehou.[134]

Mummies van die Laat Tydperk is ook in spesiale geverfde kiste geplaas. Die werklike bewaringspraktyke het tydens die Ptolemeïese en die Romeinse Tydperk afgeneem en groter klem is op die uiterlike voorkoms en versiering van die mummie geplaas.[135]

Alle grafte het goedere bevat wat die persoon ná sy dood sou nodig kry. Van die Nuwe Ryk af is die Boek van die Dooies ook in die grafkamer gesit saam met standbeelde wat handearbeid vir die afgestorwenes moes verrig.[136] Ná die begrafnis moes familielede nou en dan kos na die grafkelder bring en gebede opsê namens die afgestorwene.[137]

Militêre mag

wysig
 
'n Egiptiese strydwa.

Die Antieke Egiptiese weermag was verantwoordelik vir die beskerming van die land teen invalle van buite en die handhawing vir Egipte se oorheersing van die Nabye Ooste. Dit het tydens die Ou Ryk mynekspedisies na Sinai beskerm en tydens die Eerste en die Tweede Oorgangstydperk burgeroorloë beveg. Die weermag het ook versterkings aan die belangrike handelsroetes gehandhaaf en forte gebou wat gedien het as basisse vir operasies in omliggende streke. In die Nuwe Ryk het 'n paar farao's die weermag gebruik om Koesj en dele van die Levant te verower.[138]

Tipiese militêre toerusting het ingesluit boë, spiese en skilde van diervel wat oor 'n houtraam gespan is. In die Nuwe Ryk is strydwaens in gebruik geneem wat vroeër deur die Hyksos-invallers in Egipte bekend gestel is. Wapens en beskermingstoerusting het verbeter nadat brons begin bewerk is: skilde is toe gemaak van soliede hout en koper, spiese het koperpunte gekry en die Khopesh, 'n soort sekel-swaard, is in gebruik geneem.[139] Die farao is gewoonlik uitgebeeld waar hy aan die voorpunt van die weermag ry en 'n paar het dit wel gedoen,[140] hoewel daar geglo word farao's het nie in dié tyd die weermag persoonlik in oorloë gelei en saam met hul troepe geveg nie.[141]

Soldate is uit die algemene bevolking gewerf, maar tydens en veral ná die Nuwe Ryk is huursoldate van Nubië en Libië gehuur.[142]

Tegnologie, medisyne en wiskunde

wysig

In tegnologie het Antieke Egipte 'n taamlike hoë vlak van produktiwiteit en sofistikasie bereik. Tradisionele empirisme, 'n filosofiese denkrigting dat kennis uit ervaring spruit, het waarskynlik in Egipte ontstaan (omstreeks 1600 v.C.). Hulle het ook hul eie alfabet en desimale stelsel geskep.

Faience en glas

wysig
 
Die maak van glas was 'n hoogs ontwikkelde kuns.

Selfs voor die Ou Ryk het die Egiptenare 'n glasagtige materiaal bekend as faience ontwikkel wat hulle soos 'n soort kunsmatige halfedelsteen behandel het. Die materiaal is gebruik om krale, teëls, beeldjies en ander klein goedere te maak.

Die Egiptenare kon 'n groot verskeidenheid voorwerpe van glas maak, maar dit is nie seker of hulle die tegniek onafhanklik ontwikkel het nie.[143] Hulle het glasartikels van verskeie kleure gemaak, en die glas was óf deursigtig óf ondeursigtig.[144]

Medisyne

wysig
 
Mediese instrumente in 'n tempelinskripsie uit die Ptolemeïese Tydperk.

Die Antieke Egiptenare se mediese probleme het hoofsaaklik uit hul omgewing gespruit. Om so naby aan die Nyl te lewe en te werk het hulle blootgestel aan die gevaar van malaria en sekere parasiete wat lewer- en dermskade kon aanrig. Gevaarlike diere soos krokodille en seekoeie was ook 'n algemene probleem. Die landbou- en bouwerk het spanning op die ruggraat en gewrigte geplaas en ernstige beserings is veroorsaak deur bouwerk en oorlogvoering. Die gruis en sand van klipgemaalde meel het die tande geskuur en hulle ontvanklik gemaak vir absesse.[145]

Ondanks die vleiende uitbeelding van mense op die mure van grafkelders, toon die oorgewig mummies van mense uit die hoër stande die gevolge van oordaad.[146] Die volwasse lewensverwagting vir mans was sowat 35 en vir vroue 30, maar 'n derde van die bevolking het reeds kleintyd gesterf.

Antieke Egiptiese dokters was welbekend in die Nabye Ooste en sommige, soos Imhotep, het lank ná hul dood beroemd gebly.[147] Volgens Herodotus was daar 'n groot mate van spesialisering, met sommige dokters wat byvoorbeeld net siektes van die kop en maag behandel het terwyl ander oog- of tandartse was.[148] Dokters is opgelei in Per-Bastet, Abydos en Saïs. Mediese papirusse toon 'n goeie kennis van die anatomie, beserings en praktiese behandelings.[149]

Wiskunde

wysig
D22
2⁄3
in hiërogliewe
 
'n Astronomiese kaart uit die grafkelder van Senemoet, 18de Dinastie.

Die vroegste voorbeelde van wiskundige berekenings kom uit die voordinastiese Naqada-tydperk, en toon 'n volledig ontwikkelde syferstelsel. Tekste op verskeie papirusse wys die Antieke Egiptenare kon optel, aftrek, maal en deel; hulle het breuke gebruik, en kon die volume van bokse en piramides uitwerk en die oppervlakte van reghoeke, driehoeke en sirkels meet. Hulle het ook 'n basiese begrip van algebra en meetkunde gehad.[150]

Hulle het 'n desimale stelsel gebruik wat geskoei was op hiëroglieftekens vir elke mag van 10, tot by 'n miljoen. Elk van die tekens is soveel keer geskryf as wat nodig was om die regte getal te kry; om byvoorbeeld 80 of 800 te skryf is die simbool vir 10 of 100 onderskeidelik agt keer geskryf.[151] Hulle het 'n ingewikkelde stelsel gehad om breuke te skryf, maar sekere algemene breuke is met spesiale hiërogliewe geskryf – die ekwivalent van die moderne 2⁄3 word links gewys.[152]

Nalatenskap

wysig

Die Antieke Egiptenare het 'n groot nalatenskap gehad met hul kultuur en monumente. Vroeëre historici soos Herodotus, Strabo en Diodorus Siculus het die land bestudeer en daaroor geskryf.[153] Tydens die Middeleeue en die Renaissance het Egipte se heidense kultuur afgeneem met die opkoms van die Christendom en later Islam, maar Middeleeuse skrywers soos Dhul-Nun al-Misri en al-Maqrizi het bly belangstel in die land en het ook daaroor geskryf.[154]

In die 17de en 18de eeu het reisigers en toeriste oudhede teruggebring van Egipte en reisverhale geskryf, en so die Europeërs se belangstelling gewek. Dit het versamelaars na Egipte laat kom wat belangrike oudhede geneem, gekoop of present gekry het.[155]

Hoewel die Europese koloniale besetting van Egipte 'n groot deel van die land se historiese nalatenskap vernietig het, het ander buitelanders 'n positiewer invloed gehad. Napoleon het byvoorbeeld die eerste studies in Egiptologie gereël toe hy sowat 150 wetenskaplikes en kunstenaars gebring het om Egipte se natuurgeskiedenis te bestudeer, en dit is gepubliseer in die Description de l'Égypte.[156]

In die 20ste eeu het beide die Egiptiese regering en argeoloë die belangrikheid van kulturele respek en integriteit in opgrawings besef. Die Opperraad van Oudhede keur nou alle opgrawings goed en beheer dit, en dit word gedoen om kennis op te doen eerder as om skatte te vind. Die raad beheer ook museums en monument-rekonstruksieprogramme wat daarop gemik is om die historiese nalatenskap van Egipte te bewaar.

Sien ook

wysig

Verwysings

wysig
  1. ↑ "Chronology" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Oktober 2014. Besoek op 25 Maart 2008.
  2. ↑ Dodson (2004) bl. 46
  3. ↑ Clayton (1994) bl. 217
  4. ↑ James (2005) bl. 8
  5. ↑ Manuelian (1998) bl. 6–7
  6. ↑ Ward, Cheryl. "World's Oldest Planked Boats", in Archaeology (Vol. 54, No. 3, Mei/Junie 2001). Archaeological Institute of America
  7. ↑ Clayton (1994) bl. 153
  8. ↑ James (2005) bl. 84
  9. ↑ Shaw (2002) bl. 17, 67–69
  10. ↑ Shaw (2002) bl. 17
  11. ↑ Ikram, Salima (1992). Choice Cuts: Meat Production in Ancient Egypt. University of Cambridge. p. 5. ISBN 978-90-6831-745-9. LCCN 1997140867. OCLC 60255819. Besoek op 22 Julie 2009.
  12. ↑ Hayes (1964) bl. 220
  13. ↑ Childe, V. Gordon (1953), New Light on the Most Ancient Near East, (Praeger Publications)
  14. ↑ Barbara G. Aston, James A. Harrell, Ian Shaw (2000). Red. Paul T. Nicholson en Ian Shaw. "Stone," in Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge, 5–77, bl. 46–47.
  15. ↑ Patai, Raphael (1998), Children of Noah: Jewish Seafaring in Ancient Times (Princeton Uni Press)
  16. ↑ "Chronology of the Naqada Period" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Oktober 2014. Besoek op 9 Maart 2008.
  17. ↑ 17,0 17,1 Shaw (2002) bl. 61
  18. ↑ Emberling, Geoff (2011). Nubia: Ancient Kingdoms of Africa. New York: Institute for the Study of the Ancient World. p. 8. ISBN 978-0-615-48102-9.
  19. ↑ "The Qustul Incense Burner".
  20. ↑ "Faience in different Periods" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Junie 2013. Besoek op 9 Maart 2008.
  21. ↑ Allen (2000) bl. 1
  22. ↑ Clayton (1994) bl. 6
  23. ↑ Shaw (2002) bl. 78–80
  24. ↑ Robins (1997) bl. 32
  25. ↑ Clayton (1994) bl. 12–13
  26. ↑ Shaw (2002) bl. 70
  27. ↑ "Early Dynastic Egypt" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 Maart 2008. Besoek op 9 Maart 2008.
  28. ↑ James (2005) bl. 40
  29. ↑ Shaw (2002) bl. 102
  30. ↑ Shaw (2002) bl. 116–7
  31. ↑ Fekri Hassan. "The Fall of the Old Kingdom" (in Engels). British Broadcasting Corporation. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Mei 2009. Besoek op 10 Maart 2008.
  32. ↑ Clayton (1994) bl. 69
  33. ↑ Shaw (2002) bl. 120
  34. ↑ 34,0 34,1 Shaw (2002) bl. 146
  35. ↑ Clayton (1994) bl. 29
  36. ↑ Shaw (2002) bl. 148
  37. ↑ Clayton (1994) bl. 79
  38. ↑ Shaw (2002) bl. 158
  39. ↑ Shaw (2002) bl. 179–82
  40. ↑ Robins (1997) bl. 90
  41. ↑ Shaw (2002) bl. 188
  42. ↑ 42,0 42,1 Ryholt (1997) bl. 310
  43. ↑ Shaw (2002) bl. 189
  44. ↑ Shaw (2002) bl. 224
  45. ↑ James (2005) bl. 48
  46. ↑ Clayton (1994) bl. 146
  47. ↑ Tyldesley (2001) bl. 76–7
  48. ↑ James (2005) bl. 54
  49. ↑ Cerny (1975) bl. 645
  50. ↑ Emberling, Geoff (2011). Nubia: Ancient Kingdoms of Africa. New York, NY: Institute for the Study of the Ancient World, NYU. pp. 9–10. ISBN 978-0-615-48102-9.
  51. ↑ Shaw (2002) bl. 345
  52. ↑ Herodotus (2003). The Histories. Penguin Books. pp. 151–158. ISBN 978-0-14-044908-2.
  53. ↑ Diop, Cheikh Anta (1974). The African Origin of Civilization. Chicago, Illinois: Lawrence Hill Books. pp. 219–221. ISBN 1-55652-072-7.
  54. ↑ Bonnet, Charles (2006). The Nubian Pharaohs. New York: The American University in Cairo Press. pp. 142–154. ISBN 978-977-416-010-3.
  55. ↑ 55,0 55,1 Mokhtar, G. (1990). General History of Africa. California, USA: University of California Press. pp. 161–163. ISBN 0-520-06697-9.
  56. ↑ 56,0 56,1 Emberling, Geoff (2011). Nubia: Ancient Kingdoms of Africa. New York: Institute for the Study of the Ancient World. pp. 9–11.
  57. ↑ 57,0 57,1 Silverman, David (1997). Ancient Egypt. New York: Oxford University Press. pp. 36–37. ISBN 0-19-521270-3.
  58. ↑ A. Leo Oppenheim (1964), Ancient Mesopotamia
  59. ↑ Aubin, Henry T. (2002). The Rescue of Jerusalem. New York, NY: Soho Press, Inc. pp. 6–13. ISBN 1-56947-275-0.
  60. ↑ Aubin, Henry T. (2002). The Rescue of Jerusalem. New York, NY: Soho Press, Inc. pp. 152–153. ISBN 1-56947-275-0.
  61. ↑ Georges Roux (1964), Ancient Iraq
  62. ↑ Aubin, Henry T. (2002). The Rescue of Jerusalem. New York, NY: Soho Press, Inc. p. 160. ISBN 1-56947-275-0.
  63. ↑ Georges Roux (1964), Ancient Iraq, pp 330–332
  64. ↑ Shaw (2002) bl. 383
  65. ↑ Shaw (2002) bl. 385
  66. ↑ Shaw (2002) bl. 405
  67. ↑ Shaw (2002) bl. 411
  68. ↑ Shaw (2002) bl. 418
  69. ↑ James (2005) bl. 62
  70. ↑ James (2005) bl. 63
  71. ↑ Shaw (2002) bl. 426
  72. ↑ 72,0 72,1 Shaw (2002) bl. 422
  73. ↑ Shaw (2003) bl. 431
  74. ↑ "The Church in Ancient Society", Henry Chadwick, bl. 373, Oxford University Press US, 2001, ISBN 0-19-924695-5
  75. ↑ Shaw (2002) bl. 445
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 Manuelian (1998) bl. 358
  77. ↑ Manuelian (1998) bl. 363
  78. ↑ Janet H. Johnson. "Women's Legal Rights in Ancient Egypt" (in Engels). University of Chicago, 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Maart 2020. Besoek op 31 Augustus 2010.
  79. ↑ Oakes (2003) bl. 472
  80. ↑ Manuelian (1998) bl. 361
  81. ↑ Nicholson (2000) bl. 514
  82. ↑ Nicholson (2000) bl. 506
  83. ↑ Nicholson (2000) bl. 577 en 630
  84. ↑ Strouhal (1989) bl. 117
  85. ↑ 85,0 85,1 Manuelian (1998) bl. 381
  86. ↑ Nicholson (2000) bl. 409
  87. ↑ Oakes (2003) bl. 229
  88. ↑ Greaves (1929) bl. 123
  89. ↑ Lucas (1962) bl. 413
  90. ↑ C.Michael Hogan. 2011. Sulfur. Encyclopedia of Earth, eds. A. Jorgensen and C.J. Cleveland, National Council for Science and the environment, Washington DC
  91. ↑ Shaw (2002) bl. 72
  92. ↑ Naomi Porat and Edwin van den Brink (red.), "An Egyptian Colony in Southern Palestine During the Late Predynastic to Early Dynastic," in The Nile Delta in Transition: 4th to 3rd Millennium BC (1992), bl. 433–440.
  93. ↑ Naomi Porat, "Local Industry of Egyptian Pottery in Southern Palestine During the Early Bronze I Period," in Bulletin of the Egyptological, Seminar 8 (1986/1987), bl. 109–129. Sien ook University College London web post, 2000.
  94. ↑ Shaw (2002) bl. 322
  95. ↑ Manuelian (1998) bl. 145
  96. ↑ Harris (1990) bl. 13
  97. ↑ Loprieno (1995b) bl. 2137
  98. ↑ "Inscriptions Suggest Egyptians Could Have Been First to Write". The New York Times. 16 Desember 1998. Besoek op 1 Mei 2010.
  99. ↑ Loprieno (2004) bl. 161
  100. ↑ Loprieno (2004) bl. 162
  101. ↑ Loprieno (1995b) bl. 2137–2138
  102. ↑ Vittman (1991) bl. 197–227
  103. ↑ Loprieno (1995a) bl. 46
  104. ↑ Loprieno (1995a) bl. 74
  105. ↑ Loprieno (1995a) bl. 10–26
  106. ↑ Allen (2000) bl. 7
  107. ↑ Lichtheim (1975) bl. 11
  108. ↑ Lichtheim (1975) bl. 215
  109. ↑ "Wisdom in Ancient Israel", John Day,/John Adney Emerton,/Robert P. Gordon/ Hugh Godfrey/Maturin Williamson, p23, Cambridge University Press, 1997, ISBN 0-521-62489-4
  110. ↑ Lichtheim (1980) bl. 159
  111. ↑ Manuelian (1998) bl. 401
  112. ↑ Manuelian (1998) bl. 403
  113. ↑ Manuelian (1998) bl. 405
  114. ↑ Manuelian (1998) bl. 406–7
  115. ↑ "Music in Ancient Egypt" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Mei 2013. Besoek op 9 Maart 2008.
  116. ↑ "The Cambridge Ancient History: II Part I, The Middle East and the Aegean Region, c.1800-13380 B.C", Edited I.E.S Edwards–C.JGadd–N.G.L Hammond-E.Sollberger, Cambridge at the University Press, bl. 380, 1973, ISBN 0-521-08230-7
  117. ↑ Manuelian (1998) bl. 399–400
  118. ↑ Clarke (1990) bl. 94–7
  119. ↑ Badawy (1968) bl. 50
  120. ↑ "Types of temples in ancient Egypt" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Maart 2013. Besoek op 9 Maart 2008.
  121. ↑ Dodson (1991) bl. 23
  122. ↑ Robins (1997) bl. 29
  123. ↑ Robins (1997) bl. 21
  124. ↑ Robins (1998) bl. 74
  125. ↑ Shaw (2002) bl. 216
  126. ↑ Robins (1998) bl. 149
  127. ↑ Robins (1998) bl. 158
  128. ↑ James (2005) bl. 102
  129. ↑ "The Oxford Guide: Essential Guide to Egyptian Mythology", red. Donald B. Redford, bl. 106, Berkley, 2003, ISBN 0-425-19096-X
  130. ↑ James (2005) bl. 117
  131. ↑ Shaw (2002) bl. 313
  132. ↑ Allen (2000) bl. 79, 94–5
  133. ↑ Wasserman, et al. (1994) bl. 150–3
  134. ↑ "Mummies and Mummification: Old Kingdom" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 November 2014. Besoek op 9 Maart 2008.
  135. ↑ "Mummies and Mummification: Late Period, Ptolemaic, Roman and Christian Period" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Maart 2013. Besoek op 9 Maart 2008.
  136. ↑ "Shabtis" (in Engels). Digital Egypt for Universities, University College London. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 November 2014. Besoek op 9 Maart 2008.
  137. ↑ James (2005) bl. 124
  138. ↑ Shaw (2002) bl. 245
  139. ↑ Manuelian (1998) bl. 366–67
  140. ↑ Clayton (1994) bl. 96
  141. ↑ Shaw, Garry J. (2009). "The Death of King Seqenenre Tao". Journal of the American Research Center in Egypt. 45.
  142. ↑ Shaw (2002) bl. 400
  143. ↑ Nicholson (2000) bl. 195
  144. ↑ Nicholson (2000) bl. 215
  145. ↑ Filer (1995) bl. 94
  146. ↑ Filer (1995) bl. 21
  147. ↑ Filer (1995) bl. 39
  148. ↑ Strouhal (1989) bl. 243
  149. ↑ Stroual (1989) bl. 244–46
  150. ↑ Clarke (1990) bl. 222
  151. ↑ Clarke (1990) bl. 217
  152. ↑ Gardiner (1957) bl. 197
  153. ↑ Siliotti (1998) bl. 10
  154. ↑ El-Daly (2005) bl. 112
  155. ↑ Siliotti (1998) bl. 13
  156. ↑ Siliotti (1998) bl. 100

Bronne

wysig
  • Aldred, Cyril (1988). Akhenaten, King of Egypt. London, England: Thames and Hudson. ISBN 0-500-05048-1.
  • Allen, James P. (2000). Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-77483-7.
  • Badawy, Alexander (1968). A History of Egyptian Architecture. Vol III. Berkeley, California: University of California Press. ISBN 0-520-00057-9.
  • Billard, Jules B. (1978). Ancient Egypt: Discovering its Splendors. Washington D.C.: National Geographic Society.
  • Cerny, J (1975). Egypt from the Death of Ramesses III to the End of the Twenty-First Dynasty' in The Middle East and the Aegean Region c.1380–1000 BC. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-08691-4.
  • Clarke, Somers; R. Engelbach (1990). Ancient Egyptian Construction and Architecture. New York, New York: Dover Publications, Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft originally published by Oxford University Press/Humphrey Milford, London, (1930). ISBN 0-486-26485-8.
  • Clayton, Peter A. (1994). Chronicle of the Pharaohs. London, England: Thames and Hudson. ISBN 0-500-05074-0.
  • Cline, Eric H.; O'Connor, David Kevin (2001). Amenhotep III: Perspectives on His Reign. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. p. 273. ISBN 0-472-08833-5.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  • Dodson, Aidan (1991). Egyptian Rock Cut Tombs. Buckinghamshire, UK: Shire Publications Ltd. ISBN 0-7478-0128-2.
  • Dodson, Aidan; Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt. London, England: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05128-3.
  • El-Daly, Okasha (2005). Egyptology: The Missing Millennium. London, England: UCL Press. ISBN 1-84472-062-4.
  • Filer, Joyce (1996). Disease. Austin, Texas: University of Texas Press. ISBN 0-292-72498-5.
  • Gardiner, Sir Alan (1957). Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs. Oxford, England: Griffith Institute. ISBN 0-900416-35-1.
  • Hayes, W. C. (Oktober 1964). "Most Ancient Egypt: Chapter III. The Neolithic and Chalcolithic Communities of Northern Egypt". Journal of Near Eastern Studies (No. 4 uitg.). 23: 217–272. doi:10.1086/371778.
  • Imhausen, Annette; Robson, Eleanor; Dauben, Joseph; Plofker, Kim; Berggren, J. Lennart; Katz, Victor J. (2007). The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam: A Sourcebook. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0-691-11485-4.
  • James, T.G.H. (2005). The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 0-472-03137-6.
  • Barry Kemp (1991). Ancient Egypt: Anatomy of a Civilization. London, England: Routledge. ISBN 0-415-06346-9.
  • Lichtheim, Miriam (1975). Ancient Egyptian Literature, vol 1. London, England: University of California Press. ISBN 0-520-02899-6.
  • Lichtheim, Miriam (1980). Ancient Egyptian Literature, A Book of Readings. Vol III: The Late Period. Berkeley, California: University of California Press.
  • Loprieno, Antonio (1995a). Ancient Egyptian: A linguistic introduction. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-44849-2.
  • Loprieno, Antonio (1995b). "Ancient Egyptian and other Afroasiatic Languages". In Sasson, J. M. (red.). Civilizations of the Ancient Near East. Vol. 4. New York, New York: Charles Scribner. pp. 2137–2150. ISBN 1-56563-607-4.
  • Loprieno, Antonio (2004). "Ancient Egyptian and Coptic". In Woodward, Roger D. (red.). The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge, UK: Cambridge University Press. pp. 160–192. ISBN 0-521-56256-2.
  • Lucas, Alfred (1962). Ancient Egyptian Materials and Industries, 4th Ed. London, England: Edward Arnold Publishers. ISBN 1-85417-046-5.
  • Mallory-Greenough, Leanne M. (2002). "The Geographical, Spatial, and Temporal Distribution of Predynastic and First Dynasty Basalt Vessels". The Journal of Egyptian Archaeology. London, England: Egypt Exploration Society. 88: 67–93. doi:10.2307/3822337. JSTOR 3822337.
  • Manuelian, Peter Der (1998). Egypt: The World of the Pharaohs. Bonner Straße, Cologne Germany: Könemann Verlagsgesellschaft mbH. ISBN 3-89508-913-3.
  • McDowell, A. G. (1999). Village life in ancient Egypt: laundry lists and love songs. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 0-19-814998-0.
  • Meskell, Lynn (2004). Object Worlds in Ancient Egypt: Material Biographies Past and Present (Materializing Culture). Oxford, England: Berg Publishers. ISBN 1-85973-867-2.
  • Midant-Reynes, Béatrix (2000). The Prehistory of Egypt: From the First Egyptians to the First Pharaohs. Oxford, England: Blackwell Publishers. ISBN 0-631-21787-8.
  • Nicholson, Paul T. (2000). Ancient Egyptian Materials and Technology. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-45257-0.
  • Oakes, Lorna (2003). Ancient Egypt: An Illustrated Reference to the Myths, Religions, Pyramids and Temples of the Land of the Pharaohs. New York, New York: Barnes & Noble. ISBN 0-7607-4943-4.
  • Robins, Gay (2000). The Art of Ancient Egypt. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 0-674-00376-4.
  • Kim Ryholt (Januarie 1997). The Political Situation in Egypt During the Second Intermediate Period. Copenhagen, Denmark: Museum Tusculanum. ISBN 87-7289-421-0.
  • Scheel, Bernd (1989). Egyptian Metalworking and Tools. Haverfordwest, Great Britain: Shire Publications Ltd. ISBN 0-7478-0001-4.
  • Shaw, Ian (2003). The Oxford History of Ancient Egypt. Oxford, England: Oxford University Press. ISBN 0-19-280458-8.
  • Siliotti, Alberto (1998). The Discovery of Ancient Egypt. Edison, New Jersey: Book Sales, Inc. ISBN 0-7858-1360-8.
  • Strouhal, Eugen (1989). Life in Ancient Egypt. Norman, Oklahoma: University of Oklahoma Press. ISBN 0-8061-2475-X.
  • Tyldesley, Joyce A. (2001). Ramesses: Egypt's greatest pharaoh. Harmondsworth, England: Penguin. pp. 76–77. ISBN 0-14-028097-9.
  • Vittman, G. (1991). "Zum koptischen Sprachgut im Ägyptisch-Arabisch". Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes. Vienna, Austria: Institut für Orientalistik, Vienna University. 81: 197–227.
  • Walbank, Frank William (1984). The Cambridge ancient history. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-23445-X.
  • Wasserman, James; Faulkner, Raymond Oliver; Goelet, Ogden; Von Dassow, Eva (1994). The Egyptian Book of the dead, the Book of going forth by day: being the Papyrus of Ani. San Francisco, California: Chronicle Books. ISBN 0-8118-0767-3.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  • Wilkinson, R. H. (2000). The Complete Temples of Ancient Egypt. London, England: Thames and Hudson. ISBN 0-500-05100-3.

Eksterne skakels

wysig
Wiki-webtuistes
Geskiedenis
Egiptologie
Kunsgeskiedenis
Bronvermelding
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Antieke_Egipte&oldid=2666382"