Wikipedia

Fenisië

ou Semitiese beskawing

Fenisië (van die Griekse Φοινίκη, Phoiníkē; Arabies: فينيقية, Fīnīqīyah) was ’n antieke Semitiessprekende, seevarende beskawing in die westelike kusstreke van die Vrugbare Halfmaan wat aan die kuslyn van die moderne Libanon gesentreer was.[1][2] Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die Middellandse See geleë.

Fenisië
← Flag
← Flag
← Flag
 2500 v.C. – 64 v.C.
Ligging of Fenisië
Ligging of Fenisië
'n Kaart van die Fenisiese streek in groen.
Hoofstad Geen; belangrike stede was Bublos, Tirus en Kartago
Taal/Tale Fenisies, Punies
Regering Monargie
Bekende konings van Fenisiese stede
 - ca. 1000 v.C. Ahiram
 - 969–936 n.C. Hiram I
 - 820–774 n.C. Pigmalion
Historiese tydperk Mesopotamië
 - Gevestig 2500 v.C.
 - Stigting 2500 v.C.
 - Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat 969 v.C.
 - Pigmalion stig Kartago (legendaries) 814 v.C.
 - Pompeius verower Fenisië en die res van die Seleukidiese Ryk 64 v.C.
 - Ontbind 64 v.C.

Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van Bublos in Noord-Libanon tot Karmelberg in die hedendaagse Israel. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die Orontesriviermond tot by Ashkelon.[3] Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van Siprus tot die Iberiese Skiereiland.

Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000 v.C. in die Levant ontstaan het.[4] Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as Tiriese pers. Die term beskryf nie nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap nie, want antieke bronne dui nie aan dat die Fenisiërs hulself voor die Laat Oudheid as van dieselde identiteit, afkoms of tuisland beskou het nie.[5]

Ruïnes van Tirus.
Sidon.
Bublos.

Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die Kanaäniete bekend staan.[6][7] Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,[8] maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die Ammoniete, Moabiete, Israeliete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".[9]:13–14

Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die verval van die Bronstydperk. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos Griekeland, Egipte en Mesopotamië. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu v.C.

Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in antieke Griekeland, waarvan die noemenswaardigstes Tirus, Sidon en Bublos was.[10][11] Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.[12] Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. Kartago, 'n nedersetting in Noordwes-Afrika, het in die 7de eeu v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen.

Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.[13] Hulle beste nalatenskap was die wêreld se oudste geverifieerde alfabet, waarvan die oorsprong verbind word aan dié van die Hebreeuse skrif via die Proto-Sinaïtiese alfabet.[14] Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die Arabiese en Griekse alfabet te ontwikkel en daarna weer die Latynse alfabet en Cyrilliese skrif.[15][16]

Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke Westerse beskawing.[17]

Etimologie

wysig

Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.[18] In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.[19]

Die naam "Fenisiërs" kom, nes die Latynse Poenī (adjektief poenicus, later pūnicus), van die antieke Griekse Φοινίκη (Phoiníkē). Die woord φοῖνιξ (phoînix) beteken "Fenisiër", "Tiriese pers" of "dadelpalm." Homeros het dit in elk van dié betekenisse gebruik.[20] (Die mitiese voël Feniks het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het.

Geskiedenis

wysig

Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200 v.C. tot aan die einde van die Persiese tydperk (332 v.C.) was.[21]

Die Fenisiese Bronstydperk is grootliks onbekend.[22] Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.[22] Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.[23] In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, Mitanni, die Hetiete en Assirië 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.[23]

Oorsprong

wysig
 
’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450 v.C.

Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese Kopersteentydperkkultuur. Die staat Oegarit uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,[24] hoewel Oegarities nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.[25][26]

Die Griekse historikus Herodotos en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.[27][28][29] Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750 v.C.[28][29][30] Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse genetiese navorsing dui aan hedendaagse Libanese kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.[31]

Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)

wysig

Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van farao Toetmoses III (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die Fenekhu, "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.[32]

Teen die 14de eeu v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. Tirus, Sidon, Beiroet en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos tin en lasuursteen van so ver oos as Afganistan. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur.

In die Amarna-briewe word vertel die naburige Amoriete en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300 v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-Sirië tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor.

Opkoms en hoogtepunt (1200-800 v.C.)

wysig

Tussen 1200 en 1150 v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230 v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.[33] Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.[6]

 
'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. Britse Museum.

Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu v.C. herstel het.[34]

Vroeg in die Ystertydperk het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike Swartsee gevestig. Kolonies is gestig op Siprus, Sardinië, die Baleariese Eilande, Sisilië en Malta, sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.[35] Fenisiese silwer uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat loodisotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en Spanje, wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.[36]

Teen die 10de eeu v.C. het Tirus die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van Hiram I (c. 969-936 v.C.). Tydens die bewind van die priester Etbaäl (887-856 v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van Siprus. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm.

Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en Joodse geskrifte genoem is.[37]

In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650 v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.[6] Onder hulle gewildste goedere was fyn tekstiel, gewoonlik gekleur met Tiriese pers.

Homeros se Ilias, wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese klere en metaalgoedere.[6]

Stigting van Kartago

wysig

Kartago is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.[38] Die stad se naam in Punies, 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (Qart-Ḥadašt), beteken "Nuwe Stad".[39] Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215 v.C. – voor die val van Troje in 1180 v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814 v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.[40] Volgens legendes, insluitende Vergilius se Eneïde, is die stad deur koningin Dido gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die Puniese Oorloë (264-146 v.C.) deur Rome verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is.

Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538 v.C.)

wysig
 
Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824 v.C.). Britse Museum.

As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.[37]

Die Assiriese verowering van Fenisië het onder koning Salmaneser III begin. Hy het in 858 v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle vasalstate met 'n sekere mate van vryheid.[37] Dit het in 744 v.C. verander met die troonbestyging van Tiglat-Pileser III. Teen 738 v.C. was die grootste deel van die Levant, insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly.

Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721 v.C. het Sargon II Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, Sanherib, het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur Esarhaddon verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die Mediese Ryk verwoes is.

Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die Nieu-Babiloniese Ryk in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, Nabopolassar (626-605 v.C.), en sy seun, Nebukadnesar II (omstreeks 605-562 v.C.), gerebelleer. In 587 v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.[41]

Persiese tydperk (539-332 v.C.)

wysig
 
Fenisiërs bou pontbrûe vir Ahasveros tydens die tweede Persiese inval van Griekeland in 480 v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).

In 539 v.C het Kores die Grote, die koning en stigter van die Persiese Achaemenidiese Ryk, Babilon verower.[42] Terwyl Kores die state oor die hele Nabye Ooste begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".[43] Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele satrapie (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.[44]

Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese satrape (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.[42][45]

 
'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.

Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.[42] Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die ryk se oorloë met Griekeland in die laat 5de eeu v.C.[46] Fenisiërs onder Ahasveros het die Xerxeskanaal gebou, asook die pontbrûe waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.[47] Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.[48]

In die middel van die 4de eeu v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.[49] Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote.

Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)

wysig

Fenisië was een van die eerste streke wat deur Alexander die Grote verower is tydens sy militêre veldtogte in Wes-Asië. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was Tirus, wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.[50] Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan Melqart te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2 000 van sy belangrikste inwoners is gekruisig en 'n strooipophandlanger is aangestel.[51] Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.[52]

 
'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332 v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.

Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,[50] maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.[50]

Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.[50] Die aanpassing by die Masedoniese heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar mitologiese stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.[50]

Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323 v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die Seleukiede, gekom. Die Ptolemeïese Ryk van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.[41] Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.[41]

Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63 v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82 v.C. deur Tigranes die Grote van Armenië verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom.

Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62 v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die Romeinse provinsie Syria. Fenisië het in die 3de eeu n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's n.C., toe die Moslemse Arabiere dit verower het.

Demografie

wysig

Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige Israeliete en Moabiete 'n Kanaänitiese volk. Hulle was 'n groep antieke Semitiessprekende volke wat op die laatste in die 3de millennium v.C. in die Levant verskyn het.[6] Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as Kenaʿani, "Kanaäniete".[53]

In 'n studie in 2018 met mitochondriale DNS in Sardinië is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne Libanon gevestig het.[54]

Genetiese studies

wysig

In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die haplogroep J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die Kaukasusberge, Mesopotamië en die Levant ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van Siprus tot Marokko. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".[55] Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland Ibiza.[56]

In 2016 het die skelet van 'n 2 500 jaar oue man van Kartago wat in Tunisië ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van Iberië na die Magreb.[57]

Volgens 'n studie van 2017 wat deur die American Journal of Human Genetics gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die Bronstydperk.[58][59] Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3 750 en 3 650 jaar gelede gelewe het", met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die Eurasiese steppe).[60][61]

In 'n studie in 2020 wat in die American Journal of Human Genetics gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die Yster-, Hellenistiese en Ottomaanse tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.[62]

Ekonomie

wysig

Handel

wysig
 
Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800 v.C.).

Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.[34]

 
Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.[63][64] Argeologiese Museum van Cádiz.

Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die Minoïese beskawing op Kreta (1950-1450 v.C.) begin, wat saam met die Miceense beskawing (1600-1100 v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.[65] Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het.

Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,[66] asook wyn van die 8ste eeu v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50 km wes van Ashkelon, Israel, ontdek is.[67] Groot houers van terracotta uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare Nubiese goud gekoop.

Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker silwer was, soos van Sardinië en die Iberiese Skiereiland. Tin vir die maak van brons is dalk van Galisië in Suid-Spanje gekry, of van Noord-Europa (Cornwall of Bretagne).[68]

Nywerheid

wysig
 
'n Fenisiese metaalbak met 'n jagtoneel (8ste eeu v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.

Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.[6] Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.[69]

Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.[70] Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.[71] Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.[69] Uit die Ilias blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.[6] Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van ivoor en geverfde volstruiseiers met fyn detail.

 
'n Etruskiese graf (omstreeks 350 v.C.) wat 'n man met 'n pers toga uitbeeld.

Tiriese pers

wysig

Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met Tiriese pers, wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus Murex. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750 v.C. al ontdek het.[72]

Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse Marokko.[73]

Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit.

Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.[69]

Mynbou

wysig

Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; yster was die enigste metaal van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in Siprus voorgekom, hoofsaaklik vir koper. Sardinië is dalk uitsluitlik vir sy mineralebronne gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en lood.

Die Iberiese Skiereiland was die rykste bron van verskeie metale, insluitend goud, silwer, koper, yster, tin en lood.[74] Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.[74] Kartago het na berig word van slawe gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.[74]

Wynbou

wysig

Die merkwaardigste landbouproduk was wyn, wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.[75] Die gewone wynstok is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-Kaukasus gekom het via handelsroetes oor Mesopotamië of die Swartsee.

Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die Ou Ryk (2686-2134 v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.[75] Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.[75] Om oksidasie te voorkom is houers met 'n laag olyfolie, dennehout en hars verseël.

Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in Noord-Afrika, Sisilië, Frankryk en Spanje gevestig,[75] en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste Wes-Europese wyne gevorm.[76]

Skeepsbou

wysig
 
Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit Nineve.
 
Die Houtvervoerreliëf in die Louvre.
Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote.

Die Fenisiërs het reeds sedert 1200 v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die kiel ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die bireem gebruik het, omstreeks 700 v.C.[77]

Hulle het waarskynlik ook die trireem ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.[37]

Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die amfoor, 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2 000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en Akko ontdek.[78]

Die eerste voorbeeld van seereg was ook in die Levant.[79] Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot kartografie bygedra.[80]

In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15 m naby Gozo-eiland in Malta ontdek. Dit kom uit 700 v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.[81]

Belangrike stede en kolonies

wysig
 
'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies (in rooi) omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.

Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike taal en kultuur. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars.

Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne Beiroet), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die Atlantiese kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die Kanariese Eilande en Brittanje verken.[6]

Fenisiese kolonisasie

wysig

Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle kolonies en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1 000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.[82] 'n Groot motiveringsfaktor was mededinging met die Grieke, wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.[83] Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op Sisilië en Kreta van tyd tot tyd gebots.[84]

Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na Korsika, die Baleariese Eilande, Sardinië en Sisilië, sowel as op die Europese vasteland in Genua en Marseille.[85] Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.[86]

Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,[87][88] wat magistrate aangestel het.[89] Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur.

Gemeenskap en kultuur

wysig

Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n monargale politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300 v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring.

Politiek en regering

wysig
 
Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.
 
'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.
 
'n Stele van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.

Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu v.C. het Tirus die magtigste stad geword.

Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die gode en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en -rituele. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak.

Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus.

Reeds van die 15de eeu v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".[52] In die 6de eeu v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van Romeinse konsuls ooreengestem het. Hulle was bekend as sufetes en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.[90][52]

In die 4de eeu v.C., toe die leërs van Alexander die Grote Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.[52] Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.[52]

Reg en administrasie

wysig

Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van belasting, om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.[37] Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande.

Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal.

Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien.

Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels – as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels.

Taal

wysig

Fenisies was lid van die Kanaänitiese tak van die Noordwes-Semitiese tale. Die taal wat daaruit voortgevloei het en in die Kartaagse Ryk gepraat is, word Punies genoem. Punies is nog in die 5de eeu n.C. gepraat.

Alfabet

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Fenisiese alfabet.
 
Die sarkofaag van koning Ahiram van Bublos, wat die oudste bekende inskripsie in die Fenisiese alfabet bevat. (Nasionale Museum van Beiroet.)

Omstreeks 1050 v.C.[26] het die Fenisiërs 'n skrif ontwikkel om hulle taal in te skryf. Die Kanaänities-Fenisiese alfabet het 22 letters gehad, alles konsonante (en was dus streng gesproke 'n abjad).[16] Dit het vermoedelik ontstaan uit die Proto-Sinaïtiese skrif (of Proto-Kanaänitiese skrif) wat in die Laat Bronstydperk in Sinai en Kanaän gebruik is.[91][92] Deur middel van hulle seehandel het hulle die alfabet na Anatolië, Noord-Afrika en Europa versprei.[6][93]

Die naam "Fenisies" word gewoonlik gegee aan inskripsies van ná omstreeks 1050 v.C., want Fenisies, Hebreeus en ander Kanaänitiese dialekte was tot in dié tyd grootliks ononderskeidbaar.[26][15] Fenisiese inskripsies van tot die vroeë Christelike tydperk is in Libanon, Sirië, Israel, Palestina, Siprus en op ander plekke ontdek.

Die alfabet is moontlik in die 8ste eeu v.C. deur die Grieke aangeneem en aangepas. Dit het waarskynlik geleidelik gebeur danksy kommersiële handelstransaksies.[94] Fenisiese handelaars het die alfabet vermoedelik na Kreta gebring,[95] van waar dit geleidelik noordwaarts versprei het.

Kuns

wysig

Fenisiese kuns het gewoonlik ornamente behels, veral juweliersware, erdeware, glasware en reliëfwerk.[96] Groot beelde was skaars. Fenisiese kunsvoorwerpe is al ontdek van Spanje en Marokko tot Rusland en Irak. Baie van wat oor Fenisiese kuns bekend is, is danksy ontdekkings van buite Fenisië. Die kuns is in 'n groot mate beïnvloed deur baie kulture, veral van Egipte, Griekeland en Assirië. Griekse invloede was veral merkbaar in erdewerk, terwyl Egiptiese style te sien is in ivoorwerk.[96]

Die Fenisiese kuns word ook van dié van ander streke onderskei deurdat daar 'n voortsetting van konvensies uit die Bronstydperk was tot ver in die Ystertydperk, soos maskers van terracotta.[97] Fenisiërs was veral vaardig met hout, ivoor, brons en tekstiele.[98] In die Ou Testament is 'n vakman van Tirus in diens geneem om die legendariese Salomo se Tempel in Jerusalem te bou en versier (1 Konings), wat dui op 'n "goed ontwikkelde en hoogs gerespekteerde vaknywerheid in die middel van die 10de eeu v.C. in Fenisië".[97] Die Ilias beskryf die geborduurde rokke van Priamos se vrou, Hekabe, as "die werk van vroue van Sidon". Dit lyk of die Assiriërs veral Fenisiese ivoorwerk hoog aangeslaan het en groot hoeveelhede daarvan in hulle paleise gebruik het.[99]

Dit lyk of die Fenisiërs hulle kuns aan kommersiële belange gekoppel het.[69] Hulle het kunswerke gemaak om in die smaak van spesifieke handelsvennote te val: Hulle het nie net verskillende kulture in ag geneem nie, maar ook sosio-ekonomiese statusklasse.[69]

  •  
    'n Versierde gedenkplaat met 'n vegtende man en griffioen; 900-800 v.C.
  •  
    'n Wynhouer; 800-700 v.C.
  •  
    'n Kraal met 'n gesig; middel 4de-3de eeu v.C.
  •  
    Een oorring van 'n paar, elk met vier reliëfgesigte; laat 4de-3de eeu v.C.

Vroue

wysig
 
Vrouebeeldjies uit Tirus, omstreeks 1000-550 v.C. (Nasionale Museum van Beiroet.)

Vroue in Fenisië het aan openbare geleenthede en godsdiensoptogte deelgeneem en op bankette saam met mans gesit, gedans en musiek gemaak.[100] In die meeste gevalle is egter van vroue verwag om nederiger as mans op te tree en aan te trek; vrouebeeldjies beeld vroue gewoonlik uit as aangetrek van kop tot tone, met die arms ook soms bedek.

Hoewel vroue selde politieke mag gehad het, het hulle aan gemeenskapsbedrywighede deelgeneem. Hulle het 'n sê in die volksvergaderings gehad wat in sommige stadstate hulle verskyning gemaak het.[101] Minstens een vrou, Unmiashtart, het in die 5de eeu v.C. oor Sidon regeer.[37] Die bekendste twee Fenisiese vroue was politieke figure: Isebel, in die Bybel uitgebeeld as die selfgeldende prinses van Sidon (1 Konings), en Dido, die halflegendariese stigter en eerste koningin van Kartago. In Vergilius se epiese gedig die Eneïde word Dido beskryf as die medeheerser van Tirus wat op 'n slim manier ontsnap van die tirannie van haar broer Pigmalion en 'n terrein vir die bou van Kartago verseker.

Godsdiens

wysig
 
Baäl met sy een arm opgelig, 14de-12de eeu v.C., ontdek in die antieke Oegarit, 'n stad in die verre noorde van die Fenisiese kus (Louvre).

Die godsdienspraktyke en geloofsoortuigings van die Fenisiërs was oor die algemeen dieselfde as dié van hulle bure in Kanaän, wat ook ooreengestem het met dié deur die hele antieke Semitiese wêreld.[102][103] Godsdiensrituele was hoofsaaklik vir die doeleindes van die stadstate; belasting was in die vorm van godsdiensofferandes.[104] Ongelukkig het die Fenisiese heilige geskrifte wat aan die antieke wêreld bekend was, verlore gegaan.[105]

Verskeie Kanaänitiese praktyke word in antieke bronne en deur geleerdes genoem, soos tempelprostitusie[106] en kinderofferandes.[107] Spesiale terreine wat "Tofet" genoem is en waar Fenisiërs na bewering "hulle seuns en dogters in die vuur geoffer het", word in die Bybel deur die Here veroordeel, veral in Jeremia 7:30-32 en in 2 Konings 23:10 en 17:17.

Die Kanaänitiese mitologie was blykbaar nie so uitgebrei as by hulle Semitiese bure in Mesopotamië nie. Die hoofgod in Kanaän was El (𐤀𐤋, "god").[108] Die seun van El was Baäl (𐤁𐤏𐤋, "meester"), 'n magtige weergod wat telkens gesterf en weer opgestaan het. Ander gode het koninklike titels gehad, soos Melqart, wat "koning van die stad" beteken,[109] of Adonis vir "heer".[110] Dit was dalk dikwels plaaslike name vir dieselfde gode.

Daar was baie gode in die Semitiese panteon; watter god die hoofgod was, het blykbaar afgehang van 'n spesifieke stadstaat.[111][112] Melqart was prominent in Fenisië en oorsee, nes Astarte, 'n vrugbaarheidsgodin met koninklike en moederlike eienskappe.

Godsdiensinstelling in Tirus wat marzeh (𐤌𐤓𐤆𐤄, "plek van reünie") genoem is, het saambinding en lojaliteit aangehelp. Marzeh het op feesdae bankette vir hulle lede gehou en baie het tot elitistiese broederskappe ontwikkel. Elke marzeh het geesverwantskap en 'n gemeenskapsgevoel aangewakker met 'n reeks etes wat vir getroue lede gehou is ter ere van vergoddelikte voorouers.[113] In Kartago, wat 'n ingewikkelde republikeinse regeringstelsel ontwikkel het, het die marzeh dalk 'n rol gespeel om sosiale en politieke sienings onder burgers te versprei; die burgers is in verskillende instellings verdeel wat deur feeste en bankette gesolidariseer is. Sulke feesgroepe kon dalk selfs die stemgroepe saamgestel het vir die stadstaat se volksvergadering.[114][115]

Die Fenisiërs het offerandes aan hulle gode gebring in die vorm van beeldjies en erdeware.[116] Honderde beeldjies en potskerwe is in die Middellandse See ontdek wat waarskynlik in die see gegooi is om veilige reise te verseker.[116] Omdat die Fenisiërs seevaarders was, word gespekuleer dat baie van hulle rituele ter see of op skepe plaasgevind het. Die spesifieke aard van dié praktyke is egter onbekend.

Verwysings

wysig
  1. ↑ Kitto, John (1851). A Cyclopedia of Biblical Literature. Adan and Charles Black.
  2. ↑ Malaspina, Ann (2009). Lebanon. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0579-6.
  3. ↑ Meir Edrey (2019). Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant. Alter Orient und Altes Testament. Vol. 469. Germany: Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster. pp. 23–24. ISBN 978-3-86835-282-5.
  4. ↑ "Phoenicia | Definition, Location, History, Religion, & Facts". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 29 Augustus 2021.
  5. ↑ "Who Were The Phoenicians? | History Today". www.historytoday.com. Besoek op 20 April 2020.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Scott, John C (2018). "The Phoenicians and the Formation of the Western World". Comparative Civilizations Review. 78 (78).
  7. ↑ Quinn (2017), pp. 24, 204.
  8. ↑ Drews, Robert (1998). "Canaanites and Philistines". Journal for the Study of the Old Testament. 23 (81): 39–61. doi:10.1177/030908929802308104. S2CID 144074940.
  9. ↑ Tubb, Johnathan N. (1998). Canaanites; In:British Museum People of the Past. University of Oklahoma Press. ISBN 9780806131085. Besoek op 9 Oktober 2018.
  10. ↑ Aubet (2001), p. 17.
  11. ↑ "Phoenicia". World History Encyclopedia. 
  12. ↑ Quinn (2017), pp. 201–203.
  13. ↑ Markoe (2000), pp. 10–12.
  14. ↑ Coulmas 1996.
  15. ↑ 15,0 15,1 Markoe (2000), p. 111.
  16. ↑ 16,0 16,1 Fischer, Steven Roger (2004). A history of writing. Reaktion Books. p. 90.
  17. ↑ Niemeyer, Hans G. (2004). "The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society". In Rollinger, Robert; Ulf, Christoph (reds.). Commerce and Monetary Systems in the Ancient World. Stuttgart: Franz Stiener Verlag. pp. 246, 250.
  18. ↑ Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)
  19. ↑ Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". Encyclopedia Britannica, 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.
  20. ↑ "Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ". www.perseus.tufts.edu. Besoek op 3 Februarie 2017.
  21. ↑ Jigoulov 2021, p. 13
  22. ↑ 22,0 22,1 Jigoulov 2021, p. 18
  23. ↑ 23,0 23,1 Jigoulov 2021, pp. 18–9
  24. ↑ Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)
  25. ↑ Woodard, Roger (2008). The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-68498-9.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Naveh, Joseph (1987). "Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue". In Miller; et al. (reds.). Ancient Israelite Religion. ISBN 0-8006-0831-3.. Coulmas (1996).
  27. ↑ Herodotos Histories 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, Geography 16.3.4.
  28. ↑ 28,0 28,1 Bowersock, G.W. (1986). "Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World". In Khalifa, Haya Ali; Rice, Michael (reds.). Bahrain Through The Ages – the Archaeology. Routledge. pp. 401–2. ISBN 0-7103-0112-X.
  29. ↑ 29,0 29,1 Rice, Michael (1994). The Archaeology of the Arabian Gulf. Routledge. p. 20. ISBN 0-415-03268-7.
  30. ↑ R.A. Donkin (1998). Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224. p. 48. ISBN 0-87169-224-4.
  31. ↑ Haber, Marc; Doumet-Serhal, Claude; Scheib, Christiana; Xue, Yali; Danecek, Petr; Mezzavilla, Massimo; Youhanna, Sonia; Martiniano, Rui; Prado-Martinez, Javier; Szpak, Michał; Matisoo-Smith, Elizabeth; Schutkowski, Holger; Mikulski, Richard; Zalloua, Pierre; Kivisild, Toomas; Tyler-Smith, Chris (2017). "Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences". American Journal of Human Genetics. 101 (2): 274–282. doi:10.1016/j.ajhg.2017.06.013. PMC 5544389. PMID 28757201.
  32. ↑ Markoe (2000), pp. 1–19.
  33. ↑ Stieglitz, Robert (1990). "The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 129 (9).
  34. ↑ 34,0 34,1 Bentley, Jerry H. (1999). "Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis". Geographical Review. 89 (2): 215–219. doi:10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x.
  35. ↑ Barnes, William H. (1991). Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel. Atlanta: Scholars Press. pp. 29–55.
  36. ↑ Chamorro, Javier G. (1987). "Survey of Archaeological Research on Tartessos". American Journal of Archaeology. 91 (2): 197–232. doi:10.2307/505217. JSTOR 505217. S2CID 191378720.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 History, Captivating (2019). "The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World". Captivating History. ISBN 9781647482053.
  38. ↑ Warmington (1964).
  39. ↑ Charles-Picard, Gilbert; Picard, Colette (1968). Vie et Mort de Carthage [The Life and Death of Carthage] (in Frans). Paris: Hachett. pp. 28–35.
  40. ↑ Lancel, Serge (1995). Carthage. Vertaal deur Antonia Nevill. Oxford: Blackwell. pp. 20–23.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 "Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia" [Lebanon - Assiriese en Babiloniese dominasie van Fenisië]. Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 22 April 2020.
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Katzenstein, Jacob (1979). "Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)". The Biblical Archaeologist. 42 (1): 31. doi:10.2307/3209545. JSTOR 3209545. S2CID 165757132.
  43. ↑ Herodotus. The Histories, Book III. pp. §19.
  44. ↑ Herodotus. The Histories, Book III. pp. 218, §91.
  45. ↑ MAMcIntosh (29 Augustus 2018). "A History of Phoenician Civilization". Brewminate (in Engels (VSA)). Besoek op 20 April 2020.
  46. ↑ Herodotus. The Histories, Book V. pp. §109.
  47. ↑ Herodotus. The Histories, Book VII. pp. §23.
  48. ↑ Herodotus. The Histories, Book VIII. pp. §90.
  49. ↑ "LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65". penelope.uchicago.edu. Besoek op 20 April 2020.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 Millar, Fergus (2006). "The Phoenician Cities". The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation. University of North Carolina Press. pp. 32–50. doi:10.5149/9780807876657_millar.8. ISBN 9780807830307. JSTOR 10.5149/9780807876657_millar.8.
  51. ↑ "Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE". World History Encyclopedia. Besoek op 7 Maart 2019.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 Stockwell, Stephen (2010). "Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States". Geopolitics, History, and International Relations (2): 128–129.
  53. ↑ "Phoenicia". britannica.com.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  54. ↑ "Ancient Phoenician life was mixed and multicultural". Cosmos Magazine (in Engels). 10 Januarie 2018. Besoek op 25 April 2020.
  55. ↑ Zalloua, Pierre A.; et al. (2008). "Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean". American Journal of Human Genetics. 83 (5): 633–642. doi:10.1016/j.ajhg.2008.10.012. PMC 2668035. PMID 18976729.
  56. ↑ Tomàs, Carme (2006). "Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago". American Journal of Physical Anthropology. 129 (2): 268–278. doi:10.1002/ajpa.20273. PMID 16323196.
  57. ↑ Matisoo-Smith, Elizabeth A.; Gosling, Anna L.; Boocock, James; Kardailsky, Olga; Kurumilian, Yara; Roudesli-Chebbi, Sihem; et al. (25 Mei 2016). "A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa". PLoS ONE. 11 (5): e0155046. Bibcode:2016PLoSO..1155046M. doi:10.1371/journal.pone.0155046. PMC 4880306. PMID 27224451.
  58. ↑ Harb, Marc; et al. (Julie 2017). "Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences". American Journal of Human Genetics. 101 (2): 274–282. doi:10.1016/j.ajhg.2017.06.013. PMC 5544389. PMID 28757201.
  59. ↑ Abed, Mira (27 Julie 2017). "The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows". Los Angeles Times.
  60. ↑ Zarley, Kermit (4 Augustus 2017). "Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite". Patheos. Besoek op 5 Augustus 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  61. ↑ Abed, Mira (27 Julie 2017). "The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows". Los Angeles Times. Besoek op 5 Augustus 2021.{{cite web}}: AS1-onderhoud: url-status (link)
  62. ↑ Haber, Marc; Nassar, Joyce; Almarri, Mohamed A.; Saupe, Tina; Saag, Lehti; Griffith, Samuel J.; Doumet-Serhal, Claude; Chanteau, Julien; Saghieh-Beydoun, Muntaha; Xue, Yali; Scheib, Christiana L.; Tyler-Smith, Chris (2020). "A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years". American Journal of Human Genetics. 107 (1): 149–157. doi:10.1016/j.ajhg.2020.05.008. PMC 7332655. PMID 32470374.
  63. ↑ A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.
  64. ↑ Lapuente, P.; Rodà, I.; Gutiérrez Garcia‐M, A.; Brilli, M. (Junie 2021). "Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain)". Archaeometry. 63 (3): 467–480. doi:10.1111/arcm.12623. S2CID 225150177.
  65. ↑ Braudel, Fernand (2001). Memory and Mediterranean. Vertaal deur Reynolds, Sian. New York: Alfred A. Knopf. pp. 112–113.
  66. ↑ Cunliffe (2008), pp. 241–2.
  67. ↑ Stager, L. E. (2003). "Phoenician shipwrecks in the deep sea". Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th c. BC. pp. 233–248. ISBN 978-960-7064-40-0.
  68. ↑ Markoe (2000), p. 103.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 Markoe, Glenn; McGovern, Patrick E. (Maart 1990). "A Nation of Artisans". Archaeology. 43 (2): 32–33. JSTOR 41765806.
  70. ↑ Herm, Gerhard (1975). The Phoenicians. Vertaal deur Hiller, Catherine. New York: William Morrow. p. 80.
  71. ↑ Moore, Karl; Lewis, David (1999). Birth of the Multinational. Copenhagen: Copenhagen Business School Press. p. 85.
  72. ↑ St. Clair, Kassia (2016). The Secret Lives of Colour. London: John Murray. pp. 162–164.
  73. ↑ History, Captivating (2019). The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World. p. 60. ISBN 978-1647482053.
  74. ↑ 74,0 74,1 74,2 Rawlinson (1889).
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 75,3 "2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon". History & Culture (in Engels). 14 September 2020. Besoek op 15 September 2020.
  76. ↑ Sechrist, Robert. Planet of the Grapes: A Geography of Wine. pp. 6–7.
  77. ↑ "Galley | ship". Encyclopedia Britannica (in Engels). Besoek op 19 April 2020.
  78. ↑ Haggi, Arad (2010). "Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel". International Journal of Nautical Archaeology (39): 283.
  79. ↑ Wachsmann, Shelley (1998). Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant. College Station, TX: Texas A & M University Press. pp. 300, 51, 323–325, 332.
  80. ↑ Woolmer, Mark (2011). Ancient Phoenicia: An Introduction. London: Bristol Classical Press. p. 84.
  81. ↑ Klein, Christopher. "2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered". HISTORY (in Engels). Besoek op 23 April 2020.
  82. ↑ Hansen, Mogens Herman (2000). "Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History". A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation. Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. pp. 601–602. ISBN 978-87-7876-177-4. Besoek op 5 April 2013.
  83. ↑ Eric H. Cline; Mark W. Graham (27 Junie 2011). Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam. Cambridge University Press. p. 70. ISBN 978-0-521-88911-7. Besoek op 24 Februarie 2013.
  84. ↑ David Sacks; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (1 Januarie 2009). Encyclopedia of the Ancient Greek World. Infobase Publishing. p. 76. ISBN 978-1-4381-1020-2. Besoek op 3 Maart 2013.
  85. ↑ Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. p. 586. ISBN 978-1-4381-2918-1. Besoek op 23 Februarie 2013.
  86. ↑ Naylor, Phillip Chiviges (1 Julie 2009). North Africa: A History from Antiquity to the Present. University of Texas Press. p. 25. ISBN 978-0-292-77878-8. Besoek op 23 Februarie 2013.
  87. ↑ Swartz, B. K.; Dumett, Raymond E. (1 Januarie 1980). West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives. Walter de Gruyter. p. 236. ISBN 978-3-11-080068-5. Besoek op 17 Februarie 2013.
  88. ↑ Garnsey, P. D. A.; Whittaker, C. R. (15 Februarie 2007). Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History. Cambridge University Press. p. 80. ISBN 978-0-521-03390-9. Besoek op 22 Februarie 2013.
  89. ↑ P. Roberts (1 Oktober 2004). HSC Ancient History. Pascal Press. p. 64. ISBN 978-1-74125-179-1. Besoek op 17 Februarie 2013.
  90. ↑ Crawley Quinn, Josephine (2018). "A New Phoenician World". In Search of the Phoenicians. Princeton University Press. pp. 153–175. doi:10.2307/j.ctvc77kkd.13. ISBN 9780691195964. JSTOR j.ctvc77kkd.13.
  91. ↑ Cross, Frank Moore (1980). "Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. The University of Chicago Press on behalf of The American Schools of Oriental Research. 238 (238 (Lente 1980)): 1–20. doi:10.2307/1356511. JSTOR 1356511. S2CID 222445150.
  92. ↑ Millard, A. R. (1986). "The Infancy of the Alphabet". World Archaeology. 17 (3): 390–398. doi:10.1080/00438243.1986.9979978.
  93. ↑ Beck, Roger B.; Black, Linda; Krieger, Larry S.; Naylor, Phillip C.; Shabaka, Dahia Ibo (1999). World History: Patterns of Interaction. Evanston, IL: McDougal Littell. ISBN 978-0-395-87274-1.
  94. ↑ Moscati (1965).
  95. ↑ Jeffery, L. H. (1976). The Archaic Greece: The Greek city-states 700–500 BC. Ernest Benn Ltd & Tonnbridge.
  96. ↑ 96,0 96,1 "Phoenician Art". World History Encyclopedia. Besoek op 19 April 2020.
  97. ↑ 97,0 97,1 Markoe, Glenn E. (Augustus 1990). "The Emergence of Phoenician Art". Bulletin of the American Schools of Oriental Research (279): 13–26. doi:10.2307/1357205. JSTOR 1357205. S2CID 163353156.
  98. ↑ "The Phoenicians (1500–300 B.C.)". www.metmuseum.org. Besoek op 19 April 2020.
  99. ↑ "Furniture plaque carved in high relief with two Egyptianizing figures flanking a volute tree, c. 9th–8th century B.C." www.metmuseum.org. Besoek op 19 April 2020.
  100. ↑ Holst (2011), p. 31.
  101. ↑ Holst (2011), p. 44.
  102. ↑ Moscati (1957), e.g., p. 40 & 113.
  103. ↑ Smith (1956), pp. 1–15.
  104. ↑ Gaster (1965), pp. 113–143, 114–5.
  105. ↑ Harden (1962), pp. 83–4.
  106. ↑ Brandon (1970), pp. 512–513.
  107. ↑ Brandon (1970), p. 448.
  108. ↑ Brandon (1970), p. 258 ("El").
  109. ↑ Moscati (1957), pp. 113–4.
  110. ↑ Brandon (1970), pp. 29–30.
  111. ↑ Brandon (1970), pp. 173, 501.
  112. ↑ Carlyon, Richard (1981). A Guide to the Gods. New York. pp. 311–333.{{cite book}}: AS1-onderhoud: plek sonder uitgewer (link)
  113. ↑ Markoe (2000), p. 120.
  114. ↑ Warmington (1964), p. 148.
  115. ↑ Smith (1956), pp. 33–43.
  116. ↑ 116,0 116,1 "Long-lost Phoenician figurines could reveal secrets to ancient cult". The Jerusalem Post | JPost.com. Besoek op 11 September 2020.

Bronne

wysig
  • Aubet, Maria Eugenia (2001). The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade. Vertaal deur Turton, Mary. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79543-2. See Resensie deur Roger Wright, Universiteit van Liverpool.
  • Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In The Phoenicians, red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri.
  • Brandon, S.G.F., red. (1970). Dictionary of Comparative Religion. New York City: Charles Scribner’s Son. ISBN 9780684310091.
  • Charles-Picard, Gilbert; Picard, Colette (1968). The Life and Death of Carthage. New York City: Taplinger.
  • Coulmas, Florian (1996). The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems. Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-21481-6.
  • Cross, Frank M. (1973). Canaanite Myth and Hebrew Epic. Harvard University Press. ISBN 9780674091764.
  • Cunliffe, Barry (2008). Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000. New Haven, CT: Yale University Press.
  • Elayi, J. 2013. Histoire de la Phénicie. Parys: Perrin
  • Gaster, Theodor H. (1965). "The Religion of the Canaanites". In Ferm, Vergilius (red.). Ancient Religions. New York City: Citadel Pres.
  • Harden, Donald (1962). The Phoenicians. New York, NY: Frederick A. Praeger.
  • Jigoulov, Vadim S. (2021). The Phoenicians: Lost Civilizations. London: Reaktion Books. ISBN 978-1-789-14478-9.
  • Lancel, Serge (1995). Carthage. A History. Oxford: Blackwell.
  • Markoe, Glenn E. (2000). Peoples of the Past: Phoenicians. Berkeley, CA: University of California Press. ISBN 978-0-520-22614-2.
  • Moscati, Sabatino (1957). Ancient Semitic Civilizations. Londen, Engeland: Elek Books.
  • Moscati, Sabatino (1965). The World of the Phoenicians. New York, NY: Frederick A. Praeger.
  • Quinn, Josephine Crawley (2017). In Search of the Phoenicians. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-8911-2.
  • Rawlinson, George (1889). The History of Phoenicia.
  • W. Röllig (1995), Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East, in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p. 203-214
  • Smith, W. Robertson (1956) [A. & C. Black, Edinburgh, 1889]. Lectures on the Religion of the Semites. New York: Meridian Library.
  • Soren, David; Khader, Aicha B.; Slim, Hedi (1990). Carthage. New York, NY: Simon & Schuster. ISBN 9780671669027.
  • Warmington, Brian H. (1964). Carthage. Penguin.

Nog leesstof

wysig
  • Carayon, Nicolas, Les ports phéniciens et puniques, PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk.
  • Cerqueiro, Daniel, Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios, Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, ISBN 987-9239-13-X.
  • Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, In Search of the Phoenicians, Princeton, 2017, 360 pp., ISBN 978 0 691 17527 0), London Review of Books, vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp. 15–16.
  • Thiollet, Jean-Pierre, Je m'appelle Byblos, voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, ISBN 2-914266-04-9.
  • Todd, Malcolm; Andrew Fleming (1987). The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8). Harlow, Essex: Longman. ISBN 978-0-582-49274-5.
  • Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Fenisië&oldid=2631906"