Kartografie

Kartografie (in Grieks: "chartis") behels die optrek van kaarte, deur dit te bestudeer en te beoefen. 'n Persoon wat in kartografie spesialiseer, word 'n kartograaf genoem.

Gewoonlik was kaarte opgetrek met behulp van pen en papier, maar die koms en verspreiding van rekenaars het 'n omwenteling in kartografie teweeg gebring. Die meeste hedendaagse kaarte word met behulp van kartografiese sagteware op rekenaars geproduseer.

Kaarte dien as die visuele voorstellings van data wat handel oor verskillende ruimtes en areas. Hierdie data word deur verskeie tipe metings verkry, en word in 'n databasis gestoor. Die data kan dan later vir verskeie gebruike weer herroep word.

Die kartografiese proses is gebaseer op die vasgestelde feit dat die wêreld meetbaar is, en dat ons betroubare voorstellings of modelle van daardie realiteit kan maak.

Kartografie behels gevorderde vaardighede en ingesteldhede, asook die gebruik van simbole om sekere geografiese verskynsels mee te verteenwoordig, asook die vermoë om die wêreld op 'n abstrakte en afgeskaalde wyse te kan visualiseer.

Kartografie was oorspronklik ŉ onderafdeling van die geografie, maar het deur die toepassing van eie tegnieke tot 'n selfstandige wetenskap ontwikkel. Die doel met die kartografie is om geografiese inligting met behulp van kaarte aan die kaartgebruiker of - leser oor te dra. Die mens het van kaarte gebruik gemaak lank voordat hy kon skryf en in baie ou skriflose kulture is die jag· en oorlogsveld met behulp van die kaart afgebaken en verken. Uit ou kaarte kry 'n mens 'n goeie beeld van vroeëre beskawings se wêreldbeeld en die hoeveelheid kennis waaroor hulle beskik het ten opsigte van hulle omgewing. Dit is byvoorbeeld bekend dat die Grieke reeds voor Christus 'n teorie gehad het dat die aarde bolvormig is, 'n idee wat by die Romeine verlore gegaan het.

Gedurende die Middeleeue is daar weinig gegewens tot die bestaande kennis toegevoeg, maar in die Renaissance het daar 'n groot opbloei gekom, veraI deur die talle seekaarte wat vir die snel ontwikkelende seevaart noodsaaklik was. By die vervaardiging van landkaarte is daar aan die begin moeisame terreinopmetings gedoen, maar in die laaste paar dekades het die lugfotografie 'n baie vername rol begin speel by die versameling van gegewens wat op kaarte ingevoeg word.

Eers word 'n basiskaart gemaak waarop die kartograaf al sy waarnemings oor die topografie (hoogte, riviere, dorpe, ensovoorts) invul. Op hierdie manier ontstaan dan die topografiese kaart wat vir elke land onmisbaar is omdat dit as grondslag dien vir allerlei kaarte wat daarvan afgelei word en wat op hulle beurt weer onmisbaar is vir die ruimtelike ordening van die moderne samelewing. Wanneer daar op 'n topografiese kaart gegewens aangebring word wat die verspreiding van verskynsels volgens kwaliteit of kwantiteit aangee, is dit 'n tematiese kaart. Voorbeelde hiervan is die bevolkingsdigtheids- en die weerkaart.

Omdat hierdie kaarte dikwels ŉ goeie beeld gee van die veranderinge wat 'n bepaalde verskynsel in 'n bepaalde rigting toon (uit die gegewens op 'n wêreldkaart sou dit byvoorbeeld blyk dat die reënval oor die algemeen afneem hoe verder 'n mens jou van die kus bevind), vind die tematiese kaart baie toepassings in die samelewing. Een van die groot probleme van die kartograaf is dat hy gegewens van 'n bolvormige voorwerp (die aarde) op 'n plat vlak (die kaart) moet weergee.

As gevolg hiervan ontstaan daar allerlei vervormings ten opsigte van vorm, afstand of oppervlakte. Verskeie projeksies is nou reeds ontwikkel, maar veral oor groot gebiede moet die kartograaf dikwels tevrede wees met 'n kompromis, omdat hy nie in alle gevalle vorm-, oppervlakte- en afstandgetroue weergawes verkry nie. Die enigste ware voorstelling van die aarde is die wat met 'n aardbol verkry word. Prakties sou dit egter onmoontlik wees om op 'n aardbol al die topografiese gegewens in detail aan te bring, aangesien 'n mens dan ŉ enorme aardbol sou moes hê.

Omdat die kartograaf die gegewens nie volgens die ware grootte op ŉ kaart kan aanbring nie, maak hy gebruik van 'n skaal. Vir die bepaling van afstande word dan van verskillende metodes gebruik gemaak, waarvan die lugfoto vanuit 'n vliegtuig of 'n aardsatelliet een van die hulpmiddele is wat die meeste gebruik word.

Geskiedenis van die kartografie

Die geskiedenis van die afbeelding van die aarde, lande, stede en ander soortgelyke onderwerpe is die vakgebied van die historiese kartografie. Hierdie wetenskap omvat die geskiedenis van die landmeetkunde, die teken en druk van kaarte, en ook die bestudering van die veranderinge wat deur die eeue heen in die kaartbeeld gekom het. Die mens het geteken voordat hy kon skryf en daarom is die kaart ouer as skrif. Dit geld nie net vir die volkere uit die verre verlede nie, maar bewyse daarvoor is onlangs by nuut ontdekte natuurvolke gevind.

'n Kaart van antieke Egipte

By die opstel van 'n kaart is daar altyd 'n bepaalde beweegrede en deur die historiese kartografie kan ŉ mens 'n insig hierin verkry, selfs ŉ indruk van die menslike denke uit ŉ vroeëre era. Baie dikwels was die motivering by die opstel van 'n kaart militêr georiënteer, of dit kon bloot 'n kadastrale kartering gewees het sodat die belastinggaarder presies kon vasstel watter eiendomme aan wie behoort en hy sy belasting dienooreenkomstig kon hef.

Daar was egter nog altyd 'n begeerte by die mens om vir homself 'n wêreldbeeld voor te stel, en in die historiese kartografie kan 'n mens nagaan watter deel van die aarde destyds bekend was en in watter vorm dit voorgestel is. Vir die Engelse monnik Ranulf Higden, en trouens vir feitlik die hele Middeleeuse samelewing, was die wêreld omsluit deur 'n sirkelvormige oseaan met Jerusalem as die middelpunt. Vanweë die omvattende ontdekkingsreise het die wêreldbeeld snel verander na een waarin nuwe kontinente en oseane stelselmatig bygevoeg moes word. Die feitlik verdwene Griekse teorie dat die aarde rond is en selfs nie eens die middelpunt van die heelal is nie, moes stap vir stap op kaarte aangebring word.

Uit die duisende topografiese kaarte wat bewaar gebly het, kan ŉ mens ou landskappe eien en die verandering wat dit deur die eeue ondergaan het, naspeur. Hier het die kaart hom beter bewys as skrif, want uit 'n noukeurige getekende kaart kon 'n rykdom aan inligting verkry word wat beswaarlik so volledig beskryf sou kon word. In die historiese kartografie word die volgende tydperke onderskei: die Oudheid, die Middeleeue, die Renaissance en die tydperk na die tegniese omwenteling in die 19e eeu.

Antieke kartografie

Die oudste bekende kaarte is deur die Babiloniërs op kleitabtette gegraveer. Daar is kaarte waarop die Babiloniese wêreldbeeld weergegee word asook kaarte met detailafbeeldings van persele en woongebiede. Ook by die minder ontwikkelde Europese volke moes daar in die Bronstyd reeds ŉ kartografiese begrip bestaan het, soos afgelei kan word uit 'n rotstekening uit ca. 500 v.C. in die Val Camonica (Italië), waarop 'n nedersetting voorgestel word.

Uit Egipte is kaarte op papirus uit die 13e eeu v.C. bekend. In geskrifte wat bewaar gebly het, word ook melding gemaak van landmeters wat elke jaar na die jaarlikse oorstromings in die NylvalIei opnuut die landboupersele moes opmeet. Griekse geskrifte uit die 6e en 5e eeu v.C. vermeld die bestaan van wêreldkaarte. Oor die bolvorm en die grootte van die aarde was die Grieke reeds goed ingelig as gevolg van die briljante opmeetwerk van Eratosthenes (ca. 276-194v.C.) in ongeveer 240 v.C.

Kaarte uit hierdie tyd het ongelukkig nie bewaar gebly nie, selfs nie uit die tyd van Claudius Ptolemaeus (2e eeu) nie. Hy het ongeveer 160 n.C. sy werk Geographia voltooi, waarin hy die vir hom bekende wêreld beskryf het. Van die kaarte wat hierby hoort, het slegs kopieë bewaar gebly. Van die Romeine het daar op klipfragmente afbeeldings behoue gebly van 'n plattegrond van Rome en Ostia, wat volgens die verbasend groot skaal van ongeveer 1:3000 daarop verskyn.

Van die talle oorsigkaarte het egter slegs een kaart in die vorm van 'n kopie bewaar gebly, naamlik die Tabula Peutingeriana. Handboeke van Romeinse landmeters het wel beter bewaar gebly en hieruit is hulle meetmetodes bekend. In die boeke is klein fragmente van hul kaarte afgebeeld. Vir die Romeine was die wêreld 'n plat, ronde skyf, omring deur 'n oneindige oseaan. Hierdie voorstelling het gedurende die Middeleeue in stand gebly, met aanpassings vir die opvattinge van die Kerk. 'n Kaart van die Heilige Land met 'n stadsplattegrond van Jerusalem in die vorm van 'n vloermosaïek is in die ruïnes van 'n 6e-eeuse Christelike kerk in Madaba (Israel) gevind.

Middeleeuse kartografie

Uit die jare 700- 1200 het ongeveer 280 kaarte bewaar gebly; meestal in die vorm van illustrasies in handskrifte. Uit die tydperk 1200-1500 is nagenoeg 800 grotere en kleinere kaarte bekend. Die meeste hiervan gee ŉ afbeelding van die wêreld in 'n sterk geskematiseerde vorm, waarby dit in 'n sirkel saamgebring word, met Asië, Afrika en Europa in posisies wat saam naastenby die letter T vorm. Daar word daarom dikwels na die kaarte as die T-in-O-kaarte verwys.

Wêreldkaarte van groot formaat het in hierdie tyd meestal as altaarversierings gedien, soos byvoorbeeld die Ebstorferkaart (ca. 1240, met 'n deursneë van 3,5 m) en die Herefordkaart (ca. 1290, deursnee 1,5 m). Hierdie kaarte is oorlaai met mitologiese en Bybelse voorstellings en bevat weinig geografiese detail. Meer eksakte kaarte, wat nie op godsdienstige of mitologiese beginsels berus nie, is byvoorbeeld die Kataloniese wereldkaart uit 1375 en die wêreldkaart van Fra Mauro uit 1459.

Voorbeelde van suiwer wetenskaplike kaarte wat gegrond is op meting en geografiese waarneming, is die Arabiese wêreldkaarte uit die 12e eeu, soos die uit die Kitab Roedzjar (1154) en die van Al ldrisi (1100- ca.1166). Streekkaarte, soos die van onder meer Engeland deur Matthew Paris (13e eeu) in ongeveer 1250, behoort tot hierdie kategorie. Naas die geografiese oorsigkaarte is in die 14e en 15e eeu reeds detail kaarte deur landmeters opgestel om eiendomme te karteer en die administrasie van grondbesit te vergemaklik.

Omstreeks 1300 het die eerste seekaarte ontstaan en die eerste bekende geskrewe see mansgidse dateer ook uit hierdie tydperk. Die oudste bekende teks van Ptolemaeus se Geographia is die kopieë wat aan die einde van die 13e eeu van die oorspronklike werk gemaak en van kaarte voorsien is. Die Latynse vertaling dateer uit die 15e eeu en vorm die begin van die Renaissance-tydperk in die kartografie.

Renaissance

Die oudste boek waarin gedrukte kaarte voorkom, dateer uit 1472 en is die Etymologiae van Isodorus. Belangriker is egter die eerste gedrukte uitgawe van Ptolemaeus se Geographia in 1477, waarin 27 kaarte opgeneem is. In die talle uitgawes wat tussen 1477 en 1550 verskyn het, is ook nuwe kaarte ingesluit, waarop onder meer die ontdekking van Amerika en Asië getoon is. Van 1506 af het afsonderlike wêreldkaarte waarop die Nuwe Wêreld afgebeeld is, in druk verskyn. Martin Waldseemuller (ca. 1470-1520) het in 1507 ŉ wêreldkaart van 2,5 m X 1,5 m gedruk en in 1513 ook 'n hersiene uitgawe van die Geographia uitgegee.

Die Portugese, die Spanjaarde en die Italianers het oorsigkaarte met die hand vervaardig en die nuutste ontdekkings is hierop aangebring. Hout- en kopergraveerders asook drukkers in Italië en Suid-Duitsland het gesorg dat die nuwe kaarte gereproduseer word. Die kaartdruk - en kaarthandelbedryf is omstreeks 1550 feitlik heeltemal na Antwerpense uitgewers oorgedra. 'n Besliste vernuwing in die klassieke kartografie is deur Gerard Mercator (1512- 1594) ingevoer met sy wêreldbeskrywing met 107 kaarte, wat vir die eerste keer die naam Atlas gekry het.

In 1570 is die eerste "moderne" wêreldatlas uitgegee, naamlik die Theatrum Orbis Terrarum van Abraham Ortelius (1527-1598), met 53 kaarte. Omstreeks 1590 is die sentrum van die Europese kartografie deur Vlaamse kaartmakers en uitgewers soos Jodocus Hondius (1563- 1611) en Pieter van der Keere (1571-1646) en Vlaamse geograwe soos Petrus Plancius (1552- 1622) na Amsterdam oorgeplaas, waar die kartografie 'n groot bloeityd sou beleef.

In 1548 het die eerste see-atlas verskyn, naamlik die Spieghel der Zeevaerdt van Lucas Janszoon Waghenaer (ca. 1533- 1598), waarmee die Nederlandse monopolie in die maritieme kartografie ingelui is. Hierdie werk is voortgesit en verbeter deur Willem Janszoon Blaeu (1571 - 1638), die vader van die grootste uitgewer en kartograaf van die 17e eeu, Joan Blaeu (1596-1673). Amsterdam het die wêreldsentrum geword vir die vervaardiging van land- en seeatlasse en aardbolle. Die Blaeu-atlas is uitgebrei tot die omvattende Atlas Major (1662) wat 600 kaarte in 10 tot 12 bande gehad het.

Dit is in Duits, Spaans en Frans vertaal en oral in Europa uitgereik. Na 1680 het die maritieme kartografie in groot mate in die hande van die drukkersonderneming Hulst van Keulen gekom, ŉ posisie wat die familieonderneming tot in 1885 behou het. Die landkaart en atlashandel het gaandeweg verskuif na uitgewers in Parys, Neurenberg en Londen. In die 18e eeu het die kartografie 'n stewiger wetenskaplike inslag gekry vanweë die ontwikkeling van die tegniese wetenskappe, die toegepaste wiskunde en die astronomie.

Die Franse se see- en landkaarte was noukeuriger as die van die Hollanders, en die Engelse kartering van die wêreldsee het die Hollandse seemansgidse oorbodig gemaak. Die uitstekende vakmanskap van die Nederlandse drukkers en graveerders het egter in die 17e en 18e eeu die mooiste kaarte opgelewer wat nog gemaak is.

Kartografie na die 19e-eeuse tegniese omwenteling

Aan die einde van die 17e eeu het die ontwikkeling van die sterrekunde en die geodesie (aardmeetkunde) gelei tot beter geografiese plekbepaling. In die 18e eeu het die landmeetkunde ontwikkel, waardeur lande in die geheel in kaart gebring kon word. Met die koms van die litografiese drukproses aan die begin van die 19e eeu is die kaartdrukproses baie verbeter en dit kon vinniger gedoen word.

Omstreeks die middel van die 19e eeu het militêre bevelhebbers uit strategiese oorwegings die kartering van feitlik die ganse Europa georganiseer. Op hierdie militêre kaarte is allereers die gebergtes en hul juiste hoogtes weergegee omdat dit van groot belang was vir die artillerie.

Die fotografie en die fotochemie het die reproduksie van kaarte verbeter en die proses ook versnel. Die vliegtuig het omstreeks 1920 die vervaardiging van kaarte met behulp van lugfoto's moontlik gemaak, en die eerste fotogrammetriese kaarte dateer uit 1932.

Kartografie in Suid-Afrika

Die geskiedenis van die kartografie van Suidelike Afrika begin by die kartering van die hele kus van Afrika. In hierdie stadium het die ou seevaarders meer belang gestel in die vorm van die kuslyn en nie in die landskap van Afrika self nie. Die eerste gedrukte kaart van Suider-Afrika is saamgestel deur Giovanni Contarini (in ca. 1506), en kartograwe moes aan die begin hoofsaaklik staatmaak op hoorsêgetuienis. Joao Barro se weergawe van die Ryk van Monomotapa het byvoorbeeld gedien as stof vir Bartolomeo Gastaldi se kaart van 1564, waarin daar onder meer die naam Zimbaos verskyn, wat waarskynlik 'n verwysing is na die Zimbabwe-ruïnes.

Die vroeë Nederlandse kaarte, gemaak tydens vaarte na die Oos-Indiese Eilande, het eintlik niks meer inligting bevat as wat deur kartograwe soos Ortelius en Mercator op hulle kaarte aangetoon is nie. Selfs na die stigting van die Nederlandse nedersetting aan die Kaap die Goeie Hoop in 1652 het die Suid-Afrikaanse kartografie maar stadig op dreef gekom. Hoewel daar later heelwat inligting oor die nedersetters se omgewing en dele van die binneland in kaart gebring is, is die kaarte eers in die 20e eeu vir die eerste keer vir publikasie uitgereik.

Bale onlangs nog is kaarte deur die knap Portugese kartograaf Joao Teixeira Albernas II in die Rhodesversameling in Groote Schuur, Kaapstad, ontdek. Op een van hierdie kaarte is 'n afbeelding van die kuslyn van die Kaap die Goeie Hoop tot by Penedo das Fontes, moontlik die huidige Kwaaihoek. Onder die vroeë kaarte is een waarop Simon van der Stel se reis na die Koperberge van Namakwaland (1685) voorgestel word. ŉ Roetekaart van Beutler se ekspedisie in 1752 na die teenswoordige Butterworth en Cradock is 'n redelik betroubare verslag van hoe die Oos-Kaaplandse binneland destyds gelyk het. Uit 1776 dateer die Caart van een gedeelte der zuidelijk oever van Africa.

Hierop is die bewoonde gebiede van die Nederlandse kolonie in hierdie tyd noukeurig afgebeeld. Kol. R.J. Gordon, bevelvoerder van die Nederlandse troepe aan die Kaap, het 'n baie belangrike bydrae tot die Suid-Afrikaanse kartografie gelewer. Uit sy versameling is daar die sogenaamde Kaart 3, wat 'n uitgestrekte gebied dek. Dit sluit naastenby 'n gebied in waarin die teenswoordige Keetmanshoop, Prieska, Bethulie, Tarkastad en Uitenhage sou val.

Kol. Gordon se werk lewer nie net kadastrale en topografiese detail nie, maar bevat ook tekeninge en kaartskrif waarin sommige plekke noukeuriger beskryf word. Hoe nougeset hierdie kartograaf te werk gegaan het, word bewys deur die feit dat hy (vir die eerste keer in die Suid-Afrikaanse kartografie) van 'n barometer gebruik gemaak het vir hoogtebepaling. Kaart 3 van R.J. Gordon word in die Rijksmuseum in Nederland bewaar. 'n Kaart wat dikwels gedurende die 19e eeu as verwysingskaart gebruik is, is die van John Barrow wat in 1801 in Travels into the interior of Southern Africa verskyn het. Na die behoorlike triangulasie van die Suid-Afrikaanse landskap het die plaaslike kartografie behoorlik op dreef gekom. Ingevolge die Landopmetingswet van 1929 kon ŉ amptelike karteringskantoor opgerig word en in die tydperk 1935 tot 1937 is 'n kontoer- en kleurlaagkaart van die hele Unie van Suid-Afrika opgestel.

Tegniek van kaartvervaardiging

Opmeting

Kaarte word meestal gemaak deur ander kaarte te kopieer, waarby dan bepaalde elemente uit die vorige kaart weggelaat of ander, nuwe elemente bygevoeg word. Ook die skaal van die ou kaart kan gewysig word. Daar moet aan die begin egter altyd 'n basiskaart beskikbaar wees, en dit word gemaak deur opmetings aan die aardoppervlak te doen en nie deur kopiëring van 'n bestaande kaart nie, Noukeurige oppervlakopmeting word meestal net in dig bevolkte gebiede soos in stede gedoen, maar ook by die see, omdat dit so belangrik is vir die skeepvaart. Die grootste gedeelte van die landoppervlak word in kaart gebring deur metings op lugfoto's uit te voer.

Die oseaanbodems kan egter nie op hierdie manier in kaart gebring word nie en daarom word daar gebruik gemaak van eggopeilings en plekbepaling deur middel van radio-navigasie en astronomiese waarnemings. Deur middel van 'n tekenmasjien, die koördinatograaf, word die meetgegewens, in getalle uitgedruk, op hul juiste plekke op die papier (teenswoordig dikwels plastiekvelle) geregistreer en dan op die nuwe kaart aangebring.

By die vervaardiging van 'n kaart moet daar rekening gehou word met die feit dat 'n deel van die bolvormige aardoppervlak op 'n plat kaartvlak afgebeeld moet word. Hierby ontstaan onvermydelike vervormings van afstande, rigtings en oppervlaktes. Afhangende van die doel van die kaart kan 'n mens ŉ bepaalde soort kaartprojeksie kies waardeur sekere elemente minder vervorm word as ander (kyk kaartprojeksie). Die grootte van die vervormings is meetbaar en dikwels sigbaar aan die lyne wat op die kaart aangebring is, soos byvoorbeeld die lengte- en breedtegrade op ŉ wêreldkaart.

Dikwels word naas die geografiese koördinatestelsel, wat meestal uit geboë lyne bestaan, ook 'n reghoekige koördinatestelsel op die basiskaart aangebring. Hierdie twee aspekte vorm saam die meetkundige grondslag van die basiskaart, wat dan deur die kartograaf verder verwerk en aangevul word met kaartsimbole en name. Die simbole word in die kaartlegende verklaar.

Tekentegniek

Omdat kaarte meestal deur middel van 'n drukpers gereproduseer word, moet die tekening spesiaal vir die drukproses voorberei word. Hiervoor word spesiale kaarttekentegnieke gebruik, wat kan bestaan uit die trek van lyntjies met 'n buispen (spesiale kaartpen) met Indiese ink, waardeur 'n konstante lyndikte gehandhaaf word, of die gebruik van 'n graveernaald van 'n bepaalde dikte op ŉ sagte graveerlaag op 'n deursigtige vel plastiek. By laasgenoemde tegniek word 'n negatiewe lynbeeld op die graveerlaag verkry wat ondeurlaatbaar is vir fotografiese lig.

Die lyntjies is uiters dun met ŉ dikte van 0,005 tot 0,2 mm. Van die gegraveerde negatief word 'n positiewe film gemaak waarop die kartograaf getalle, vorme en simbole aanbring. Kaartsimbole soos stippels of arseerlyne vul dikwels feitlik die hele kaartvlak en in so 'n geval word die simbole nie apart ingeteken nie, maar op die kaart aangebring deur dit uit vooraf bedrukte velle te sny en op die kaart te plak. Ook name word teenswoordig dikwels nie meer met die hand geskryf nie, maar vooraf gedruk en die film dan op die regte plekke geplak.

Reproduksie

By kaartdrukwerk word 'n groot mate van noukeurigheid vereis, veral wanneer die kaart in verskillende kleure vervaardig word. Vir elke basiskleur word ŉ afsonderlike kleurplaat gemaak (swart, rooi, geel, blou), wat as kleurskeiding bekend staan. Die papier waarop gedruk word, word afsonderlik met elke kleur bedruk sodat die volledige kleursamestelling uiteindelik gelewer word. Tydens die drukproses moet die kleure presies op die regte plekke aangebring word, anders loop die registrasie skeef.

By 'n oplaag van sowat 10000 eksemplare moet elk van die velle minstens 4 keer bedruk word, elke keer met ŉ ander kleur. Dit is daarom noodsaaklik dat die kaartdrukmasjien presisiewerk moet kan lewer sodat daar geen afwykings in die kleurregistrasie voorkom nie.

Outomatisering

Met 'n tekenoutomaat wat deur 'n rekenaar beheer word, kan 'n tekensnelheid van 10 tot 15 cm per sekonde gehandhaaf word. Die kaartinhoud word in die rekenaar se geheue geberg. Om die inhoud van 'n kaart in syfer- of digitale vorm (die wyse waarop 'n rekenaar gegewens vertolk) te reproduseer, moet alle elemente (hoogtelyne, paaie, huise, ensovoorts) se reghoekige x- en y- koördinate eers vooraf bepaal word. Behalwe topografiese kan ook tematiese kaarte met behulp van ŉ outomaat geproduseer word.

Soms word rekenaarbeheerde tikmasjiene gebruik om eenvoudige tematiese kaarte op te stel, en op hierdie soort kaart word die waarde van gegewens deur die gryswaarde (van al die simbole saam) aangegee.

Topografiese kaarte

Die doel van die topografiese kaart is om so volledig moontlik 'n beeld te gee van die sigbare topografiese voorwerpe aan die aardoppervlak. Die skaal, dit wit sê die verhouding van die afstand tussen twee punte op die kaart tot die ware afstand tussen hierdie punte op aarde, lê gewoonlik tussen 1:10000 en 1 :250 000. Omdat die ruimte op die kaartoppervlak beperk is en dit buitendien verwarrend raak as daar te veel merktekens is, word ŉ legende opgestel waarvolgens die kaarttekens (riviere, mere, plantegroei, stede, lughawens, ensovoorts) verklaar word. Om die baie gegewens makliker leesbaar te maak, is die hoogte- of kontoerlyn meestal in bruin, die riviere in blou en plantegroei in groen gedruk.

Die reliëf van heuwels en berge word dikwels met 'n skadukleur geaksentueer. Die samestelling van hierdie kaarte uit groot reekse stereolugfoto's is by die meeste lande in die hande van 'n staatskarteringsafdeling. Die topografiese kaarte van verskillende lande verskil heelwat van mekaar. By bergagtige lande sal die reliëf moontlik die oorheersende aspek wees, terwyl in lande met min hoogteverskille die plantegroei of landboubenutting die kaartbeeld kan oorheers.

Die driedimensionele beeld van 'n bergterrein word op die plat kaart met behulp van bergskadu verkry. Dit word so ingeteken dat dit lyk of die berge uit een rigting belig word. Die skadu word dan in 'n blou of bruingrys op die kaart gedruk. Voorts gee die dun, bruin kontoerlyne (lyne wat plekke van dieselfde hoogte met mekaar verbind) ŉ geaksentueerde beeld van die vorme in die terrein. Op hierdie manier word 'n redelik lewensgetroue beeld verkry wat nie eens met die fotografie geëwenaar kan word nie. Van die mooiste topografiese kaarte van die hoë gebergtes is deur die topografiese dienste van Switserland, Italië, Oostenryk en Duitsland vervaardig. Geen land kan sonder 'n gedetailleerde topografiese kaart klaarkom nie.

By die ontwikkelingslande is ŉ basiskaart wat die totale landoppervlakte dek, noodsaaklik vir doeltreffende ontwikkelingsprojekte. Tog was in 1972 nog net 60 % van die aarde se landsoppervlakte doelmatig in die vorm van basiskaarte gekarteer. Die waarde van basiskaarte lê veral daarin dat ander spesiale en afgeleide kaarte op die basiskaart berus. Tot die afgeleide kaarte behoort die sogenaamde topografiese oorsigkaart, wat tot vyf keer so ŉ klein skaal as die basiskaart kan hê.

Spesiale kaarte is byvoorbeeld die bodemkaart (waarop die verskillende grondsoorte deur kleure of met arsering aangedui word), die geologiese kaart (waarop geologiese formasies aangegee word), en die vegetasiekaart (waarop die soort plantegroei aangebring is). Die topografiese kaart en al die ander spesiale kaarte word gebruik by die ruimtelike ordening van die mens se bedrywighede, soos byvoorbeeld in die landbou, bosbou, stadsbeplanning, wateropberging, padbou en talle ander. Hiernaas stel elke mens belang in sy omgewing en kies dikwels sy ontspanningsplekke aan die hand van 'n topografiese kaart, of bestudeer die aardrykskunde met die topografiese kaart as sy vernaamste hulpmiddel.

Daar word al hoe meer besef dat die lugfoto, saamgestel tot 'n fotokaart, 'n nuwe vorm van die topografiese kaart kan word. Hierdeur word geweldig baie tyd bespaar deurdat die veranderinge in 'n land se topografie in kaart gebring kan word deur die gebied net weer te fotografeer.

Tematiese kartografie

Die tematiese kartografie is die onderafdeling van die kartografie wat hom besig hou met die aanbring van spesifieke temas op die topografiese basis. Die onderwerpe of temas wat op die kaart voorgestel word, word meestal bepaal deur die kaartgebruiker self, en die inligting moet in verstaanbare vorm maklik leesbaar en betroubaar weergegee word. Op die tematiese kaart word een of meer verskynsels volgens hulle verspreiding en kwaliteit of kwantiteit weergegee. Voorbeelde is bodemkaarte, bevolkingsdigtheidskaarte, weerkaarte en roetekaarte.

Simbole

Vir die kartografiese oordrag van inligting word daar gebruik gemaak van 'n aantal grafiese hulpmiddele, wat ingedeel kan word in punt-, lyn- en vlaksimbole en kaartskrif. Puntsimbole is die grafiese tekens wat by 'n bepaalde punt of plek hoort; hieronder val byvoorbeeld plekstippels en hoogtepunte. Onder lynsimbole word verstaan alle lynvormige tekens op 'n kaart, soos riviere, kontoerlyne, grense en pyle. Die vlaksimbool word gebruik om oppervlaktes op 'n kaart te bedek en gee inligting oor die gebied waaroor dit aangebring is; hoogte of grondsoorte kan byvoorbeeld met 'n spesiale kleurweergegee word.

Kaarttipes

Die punt-, lyn- of vlaksimbole kan met betrekking tot ŉ aantal eienskappe verander of aangepas word, soos byvoorbeeld in grootte, gryswaarde, kleur, vorm en posisie. Die baie verskillende kaarte wat ŉ mens deur 'n kombinasie van kaartelemente verkry, word dan ingedeel in kaarttipes. Dit verkry so 'n eie uitdrukkingsmetode. Die volgende tipes word onderskei:

Die stippelkaart

Hierby word die verskillende elemente van die verskynsels op die kaart deur ŉ stippelpatroon weergegee. Hierdie kaarttipe word gebruik am die verspreiding van afsonderlike elemente waaruit die verskynsel opgebou is, oor 'n hele gebied uit te beeld.

Die digtheidskaart

Hierby word die relatiewe waardes van ŉ verskynsel binne begrensde gebiede aangegee deur tinte wat in gryswaarde varieer in verhouding tot die waarde van die verskynsel. Vir die tinte word dikwels lyn- of puntrasters gebruik wat in gryswaarde of in intensiteit toeneem.

Die oppervlaktekaart

Hier word die oppervlakte voorgestel wat deur ŉ bepaalde geografiese verskynsel ingeneem word. Dit word gedoen met vlaksimbole, wat in kleur en patroon kan verskil.

Die isolynkaart

'n Isolyn is 'n lyn waarlangs gelyke waardes aangegee word vir 'n verskynsel wat in intensiteit varieer. Isolyne word verkry deur die waarde van ŉ verskynsel, soos byvoorbeeld die reënval of temperatuur, by 'n aantal punte te meet. Vervolgens word deur interpolasie tussen die punte nuwe waardes vasgestel totdat die waarde van die gewenste isolyn verkry is. Die verbindingslyn tussen hierdie punte is die isolyn, deur middel waarvan die kwantitatiewe verspreiding van 'n verskynsel oor ŉ gebied aangegee word. Die belangrikste isolyne is die volgende:

-Isoterme

Isoterme word op die sogenaamde isotermkaart gebruik en is lyne wat punte wat dieselfde temperatuur op 'n bepaalde tydstip het, met mekaar verbind.

-Isobare

Isobare verbind plekke of punte met gelyke lugdruk.

-Isohiete

Isohiete verbind punte of plekke met dieselfde gemiddelde reënval.

-Isonewe

Isonewe verbind punte of gebiede waar dieselfde graad van bewolktheid aangetref word.

-Isoplete

Isoplete word gewoonlik gebruik om plekke met gelyke bevolkingsdigtheid met mekaar te verbind.

-Isohelle

Isohelle verbind plekke wat 'n gelyke hoeveelheid sonstraling ontvang.

-Isohalines

Isohalines dui op plekke in die see waar dieselfde soutgehalte aangetref word.

-Isogone

Isogone verbind punte waar die magnetiese deklinasie op aarde (soos op die kaart getoon) dieselfde is.

-Isobate

Isobate verbind plekke waar gelyke seedieptes aangetref word. Dit word gebruik om die seereliëf uit te beeld, soos wat die kontoerlyne byvoorbeeld berg reliëf uitdruk.

Bewegingskaart

By die bewegingskaart word beweging deur middel van lyne of pyle langs bepaalde roetes in 'n bepaalde rigting aangegee. Die volume of die intensiteit van die beweging kan voorgestel word deur die breedte van die lyne te varieer.

Die figuratiewe kaart

Op die figuratiewe kaart word puntsimbole wat in grootte, vorm en kleur kan varieer, gebruik om inligting oorverskynsels op bepaalde plekke of binne begrensde gebiede aan te gee. Deur die grootte van die simbool word dan byvoorbeeld 'n spesifieke waarde vir die verskynsel voorgestel.

Kartogram

Die kartogram is 'n kaart waarop statistiese inligting gegee word. Daar kan van arsering, stippeling, diagramme en kleurskakerings gebruik gemaak word om die waardes van die verskynsels op die kaart uit te druk. As verdere hulpmiddel word daar by spesifieke kaarte allerlei grafiese voorstellings gebruik om inligting weer te gee.

So kan krommes of lyngrafieke gebruik word om temperatuur en lugdruk visueel voor te stel. Kolomme of balkdiagramme kan van verskillende kleure voorsien word om byvoorbeeld produksiesyfers (per kleur) uit te beeld, of om die reliëf in ooreenstemming met die kleure op die kaart van 'n syferwaarde te voorsien.

Nog 'n metode is die gebruik van 'n sirkelsektor waarin die verhouding van groothede deur middel van sirkelsnitte aangegee word. Ook die gewone reghoekgrafiek word dikwels gebruik en daarop kan 'n mens maklik die verhoudings van die groothede op die lengte-eenhede van die grafiek aanbring. Soms word ook beelddiagramme gebruik, waarby landbouproduksie van byvoorbeeld koring of mielies in die vorm van sakke voorgestel word. Elke sak het dan 'n spesifieke syferwaarde, byvoorbeeld in tonnemaat.

Keuse van kaarttipes en simbole

In die tematiese kartografie gaan dit om die weergawe van inligting oor ŉ bepaalde tema of onderwerp en daar word dan van een van die bogenoemde kaarttipes gebruik gemaak. Die keuse val gewoonlik op die kaart wat die leser die gouste sal inlig en waardeur hy ook gegewens sal vertolk volgens die oorspronklike bedoeling van die kartograaf, terwyl die feitlike inligting natuurlik ook korrek vertolk moet word. ŉ Belangrike aspek is dat die kartograaf rekening hou met die eienskappe van die menslike oog sodat kontraste waarneembaar voorgestel word.

By die stippelkaart moet die skaal so gekies word dat 'n groot gebied met min inwoners nie voorgestel word as een waarin die leser meen dat daar baie mense is vanweë die groot kolle nie. In 'n klein gebied met baie mense kan te klein kolletjies ook die verkeerde indruk wek. Behalwe goeie sigbaarheid moet die kartograaf ook sorg dat die kaartelemente saam 'n totaalbeeld vorm, dat die kaartleser met ander woorde direk die ruimtelike verband tussen die kaartelemente kan waarneem.

Hiervoor bestaan daar ŉ soort kartografiese grammatika, wat net soos by die noteskrif by musiek of die programmeertaal van die rekenaar aan sekere reëls onderworpe is. So byvoorbeeld moet die eienskappe van die grafiese middels wat 'n mens gebruik, ooreenstem met die eienskappe van die gegewens wat gekarteer word.

As laasgenoemde byvoorbeeld uit absolute getalle bestaan (soos getal inwoners per gemeenskap), moet dit uitgebeeld word met simbole wat in grootte varieer. Indien die inligting in 'n aantal opeenvolgende klasse ingedeel is, word die volgorde op die kaart weergegee deur middel van tinte wat mekaar in gryswaarde opvolg. Kwalitatiewe inligting daarenteen, soos die verbreiding van geologiese formasies oor die aardoppervlakte, word gekarteer deur middel van tekens wat in soort varieer, soos byvoorbeeld vlaksimbole met verskillende kleure of patrone.

Kaartprojeksie

Wanneer 'n mens die aarde of 'n deel daarvan op 'n plat vlak probeer voorstel, ontstaan daar allerhande vervormings. Om die vorm, die oppervlakte of die afstande so getrou moontlik weer te gee, is daar verskeie projeksiemetodes op die proef gestel. Hierdie kaartprojeksies moet aan sekere wiskundige vereistes voldoen en is vir sowel die kartografie as die geodesie en die landmeetkunde van groot belang. 'n Kaart is 'n grafiese voorstelling van die aarde se oppervlak op 'n plat vlak en die voorstelling kan onmoontlik volgens ware grootte gedoen word.

Daarom word daar van 'n kaartskaal gebruik gemaak wat die verhouding is van die afstand tussen twee punte op die kaart tot die ware afstand tussen die twee punte op aarde. Normaalweg is die kaartskaal in getalvorm op die kaart aangegee en kan byvoorbeeld so lyk: 1 :100 000, dit wil sê 1 cm op die kaart stem ooreen met 100 000 cm (= 1 km) op aarde. 'n Mens aanvaar dikwels dat die kaartskaal op die hele kaart betrekking moet hê, maar wiskundig is dit onjuis.

Die kromming van die aarde laat dit nie toe dat 'n figuur op die gekromde oppervlak gelykvormig op 'n plat vlak afgebeeld word nie. By klein gebiede van sowat 20 km in deursnee kan die kromming wel bulte rekening gelaat word, maar by groot gebiede raak die vervormings drasties. Die bestudering van hierdie vervormings met behulp van die wiskunde en in die besonder die differensiaalrekening maak die kern uit van die studie van kaart- projeksies. In wiskundige terme is hier dan sprake van 'n afbeelding eerder as 'n projeksie.

Reeds eeue lank het bekende wiskundiges hulle met hierdie probleem besig gehou. Johann Heinrich Lambert (1728-1777), Joseph Louis Lagrange (1736-1813), Carl Friedrich Gauss (1777-1855), Ch. M. Schols (1849-1897) en baie ander het fundamentele bydraes op die gebied gelewer. Die ondersoek bly vandag nog gerig op afbeeldings wat aan sekere eise moet voldoen. So word daar onderskei tussen die hoek- of vormgetroue afbeelding, wat so na as moontlik die ware vorm weerspieël, die oppervlakgetroue of ekwivalente projeksie en die afstandgetroue afbeelding.

Daar bestaan allerlei variasies op hierdie indeling, soos byvoorbeeld die Gallprojeksie, wat eintlik 'n kompromis is omdat dit nie eg vorm- en oppervlaktegetrou is nie, maar ook nie hierdie aspekte so erg verwring soos wanneer daar op die korrektheid van projeksie. Lê die as van die keel of die silinder of die raakpunt van die raakvlak in die ewenaarvlak, word dit 'n transversale projeksie genoem. As die asse 'n willekeurige stand inneem, word 'n skewe projeksie verkry.

'n Baie bekende transversale silinderprojeksie is die Universele Transversale Mercatorprojeksie (UTM), wat die deel van die aarde tussen 80º NB en 80º SB afbeeld in stroke met 'n breedte van ses lengtegrade en so die aarde in 60 matematies identiese projeksies omspan. Die poolgebiede (wat hierby wegval) word dan bygevoeg met behulp van 'n normale asimutale projeksie, naamlik die stereografiese projeksie, een van die weinige projeksies waarby 'n mens die projektering ook op 'n eenvoudige meetkundige manier kan voorstel. Sowel die UTM as die stereografiese projeksie is vormgetrou.

'n Derde, net so bekende vormprojeksie is die gewone Mercatorprojeksie, 'n normate silinderprojeksie. In seevaartkringe word dit baie gebruik omdat die loksodroom (die lyn wat op 'n sfeer die kortste afstand tussen twee punte weergee) op hierdie kaarte 'n reguit lyn is. Outomatisering maak al hoe meer sy verskyning in die berekening en teken van kaartprojeksies, en hoewel die eerste eintlik nie meer probleme lewer nie, is die teken van graadnette vir 'n willekeurige projeksie aansienlik moeiliker. Met behulp van die elektroniese tekenmasjien van byvoorbeeld die Laboratorium vir Geodesie in Delft kan graadnette vir vele projeksies outomaties geteken word, en in 'n traksie van die tyd wat vroeër daarvoor nodig was.

By die toepassing van kaartprojeksies word daar twee duidelike gebiede onderskei, naamlik die van die geodeet en die van die kartograaf. Die geodeet doen sy voorstelling hoofsaaklik in getalle en hy werk baie noukeurig. Hy werk ook op die aanname dat die aarde ŉ ellipsoïed is en nie 'n ware sfeer nie. Die kartograaf, aan die ander kant, verkry sy afbeelding deur tekeninge, hy werk dus grafies. Hy teken die topografie in sy kaart en maak gebruik van die koördinate wat vir die projeksie bereken is en 'n net van punte tot sy beskikking stel. Hoe kleiner die kaartskaal wat hy gebruik, hoe kleiner ook die noukeurigheid wat daar van die koördinate vereis word. am die rede werk die kartograaf dikwels met 'n minder noukeurige aardmodel, naamlik ŉ bol, waardeur die projeksieformules aansienlik vereenvoudig word.

Geologiese kartering

Om die geologiese struktuur van ŉ gebied te bestudeer, is dit noodsaaklik dat die gebied in kaart gebring of geologies gekarteer word. Wanneer 'n mens die verskiltende geologiese eienskappe van ŉ sekere gebied voor jou op kaart het, kan die ontstaan en die vorming van die strukture gerekonstrueer word.

Dit is selfs moontlik om waarnemings ondergronds (byvoorbeeld met geofisiese metodes en boorgate), en nie net bogronds nie, uit te voer. Kartering in die geologie is nie net van wetenskaplike belang nie, maar het ook groot waarde vir die mens se ekonomiese bedrywighede. So kan die presiese bepaling van ertsafsettings aan die oppervlak, soos die van steenkool, ensovoorts, die mynmaatskappy baie baat aangesien hy uit die kaart kan aflei wat die verspreiding en voorkomswyse van die ertsliggaam op die bogrond is. Op grond hiervan word dan besluit of prospekteerboorwerk gedoen moet word. 'n Deeglike geologiese kaart vereis dat die geoloog soveel struktuureienskappe moontlik op die kaart moet aanbring.

Hy sal dus nie net 'n aantekening maak dat hy op ŉ sedimentêre gesteente afgekom het nie; maar selfs die verskillende formasies en gedeeltes daarvan identifiseer en strukture opmeet. By stollings- en metamorfe gesteentes sal die verskillende tipes onderskei word, want hoe meer geologiese eenhede daar op die kaart is, hoe vollediger is dit. Gesteentes word geklassifiseer volgens hulle vorming. Die hoofgroepe is sedimentêre, stollings- en metamorfe gesteentes. In die praktyk kan hierdie klassifikasie relatief maklik gedoen word aan die hand van bepaalde kenmerke van elke groep gesteentes. By 'n stollingsgesteente kan vasgestel word tot watter van die hoofgroepe waarin dit onderskei word dit behoort.

Meestal word daar geen gelaagdheid gevind nie: die verbreiding is slegs plaaslik en die gesteente breek deur ander eenhede. Ook by metamorfe gesteentes het die oorspronklike sedimentere gelaagdheid as gevolg van die herkristallisasie en vervorming meestal verdwyn. Die meeste geologiese kaarte is van gebiede wat oorwegend uit sedimentêre gesteentes bestaan en dit is te verstane as 'n mens in gedagte hou dat sowat 75 % van die aardkors se oppervlakbedekking daaruit bestaan. am die rede word daar verder hoofsaaklik op die kartering van sedimente ingegaan.

Stratigrafiese ondersoek

By die opstel van 'n geologiese kaart moet 'n mens nie net die onderskeie eenhede in 'n gebied kan onderskei en die opeenvolging van sedimentere gesteentes kan identifiseer nie, maar ook weet wat hulle oorspronklike posisies ten opsigte van mekaar was.

In sekere gebiede, veral laaglande, lê die jongste afsetting dikwels redelik onversteur en kan 'n mens deur boorwerk die opeenvolging van die verskillende lae taamlik maklik vasstel. Meestal het 'n mens egter te make met vervorming deur plooiing, verskuiwing of skuifskeuring, waardeur die relatiewe posisies van die onderskeie lae aan die oppervlak geherrangskik is. In sulke gebiede moet 'n mens dan probeer om aan die hand van onversteurde lae die oorspronklike opeenvolging te bepaal. Die inligting word dan in die sogenaamde stratigrafiese kolom aangebring, waarin ook die dikte van die verskillende eenhede aangegee word. Soms is die stratigrafiese kolom opgebou uit 'n aantal eenhede wat maklik uitmekaar geken kan word.

Dit kan die gevolg wees van die verskille in die gesteentes, byvoorbeeld wanneer daar agtereenvolgens lae van sandsteen, kalksteen, konglomeraat en breksie voorkom. Ander faktore, soos kleur, fossielinhoud, gelaagdheid of spesifieke soorte sedimentere strukture, kan ook by die uitkenning help. Dikwels bestaan die stratigrafiese kolom uit eenhede wat meermale hulle verskyning maak, byvoorbeeld by 'n opeenvolging van kalksteen, sandsteen, kalksteen, konglomeraat. In so 'n geval is dit natuurlik nie sonder meer bekend met watter eenheid 'n mens te doen het as jy byvoorbeeld op sandsteen afkom nie. Daar sal eers vasgestel moet word wat bo en onder die betrokke laag lê. Omdat die konglomeraat hier net een keer voorkom, kan dit as gidslaag of gidshorison gebruik word sodat wanneer 'n mens dit aantref, jy dadelik weet op watter diepte dit in die stratigrafiese kolom is.

Waarneming

In 'n vervormingsgebied (waarin meestal ook verskuiwings voorkom) is dit dikwels baie moeilik om die verloop van 'n laag te voorspel. Hier moet soveel waarnemings moontlik gedoen word. Dit word wel met boorwerk gedoen, maar ondersoeke aan die oppervlak is goedkoper en ook vinniger. Die geoloog gaan soek 'n plek waar die gesteente blootgelê is en bepaal dan tot watter stratigrafiese eenheid dit op daardie plek behoort, waarna hy ook die ligging van die lae vasstel. By 'n skuins helling word die helling met behulp van 'n klinometer gemeet. dit wil sê die hoek wat die helling van die gesteentes met die horisontale vlak vorm en die rigting waarin die laag aan die oppervlak loop (strekking van die laag).

Gevolgtrekking

Waar genoeg inligting uit die verskillende waarnemings gehaal en dit op die veldkaart aangebring is, kan daar vir elke twee opeenvolgende stratigrafiese eenhede die dagsoom aan die oppervlak ingeteken word. As die aantal waarnemingspunte min is, moet daar in baie gevalle ŉ skatting van die ligging van die dagsome gemaak word. By die belangrikste punte op die kaart word die helling en die strekking van die lae aangegee, asook die belangrike verskuiwings ('n sone waarlangs twee aardblokke ten opsigte van mekaar verskuif het). Uit al hierdie inligting kan die geoloog vasstel hoe die lae ondergronds loop en dit word dikwels in die vorm van dwarssnitte op die geologiese kaart aangedui, meestal by interessante of komplekse gedeeltes. Hierdie gegewens is van groot belang vir die opsporing van delfstowwe omdat dit toon watter lae onder die grond is en op watter dieptes hulle voorkom. Die geologiese kaart maak dit moontlik om die geologiese samestelling van ŉ gebied te rekonstrueer en daaruit kan ook algelei word watter prosesse daarop ingewerk het.

Spesiale kaarttipes

Soms stel die kaartgebruiker net in sekere aspekte van 'n gekarteerde gebied belang en dan word 'n spesiale kaart gemaak. Uit wetenskaplike oogpunt is die belangrikste kaarttipes die volgende:

- Die paleogeologiese kaart. Op hierdie kaart word aangedui hoe die geologiese kaart daar sou uitgesien het as die boonste lae nie daar was nie.

- Die paleografiese kaart. Hier word die landskapelement uitgebeeld soos dit in 'n bepaalde tydperk in die verlede sou gelyk het.

- Die isopagkaart. Dit -is van groot ekonomiese belang, aangesien dit die dikte van 'n bepaalde laag waarin die moontlik aanwesige erts versprei lê, aangee.

- Die struktuurkontoerkaart. Die diepte van die kruin (soms van die basis) van 'n laag ten opsigte van ŉ verwysingsvlak (byvoorbeeld seevlak) word hierop aangedui. Veral by voorgenome boorwerk is hierdie kaart van die uiterste belang.

- Die fasieskaart. Laterale veranderinge van die sedimentêre gesteente (en dus ook van die vroeëre afsettingsomgewing) word op die fasieskaart aangedui. By spesifieke fasieskaarte kan daar byvoorbeeld die aanwesige fossielinhoud of die totale dikte van alle sandsteenlae in 'n bepaalde gesteentestruktuur aangegee word.

Lugfoto's

In moeilik toeganklike gebiede is die geologiese ondersoek duur en tydrowend. Om 'n geheelbeeld van sulke gebiede te kry, word daar dan gewoonlik van lugfoto's gebruik gemaak wat vanuit 'n vliegtuig geneem word. Die foto's word so geneem dat reekse mekaar gedeeltelik oorvleuel sodat hulle deur 'n stereoskoop die reliëf van die landskap vertoon. Die struktuur van die verskillende lae, plooiing en breuke in die gesteentes en die erosiewerking kan hierop bestudeer word.

Soms maak digte plantegroei waarneming moeilik, maar op sigself gee dit 'n beeld van die soort gesteentes wat in die gebied voorkom, asook van die grondwaterstand. Op grond van die inligting wat uit die foto's verkry word, kan die geoloog besluit waar hy moontlik nader ondersoek wil gaan instel. Die vraag na grondstowwe is die vernaamste rede waarom daar vandag oor uitgestrekte gebiede intensiewe geologiese navorsing gedoen word.

Lugfoto's speel van veral na die dertigerjare 'n belangrike rol hierin, maar word oor die algemeen ook gebruik by bodemondersoek, die landbou, die bosbou, die vervaardiging van topografiese kaarte, ensovoorts. Wanneer daar 'n globale indruk van die landskap verlang word, word die lugfoto gewoonlik teen 'n hoek met die vertikale as geneem. In die meeste gevalle word daar egter vertikale opnames gemaak, waarby die kamera-as vertikaal omlaag gerig is.

Op hierdie manier word voorkom dat sekere gedeeltes van die landskap deur byvoorbeeld hoë bergpieke verberg word. Die geheelbeeld is hierdeur beter en die interpretasie van die geologiese opbou ook eenvoudiger. 'n Besondere soort beeld kan verkry word deur gelyktydig drie foto's uit die vliegtuig te neem, een loodreg na onder, een ongeveer 60° na regs en een ongeveer 60° na links. Die twee buitenste foto's oorvleuel die middelste gedeeltelik. Die foto's word oor die algemeen vanweë die lae koste op swartwitfilm geneem en vir die geoefende oog is daar nouliks meer inligting uit kleur as uit swartwitopnames te haal. ŉ Besondere tipe film wat egter gereeld gebruik word, is die infrarooifilm, wat veral by die opsporing van water goeie resultate lewer.

Bestudering van die foto's

Soos reeds genoem, word daar by die geologiese ondersoek gewoonlik vertikale opnames gemaak en die foto's dikwels aanmekaargelas om 'n fotokaart te vorm. 'n Fotokaart is in baie gevalle beter as 'n gewone topografiese kaart, hoewel die skaal nie so akkuraat is nie.

Dit is belangrik dat die foto's teen dieselfde hoek geneem en die vlieghoogte tydens opnames so konstant moontlik gehou word om 'n ware beeld van die reliëfverskille te gee. Sekere korreksies kan wel aan die stereobeeld (kyk illustrasie) aangebring word, hoewel dit natuurlik nie onbeperk gedoen kan word nie. Die ervare geoloog kan dikwels deur bloot na 'n enkele foto te kyk, verskillende landskapkenmerke uitken, maar gewoonlik word daar van hulpmiddels gebruik gemaak.

Een van hierdie hulpmiddels is die anagliefprojeksie. Dit bestaan uit twee foto's wat op een vel papier oormekaar afgedruk is, elk in ŉ ander (verkieslik komplementere) kleur, soos byvoorbeeld rooi en groen. 'n Mens kyk dan met ŉ spesiale bril wat 'n rooi en 'n groen lens bevat, na die foto sodat elke oog slegs een foto sien en 'n stereobeeld waargeneem word. Die algemeenste hulpmiddel is egter die stereoskoop, 'n instrument met twee ewewydige lensstelsels. Elke foto word deur middel van die bybehorende lense met elke oog apart bekyk, waardeur die stereobeeld gevorm word.

Geologiese interpretasie

Lugfotointerpretasie maak deel uit van die normale geologiese opleiding. Die oningeligte waarnemer sal dadelik agterkom waarom hierdie opleiding nodig is, aangesien 'n mens maar weinig inligting direk van die foto's kan aflees. Die interpretasie berus op ŉ kombinasie van die aanduidings wat gelewer word deur verskille in die vegetasie (of die landboubenutting), deur die grys tone op die foto' en deur die landskapvorme self. Veral die waterafvoerpatroon kan waardevolle inligting verskaf.

Dit gee ŉ aanduiding van die reliëf en die algemene helling van die terrein. Die aantal waterlope is bowendien ŉ maatstaf vir die deurlaatbaarheid van die grond, en by swak deurlaatbare gesteentelae sal daar byvoorbeeld baie water oor die oppervlak afvloei. By kalkagtige grand kan al die water ondergronds verdwyn en sal daar met ander woorde geen riviere sigbaar wees nie. Die rivierlope lê dikwels in 'n swak (inkompetente) sone, byvoorbeeld 'n sagte gesteentelaag, of in 'n sone wat deur verskuiwings en plooivorming verbrokkel is.

'n Rivier se voorkeurrigting hou ook dikwels verband met die verskuiwings- of plooirigting. Vir die interpretasie van die geologiese ontwikkeling van ŉ gebied word noukeurig op die landskapvorme gelet. Riviere wat deur diep klowe in die landskap insny, kan byvoorbeeld dui op 'n relatief onlangse opheffing van die gebied, terwyl breë, U-vormige dale op vroeëre vergletsering kan dui. Deur al dergelike inligting te kombineer en die volgorde waarin die verskillende prosesse hulle voltrek het, vas te stel, is dit moontlik om 'n oorsig van die geologiese geskiedenis van die gebied saam te stel. Uit die uiteindelike gevolgtrekking sal sekere aspekte moontlik ter plaatse nader ondersoek word.

Bibliografie

Ploeger, Jan: Vlaamse en Nederlandse kartograwe en uitgewers. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 14, nr. 4, Junie 1965
Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409559 band