Rivier

'n Rivier is 'n natuurlike waterloop, gewoonlik van varswater, wat 'n oseaan, meer, see of ander rivier binnevloei. In sommige gevalle sal 'n rivier eenvoudig binne die grond invloei of heeltemal opdroog alvorens 'n ander watermassa bereik word. 'n Klein rivier kan onder verskillende ander name bekend staan, soos stroom, spruit, riviertjie, lopie of beek; daar bestaan geen omvattende reël oor wat as 'n rivier gedefinieer kan word nie.

’n Smeltende ystong van Athabasca Gletser, Jasper Nasionale Park, Alberta, Kanada.

Die oorsprong van ’n bergrivier in die Switserse Alpe, Switserland. (Reichenbach in Grosse Scheidegg).

Hierdie brug oor die Donourivier verbind Hongarye met Slowakye.

’n Uitsig oor die Brahmaputra naby Sukleswar ghat in Guwahati, Indië.

Die Amasonerivier in Brasilië.

Die enigste uitsondering is die stroom: in party lande of gemeenskappe kan ’n stroom volgens sy grootte bepaal word. Baie name vir klein riviere is aan die geografiese ligging verbonde, soos Burn in Skotland en Noordoos-Engeland.

'n Rivier vorm deel van die hidrologiese siklus. Die water wat binne die rivier vloei is afkomstig van neerslag, wat deur middel van oppervlakafloop, die deursyfering en styging van watertafels, fonteine, en smeltwater van gletsers en ys gevoed word.

Potamologie is die wetenskaplike studie van die riviere, terwyl limnologie die studie van vrye water in die algemeen is.

Vloeipatroon

'n Rivier kan omskryf word as 'n natuurlike waterloop waarin die water in 'n selfgevormde bedding 'n weg baan vanaf hoër- na laerliggende dele. Die neiging van lopende water is om die laagsliggende deel te bereik, meestal die see. Sommige riviere stroom egter ook in mere sonder 'n afvoer en verdere waterverlies geskied dan slegs deur wegsyfering en verdamping.

Die primêre rede waarom lopende water oor die aardoppervlak beweeg, is swaartekrag. Water sal in die proses altyd die roete (pad) met die minste weerstand probeer volg, en afhangende van die aard van die terrein, die gesteente en die helling, sal dit die kortste moontlike loop na 'n laerliggende deel uitkerf. Die krag van lopende water is buitengewoon groot en dit kan in die neiging om tot 'n toestand van ekwilibrium te kom, in baie gevalle van die hardste gesteentes verweer.

'n Rivier kan by die oorsprong gevoed word met water uit verskillende bronne. In die hoërliggende gebiede is dit dikwels smeltende sneeu of gletserys. Dit kan ook gevoed word met water wat uit ʼn ondergrondse bron na die oppervlak syfer (fonteine) of met water afkomstig uit 'n meer of ʼn moeras. Sowat 30 % van alle reën wat op aarde val, keer deur middel van riviere na die see terug.

Al hierdie reën val natuurlik nie in die oorspronggebied nie, maar na genoeg of langdurige reën kan die talle afloopstroompies teen die hellings op 'n sekere punt saamvloei en die oorsprong van 'n rivier vorm. Talle klein waterlopies, gevoed deur fonteine, gesmelte sneeu of ys, of reënwater wat op 'n berghelling val, kan saamvloei om spruite, klein riviertjies en groter riviere te vorm wat uiteindelik in 'n groot stroom verenig.

Op hierdie manier word ʼn netwerk gevorm van waterlope wat 'n bepaalde deel van die aarde se oppervlak dreineer. Hierdie gebied word dan ook die stroomgebied van 'n bepaalde rivier genoem. Die natuurlike skeiding tussen twee stroomgebiede, wat meestal deur 'n gebergte of rûe gevorm word, word 'n waterskeiding genoem. Een van die bekendste, waterskeidings in Suid-Afrika is die eskarprand wat deur die Drakensberg gevorm word.

Stroomgebiede is soms met mekaar verbind. In Suid-Amerika is byvoorbeeld die stroomgebied van die Orinoco deur die Casiquiare met die Rio Negro verbind. Die Rio Negro sluit by die Amasone aan, wat laasgenoemde een van die grootste riviere in die wêreld maak. Die stroomsnelheid van 'n rivier word bepaal deur die helling, breedte en diepte van die rivier en deur die hoeveelheid water wat afgevoer word.

Die snelheid van die stroom is in die middel van die rivier meestal die hoogste en dit neem af na die oewers. In draaie of kronkels loop die water egter die vinnigste aan die buite-oewer, waar dit dan ook die meeste erosie veroorsaak. Die vloeisnelheid is heelwat stadiger aan die binne-oewer van 'n kronkel. Indien die stroomsnelheid laag en die stroomkanaal baie eweredig en gelyk is, is die water geneig om in dun eweredige lagies oormekaar te vloei.

Dit word laminêre vloei genoem, en dit veroorsaak nie veel erosie nie. As die rivierbedding of stroomkanaal baie ongelyk en die stroomsnelheid hoër is, is die vloei van die water baie meer onreëlmatig. Wrywing met die rivieroewer, rivierbodem en materiaal wat meegevoer word, veroorsaak turbulensie (dwarrelende vloei). Turbulente vloei bring hoë erosie mee en die meeste riviere (veral ook Suid-Afrikaanse riviere) toon hierdie vloeipatroon.

Met die afloop van water word groot hoeveelhede klip en grond (veral in die steiler bolope) losgewerk en saam met die stroom afgevoer. Hierdie materiaal word die stroomvrag genoem. Die erosiewerkende krag van riviere speel 'n belangrike rol in die ontstaan van landskapvorme op die aarde se oppervlak. Wanneer daar 'n versperring van moeilik verweerbare of byna onverweerbare gesteente in 'n rivierloop voorkom, kan daar op die plek 'n waterval ontstaan.

Die eroderende krag van die water sal mettertyd die sagter gesteentelae onder die versperring wegvreet en instortings kan ontstaan, waardeur die ravyn (kloof) waarin die rivier loop, na agtertoe verdiep en uitgebrei word. Stroomversnellings ontstaan op plekke waar weerstandbiedende gesteentelae oor groot gedeeltes skuins stroom af langs die rivierbedding voorkom.

Waterstand

Die waterstand van 'n rivier wissel na gelang van die hoeveelheid reën, die tempo waarin sneeu en gletserys smelt, en word ook beïnvloed deur verdamping. Die snelheid en omvang van die water- stroming van 'n rivier hou verband met die klimaat en die reënvalspatroon.

Riviere wat deur gletserwater gevoed word, kry oor die algemeen 'n reëlmatige hoeveelheid water met 'n hoogtepunt in toevoer gedurende die lente wanneer die gletserys en die sneeu smelt. Die sogenaamde reënriviere is heeltemal afhanklik van die reënval in die bepaalde seisoene, en nie-standhoudende riviere is periodiek heeltemal of gedeeltelik droog ('n uiterste voorbeeld hiervan is die droë rivierbeddings of wadi's in woestyngebiede wat slegs enkele kere in talle jare na seldsame stortreëns water afvoer).

Op grond van die waterstand word daar dan ook dikwels deur geoloë onderskei tussen permanente (standhoudende) riviere, periodiese riviere en episodiese riviere. Permanente riviere vloei die hele jaar deur. Die waterstand is nie deur die jaar konstant nie, en 'n bepaalde seisoen kan 'n groot verskil in die stroomvolume teweegbring. Permanente riviere word egter dikwels gevoed deur gletsers of 'n goed verspreide reënval deur die jaar.

Voorbeelde van permanente riviere is die Ryn, die Seine, die Mississippi en die Amasone. In Suid-Afrika het ʼn stelsel van damme en sluisbeheer die Oranjerivier 'n permanente karakter gegee. Periodiese riviere vloei meestal net gedurende die reënseisoen en gewoonlik elke jaar. Hierdie riviere kom veral in semi-ariede streke voor met 'n reënval van minstens 300 tot 400 mm per jaar in die opvanggebied. Talle Suid-Afrikaanse riviere is periodiese riviere.

Episodiese riviere vloei nie noodwendig elke jaar nie, maar net na die hoogste neerslag gedurende die reënseisoen. Gedurende die grootste gedeelte van die jaar is hulle droog en soms as die reënval nie hoog genoeg is nie, bly hulle jare agtereen droog. Na 'n harde bui sal hulle vir 'n kort rukkie loop, wat soms net 'n paar uur kan wees. Die kort vloeiperiode kan baie heftig wees en grootskaalse erosie tot gevolg hê.

Fluviale siklus

Die Amerikaanse geoloog Davis het aan die begin van die vorige eeu die teorie ontwikkel dat 'n rivier se stroomvallei deur verskillende ontwikkelingstadia gaan. Hy maak melding van 'n jeug-, volwasse en ou stadium.

Die boloop

Die boloop (waar die rivier ontspring) is die trajek van 'n rivier wat die jong rivier genoem word, en word gewoonlik in die hoe berggebiede aangetref. As gevolg van die groot val oor 'n kort afstand (steil profiel) stroom die rivier buitengewoon vinnig en sny dit ʼn diep V-vormige dal uit. Rotsstukke wat afgebreek het, kry deur onderlinge botsings op die rotsagtige rivierbedding reeds 'n afgeronde vorm. Die meegevoerde rotsmateriaal vergroot die erosiewerking van die jong rivier. As brokstukke in reeds gevormde gate in die rivierbedding vasgevang word, sal dit die gat verder uithol en kolk- of maalgate kan so ontstaan. 'n Reeks aaneengeskakelde kolkgate kan uiteindelik saam 'n kloof of 'n ravyn vorm. In die bolope is daar nag min materiaal gesuspendeer (suspensievrag) en die water is nog redelik helder. Die meeste materiaal word nog as redelike groot deeltjies op die bodem (bodemvrag) vervoer.

Die middelloop

Die middelloop van 'n rivier word die volwasse rivier genoem. Dit is die meer egalig vloeiende gedeelte van die rivier nadat dit die hoë berggedeeltes, waarin dit ontspring het, verlaat het. Die omliggende landskap bestaan hoofsaaklik uit die voetheuwels van die bergreekse. Erosie is steeds die belangrikste landskapvormende proses, hoewel daar in hierdie stadium ook reeds van afsetting sprake is.

As die deurstroomde gebied boonop aan periodes van langsame opheffing en rus onderworpe is, kan rivierterrasse ontstaan. Gedurende die rusperiodes verbreed die dal deur sywaartse erosie. Kleinerige kronkels begin ontstaan, die stroom vloei stadiger en watervalle kom selde voor. Die takriviere in die omgewing is langer en die waterskeidings reeds verder weggeërodeer.

Die benedeloop

Die benedeloop van 'n rivier word die ou rivier genoem. Die helling en die stroomsnelheid is nou gering en groot rivierkronkels of meanders word gevorm. 'n Groot deel van die stroomvrag, veral die growwer materiaal, word in die kronkels afgeset. Die water is gewoonlik nie meer helder nie omdat die suspensievrag dit vertroebel. Die waterskeidings tussen die takriviere het ook byna weggeërodeer.

Nie alle geoloë steun die fluviale siklusteorie nie, en volgens hulle moet 'n bepaalde siklus nie deur 'n geologiese proses soos die opheffing van 'n riviervallei versteur word nie. Indien dit wel gebeur, sal daar weer 'n sogenaamde verjonging moet plaasvind waarin die rivier weer opnuut 'n nuwe bedding of loop sal moet uitkerf. Die fluviale siklus bevat egter wel die belangrike konsep dat riviere deur progressiewe ontwikkelingstadia gaan.

Fluviale sediment

Indien die oorsprong van 'n rivier in 'n gebergte lê, speel die lengteprofiel daarvan 'n belangrike rol in die afsetting van die stroomvrag. Die lengteprofiel dui die hoogte van elke punt van die waterloop aan bo 'n gekose verwysingsvlak (gewoonlik seespieël). Wanneer daar 'n ewewigtoestand bestaan, vorm die lengteprofiel van die rivier 'n vloeiende konkawe lyn wat in die benedeloop byna gelyk is en in die boloop naby die oorsprong baie steiler vertoon.

Vir 'n val van 10 m (dus 'n hoogteafname van 10 m) is daar dikwels in die boloop 'n geringe horisontale afstand nodig (byvoorbeeld 100 m), terwyl vir dieselfde daling in die benedeloop dikwels minstens 10 km nodig is. Die verhouding tussen die val en die horisontale afstand (profiel) verminder dus hoe verder die stroom van die oorsprong of bron af verwyder is. Die profiel van 'n rivier is belangrik omdat dit saam met die waterafvoer bepaal of die rivier 'n vlegstroom of 'n meandriese rivier sal word.

Vlegstrome

Vlegstrome ontstaan in riviere met 'n relatief skuins profiel, terwyl onreëlmatige watertoevoer ook die verskynsel bevorder. Dit ontstaan veral in die benedeloop, waar 'n groot deel van die stroomvrag in onreëlmatige patrone op die rivierbedding afgeset word en die stroom in talle vlegstrome verdeel wat tussen hierdie afgesette "eilandjies" deurvloei.  Vlegstrome ontstaan ook in die boloop van talle groot riviere soos die Ryn (in die omgewing van Mainz), maar kom die meeste voor in die benedeloop van riviere wat deur ariede en semi-ariede streke vloei.

Dit is dus 'n belangrike kenmerk van Suid-Afrikaanse riviere wat in 'n westelike rigting afvloei. Die patroon van die vlegstrome en afsetting kan na elke groot reënbui of tydens 'n vloed heeltemal verander. Vlegstrome kan met verloop van tyd en voldoende toevoer 'n baie breë, klipperige en sanderige rivierbedding uitspoel. In besonder droë gebiede kan die wind nog boonop die sand in die bedding uitwaai en as duine langs die rivier afset.

Kronkelende (meandriese) riviere

By 'n lae profiel met 'n redelik reëlmatige watertoevoer sal 'n rivier, veral in die laaglandgebiede kronkels of meanders begin vorm. Die rivier kies dan nie die kortste pad na die see nie maar loop via 'n aantal opeenvolgende draaie, wat teoreties elkeen min of meer 'n halwe sirkel behoort te vorm, na die kus. Die breedte van 'n meandriese rivier is min of meer konstant, maar dit is nie altyd ewe diep nie.

Aan die buite-oewer is die rivier dieper as aan die binne-oewer. Dit hou verband met die skroefvormige beweging wat die water moet maak om deur die draai te kan beweeg. Die hoë turbulensie wat in die stroom ontstaan, erodeer dan ook die buite-oewer en 'n gedeelte van die stroomvrag word aan die binne-oewers afgeset. Hoefystermere wat later met sediment opgevul word, kan ook ontstaan.

Vloedvlakte

Sonder dam- en sluisbeheer bereik die meeste meandriese riviere elke jaar nadat die sneeu begin smelt het, of tydens die hoogtepunt van die reënseisoen, 'n sogenaamde hoogwaterstand waarin die watervolume te veel word vir die natuurlike bedding. Gedurende hierdie tydperk word daar dan natuurlike dyke of oewerwalle aan weerskante van die rivier afgeset.

Op dié manier word 'n vloedvlakte gevorm. Met herhaalde oorstromings word die hele valleibodem naderhand met afsettingsmateriaal opgevul. Dit kan selfs die vorm aanneem van slikplate wat honderde meters dik is, soos in die geval van die Mississippi. Hierdie vloedvlakte bestaan dikwels uit hoogs vrugbare landbougrond en word op 'n seisoenbasis intensief bewerk nadat die vloedwaters teruggetrek het.

Deltas

Wanneer 'n rivier by die see uitkom, word die vloei grootliks gestuit. Die stukrag van die water van veral 'n vol rivier kan egter nog so groot wees dat dit die samestelling van die water in die omgewing van die monding beïnvloed. In sommige gevalle kleur die suspensievrag die seewater tot kilometers ver van die kus af. Afhangende van die stroomvrag en sekere eienskappe van die kusgebied waar die rivier in die see uitmond, kan daar 'n delta gevorm word.

Deltas word gevorm deur die afsetting van die stroomvrag in die riviermond. Die patroon van afsetting en die vorm van die deltas kan verskil. Daar word onderskei tussen 4 hooftipes deltas, waarvan die waaiervormige delta (soos in die geval van die Niger en die Nyl) die bekendste vorm is. Die rivier vertak in talle afloopkanale en die stroomvrag word op "eilande" tussenin afgeset. Oogtanddeltas, soos in die geval van die Tiber en die Ebro, het net een afloopkanaal en die sediment word deur seestrome in konkawe strandlyne uitgebou. In tregtermonddeltas, wat ook estuariese deltas genoem word, vind afsetting net in die tregtervormige monding plaas.

Voorbeelde is die Ryn, die Seine, die Ob en die Elbe. 'n Ander bekende deltatipe, waarvan die Mississippi die beste voorbeeld is, is die hoendervoetdelta, met sy uitsteeksels in die see in. Deltas vorm makliker op plekke waar die see vlak is en daar geen sterk dwarsseestrome bestaan wat die afsettingsmateriaal sal verwyder of die getywerking te sterk is nie. Die belangrikheid van deltas lê, soos in die geval van vloedvlaktes, in die besonder vrugbare landbougrond wat afgeset word.

Suid-Afrikaanse riviere

Die meeste riviere in Suid-Afrika is periodies of episodies van aard. Hulle is nie bevaarbaar nie en daarom hoofsaaklik net as waterbron van belang. Suid-Afrika se riviere word oor die algemeen in groepe verdeel.

Riviere wat die binnelandse plato dreineer

Water wat van die binnelandse plato dreineer, sal uiteindelik die see deur die Oranje of die Limpoporivier bereik. Die Oranje dreineer die grootste opvangsgebied in die land (sowat 418 000 km²), en dit sluit die opvanggebiede van die Nossob en die Auob in. Na die samevloeiing met die Vaalrivier, 960 km van die mending al, ontvang die Oranje gedurende die grootste gedeelte van die jaar geen water meer nie.

As daar dan in aanmerking geneem word dat voor die oopstelling van die Oranjerivierprojek (stelsel van damme, sluise en kanale) die Oranje se mending soms maande aaneen deur 'n sandwal geblokkeer was, kan daar 'n idee gevorm word van hoe laag die gemiddelde reënvalsyfer vir die grootste deel van die stroomgebied van die Oranje is. Die Oranjerivier ontvang sy water uit 'n streek met ʼn gemiddelde reënvalsyfer van meer as 700 mm en vloei dan deur 'n baie droë streek na die Atlantiese Oseaan.

Die rivier se benedeloop toon ou meandriese kenmerke, hoewel daar tog ook 'n waterval (Augrabies) 480 km van die mond al en stroomversnellings tot 40 km van die mending al voorkom. 'n Steil profiel en die daarmee gepaardgaande vinnige afloop is kenmerkend vir Suid-Afrikaanse riviere, en die Oranje is die duidelikste voorbeeld. Die Limpopo se dreineringsgebied is kleiner as die van die Oranje, maar die rivierbedding is baie breër en die val kleiner.

Die Limpopo bereik die hoogtelyn van 650 m 883 km van die kus al, terwyl die Oranje dieselfde hoogte 500 km van sy monding af bereik. Die Limpopo onder die eskarp word versterk deur die Olifantsrivier, wat 'n groot gedeelte van die Bosveld dreineer en sy eie vallei deur die platorand geërodeer het.

Riviere wat op die platorand ontspring

Van die grootste en standhoudendste riviere ontspring op die eskarprand in die oostelike deel van Suid-Afrika. Van hierdie riviere is die Tugela verreweg die belangrikste. Die riviere wat op die platorand tussen die Sneeu- en die Roggeveldberge ontspring, vloei deur 'n aantal poorte na die Indiese Oseaan. Riviere wat anderkant die Sneeuberg ontspring, is episodies van aard en vloei gewoonlik maar net 'n kort tydjie na die reën.

Riviere wat in die Geplooide Gordel ontspring

Die Geplooide Gordel omvat die bergreekse in die suide van die Kaapprovinsie en die breë valleie tussenin. Onder die riviere wat hier ontspring, is die Breë- en die Bergrivier en sekere takke van die Gourits-, die Gamtoos- en die Sondagsrivier die belangrikste. Hierdie riviere volg hoofsaaklik die suidlopende valleie en heuwelreekse in teenstelling met die oos of weslopende riviere wat die Karoo dreineer.

Die belangrikheid van riviere

Sowel fisies-geografies as verkeersgeografies en ekonomies is riviere van groot betekenis. Die groot beskawings van die Oudheid het feitlik almal as besproeiingsnedersettings in riviervlaktes ontwikkel. Die Nyl, die Eufraat/Tigris, die Hwang-ho en die Ganges is duidelike voorbeelde. Die betekenis van riviere as vervoerweë is sedert die Oudheid en vandag nog baie belangrik.

Gemeenskappe en nedersettings het om en langs bevaarbare riviere ontwikkel. Paaie is aanvanklik ontwikkel as toegangswee tot riviere en in later jare tot diep in die 20ste eeu is groot moeite en koste aangegaan om die meeste groot riviere deur middel van kanale met mekaar te verbind. Voorbeelde van belangrike bevaarbare riviere is die Ryn, die Donau, die Wolga en die Mississippi. Hulle speel vandag nog 'n uiters betekenisvolle vervoerrol, hoofsaaklik omdat vervoer op riviere nog steeds goedkoper is as land- en lugvervoer.

In Suid-Afrika speel die bevaarbaarheid van riviere byna geen rol nie. Net die mond van die Buffelsrivier is goed bevaarbaar en vorm dan ook Oos-Londen se hawe. Die Breederivier is ook vir 'n redelike deel bevaarbaar, maar dit speel geen belangrike ekonomiese rol nie.

Riviere is ook van belang vir die ontwikkeling van hidroëlektriese krag, en in sommige lande word daar op groot skaal hiervan gebruik gemaak. Suid-Afrika se riviere is van groot belang as bron van water. Talle skemas en damstelsels is opgerig om die water beter te benut. Dit word veral vir besproeiing, voorsiening van water aan die stede en industriële gebiede en vir die ontwikkeling van elektriese krag gebruik.

Takrivier

'n Takrivier is 'n sytak of syrivier van 'n groter rivier. Die takrivier se water vloei uiteindelik in die hoofstroom in. Die vloeirigting van die hoofrivier kan bepaal word deur na die takriviere se invloeihoek te kyk.

Sien ook

• Lys van riviere in Afrika

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 26 - 32

Notas

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Rivier.
• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir rivier.