Tirus

Tirus (Arabies: صور Ṣūr; Frans: Tyr; Grieks: Τύρος Tyros) is een van die oudste aaneenlopend bewoonde stede in die wêreld, hoewel dit ’n paar eeue in die Middeleeue net ’n klein inwonertal gehad het. Dit was een van die eerste Fenisiese stede en die legendariese geboorteplek van die Fenisiese prinses Europa, haar broers Cadmus en Phoenix, sowel as Kartago se legendariese stigter, Dido (Elissa).

Tirus
Onderwater pilare, met die moderne stad op die agtergrond.
Plaaslike naam	صور, Ṣūr (Arabies) Tyr (Frans) Sour (Libanese Frans)
Land	Libanon
Soort	Stad
Streek	Goewernoraat Suid-Libanon
Oppervlakte	16,7 km2
Geskiedenis
Gestig	c. 2750 v.C.
Bewoners	174 000
Unesco-wêrelderfenisgebied
Tipe	Kultureel
Kriteria	iii, vi
Verwysing	299
Inskripsie	1984 (8ste sessie)
Beskrywing*	Stad en distrik Tirus, goewernoraat Suid-Libanon
* Naam soos op die Wêrelderfenislys

Die Tiriese skiereiland uit die weste gesien.

Herodotos het Tirus omstreeks 450 v.C. besoek en gesê volgens die plaaslike priesters is die stad omstreeks 2750 v.C. gestig. Volgens argeologiese bewyse was egter reeds omstreeks 2900 v.C. nedersettings op die terrein. Die stad het baie antieke terreine, soos ’n hippodroom, en kom as geheel voor op Unesco se lys van wêrelderfenisgebiede. Die historikus Ernest Renan het gesê: "'n Mens kan Tirus ’n stad van ruïnes noem wat van ruïnes gebou is."

Die Bybel verwys verskeie kere na Tirus, veral in Jesaja 23, waar die stad se ondergang voorspel word. Koning Hiram I was ’n tydgenoot van Dawid en Salomo. Jesus het ook die streke Tirus en Sidon besoek.

Tirus is vandag die grootste stad in Libanon naas Beiroet, Tripoli en Sidon. Dit is sowat 80 km suid van die hoofstad, Beiroet, geleë. Dit het aanvanklik uit twee afsonderlike gebiede bestaan: 'n eiland naby die kus en ’n verwante nedersetting op die vasteland. Alexander die Grote het in 332 v.C. 'n straatweg laat bou om die eiland met die vasteland te verbind en Tirus vorm dus nou 'n skiereiland.

Tirus is die hoofstad van die Tirus-distrik in die goewernoraat Suid-Libanon. In die stedelike gebied was daar in 2006 sowat 200 000 inwoners. Dit sluit baie vlugtelinge in, omdat drie van die land se 12 Palestynse vlugtelingkampe in Tirus geleë is. Buite die moderne stad lê ’n argeologiese terrein met oorblyfsels van die antieke stad.

Tirus het ’n Mediterreense klimaat met warm somers. Dit is ses maande per jaar droog, met ’n jaarlikse gemiddelde temperatuur van 20,8 °C. Die reënval is gemiddeld 645 mm per jaar.

Omgewing

’n Kaart van Tirus.

Tirus steek ’n ent in die Middellandse See uit aan die weskus van Libanon en is sowat 80 km suid van Beiroet geleë. Dit het aanvanklik uit twee afsonderlike gebiede bestaan: Tirus self, wat op ’n eiland naby die kus geleë was, en ’n verwante nedersetting, Oesjoe, op die vasteland; dit is later Palaetyrus genoem ("Ou Tirus" in antieke Grieks).

'n Vrou dra water van Ras al-Ain af; 1881-houtgraveerwerk deur John Douglas Woodward.

’n Groep rotsagtige eilande naby Tirus.

Deur die loop van die geskiedenis, van die voorgeskiedenis af, het nedersettings in die Tirusomgewing baat gevind by die oorvloed vars water, veral van die fonteine van die nabygeleë Rashidieh en Ras al-Ain in die suide. Daar is ook die fonteine van Al Bagbog en Ain Ebreen in die noorde en die Litanirivier.

Die hedendaagse stad dek ’n groot deel van die oorspronklike eiland, asook die grootste deel van die straatweg wat Alexander die Grote in 332 v.C. laat bou het. Dié landengte het deur die eeue aansienlik groter geword vanweë slikdeposito's aan albei kante.

Die deel van die oorspronklike eiland wat nie deur die moderne stad beslaan word nie, is grootliks ’n argeologiese terrein met oorblyfsels van die antieke stad.

Tirus, met sy oppervlakte van 16,7 km², bestaan uit vier munisipaliteite en is op ’n vrugbare kusvlakte geleë. Daarom word interstedelike landbou op sowat 44% van die gebied beoefen. Die beboude gebiede maak net meer as 40% uit.

Tirus lê naby die Roum- en Yammoune-breuk. Hoewel dit in sy geskiedenis ’n paar vernietigende aardbewings ondervind het, is die bedreiging relatief klein op die meeste plekke en hoogstens gemiddeld op ’n paar ander plekke. ’n Tsoenami ná ’n aardbewing, en waarskynlike grondstortings en oorstromings daarna, is egter ’n groot moontlike natuurramp wat die inwoners in die gesig staar.

Klimaat

’n Halo van 22° oor die Al Mina-terrein, 2019.

Tirus het ’n Mediterreense klimaat met warm somers (as Csa geklassifiseer volgens die Köppen-klimaatklassifikasie). Dit beteken dit het ses maande per jaar droogte, van Mei tot Oktober. Dit het gemiddeld 300 dae per jaar met sonskyn en ’n jaarlikse temperatuur van 20,8 °C. Die gemiddelde maksimum temperatuur is tot 30,8 °C in Augustus en die gemiddelde minimum temperatuur tot sowat 10 °C in Januarie.

Die jaarlikse reënval is gemiddeld 645 mm. Die seewater se minimum temperatuur is 17 °C in Februarie en die maksimum 32 °C in Augustus. Op ’n diepte van 70 m is dit konstant 17-18 °C.

Die styging van seevlakke weens aardverwarming dra by tot die bedreiging van erosie aan die skiereiland en baaigebiede van Tirus.

Geskiedenis

'n Borsbeeld van Melqart in die Nasionale Museum van Denemarke.

Stigting (2750-1700 v.C.)

Die Ontvoering van Europa, ’n Romeinse mosaïek uit Biblos, 200-300 n.C., Nasionale Museum van Beiroet.

Die Romeinse historikus Justinius het geskryf die oorspronklike stigters van Tirus het van die noordelike stad Sidon gekom om ’n nuwe hawe te stig. Volgens Herodotos, wat Tirus in omtrent 450 v.C. besoek het, het die plaaslike priesters gesê die stad is omstreeks 2750 v.C. gestig as ’n ommuurde plek op die vasteland wat nou as Paleotyre ("Ou Tirus") bekend is. Argeologiese bewyse het dié tyd bevestig. Uit uitgrawings is ook ontdek daar was reeds omstreeks 2900 v.C. nedersettings op die terrein, maar dat die bewoners weggetrek het.

Die Griekse geskiedkundige Eusebius het vertel van die algemene mite dat die god Melqart die stad gebou het as guns vir die meermin Tiros en dit na haar genoem het. Daar is egter ook verskeie ander legendes oor Tirus se stigting. In die Griekse mitologie het die hoofgod, Zeus, die vorm van ’n bul aangeneem om die Tiriese prinses Europa na Kreta te ontvoer. Daar het die paartjie drie seuns gehad: Minos, Radamantos en Sarpedon, wat konings van Kreta geword het en ná hulle dood regters van die onderwêreld. Die kontinent Europa is na haar genoem.

Egiptiese tydperk (1700-1200 v.C.)

’n Stele van Ramses II wat in Tirus ontdek is, in die Nasionale Museum van Beiroet.

In die 17de eeu v.C. het die nedersetting onder die heerskappy van die farao's van Egipte gekom. In die daaropvolgende jare het dit voordeel getrek uit die beskerming deur Egipte se 18de Dinastie en het dit kommersieel vooruitgegaan.

Volgens argeologiese bewyse het Tirus reeds teen die middel 2de millennium v.C. begin met die vervaardiging van ’n seldsame en buitengewoon duur soort pers kleurstof, Tiriese pers. Dit was bekend daarvoor dat dit mooi en ligbestand was. Dit is gemaak van ’n ekstrak van die seeslakke Murex trunculus en Murex brandaris. Die kleur is in antieke kulture uitgesonder vir gebruik deur koninklikes, of minstens adellikes.

’n Amarna-kleibrief deur die Tiriese prins Abimilku aan farao Achenaten, Metropolitaanse Kunsmuseum.

"Die ontdekking van pers", deur Peter Paul Rubens, omstreeks 1636.

Die Tiriërs was uiters diskreet oor die bedryf om ’n absolute monopolie te verseker.

Volgens die mitologie het die god Melqart op die strand geloop saam met die nimf Tiro, vir wie hy die hof gemaak het, toe sy hond ’n seeslak byt en die weekdier sy bek pers vlek. Tiro wou ’n rok van dieselfde kleur by Melqart hê, en so het die bedryf ontstaan.

Die antieke skrywer Strabo, wat Tirus ook besoek het, het gesê die kleurstofbedryf besoedel die lug so dat die stank sy verblyf in die stad baie onaangenaam gemaak het. Kenners het bereken sowat 8 000 seeslakke sou vermorsel moes word om een gram van die kleurstof te onttrek, en dit kon dieselfde gekos het as omtrent 20 gram goud.

Die eerste duidelike verslae oor die stad word gegee deur die Amarna-briewe van omstreeks 1350 v.C. wat die prins van Tirus, Abimilku, aan farao Achenaten geskryf het. Die onderwerp is dikwels water, hout en die Habiru wat die platteland van die vasteland oorneem en hoe dit die eiland-stad beïnvloed. Egiptiese magte het eindelik ’n Hetitiese leër verslaan wat Tirus beleër het.

Hoewel die stad eers Melqart genoem is, na die stadsgod, verskyn die naam Tirus reeds van 1300 v.C. af op monumente.

In die 12de eeu v.C. het Egipte se farao's geleidelik politieke beheer oor die Levant verloor, hoewel Egiptiese kuns Tiriese kuns meer as ’n halwe millennium daarna steeds beïnvloed het.

Onafhanklike Fenisiese tydperk (1200-868 v.C.)

Terracottabeelde uit Tirus

Vrouekoppe, Ystertydperk.

Manskoppe, Ystertydperk.

Musikante, Ystertydperk.

In die 11de eeu v.C. het die groep maritieme stadstate wat Fenisië uitgemaak het, begin met ’n kommersiële uitbreiding. Veral Tirus en Sidon het voordeel getrek uit die uitskakeling van die voormalige handelsentrums in Oegarit en Alalakh. Dus is Fenisië deur buitelanders en die Fenisiërs vereenselwig met Sidonia of Tyria. Tirus se maritieme oorheersing was so groot dat die Middellandse See bekend geraak het as die "Tiriese See".

’n Stele van die Al Bass-terrein in Tirus, die grootste bekende Fenisiese nekropolis, in die Nasionale Museum van Beiroet.

Daar is baie min argeologiese data oor Tirus uit dié deel van die Ystertydperk II, en daarom is dit nie bekend hoe hy sy heerskappy aan ander opgedwing het nie. Daar word egter algemeen aanvaar die stad het staatgemaak op handel en kulturele uitwisseling, eerder as op militêre oorwinnings. Tirus is veral bekend vir die verspreiding van sy alfabet en ’n telstelsel wat op 20 gebaseer was.

’n Belangrike faktor in dié globale opkoms was blykbaar die buitengewone kundigheid van Tiriese geleerdes in sterrekunde om hulle skepe te navigeer. Ook het die Tiriërs meerverdiepinggeboue opgerig vanweé die beperkte ruimte op die eiland. Hulle het dus ook die reputasie verwerf dat hulle goeie bouers en ingenieurs was, asook metaalwerkers en veral skeepsbouers.

In geskrewe tradisies word die sterk groei van Tirus se vooruitgang van die 10de eeu v.C. af veral aan een individu toegeskryf: Hiram I, wat sy pa, Abibaal, in 969 v.C. opgevolg het. Meer as ’n millennium later het Flavius Josephus die legende aangeteken dat Hiram die stedelike gebied uitgebrei het deur projekte wat twee eilande verbind het om ’n enkele eiland te vorm, waarop hy tempels laat bou het vir Melqart, Astarte en Baalsamin.

Buite sy grense het Hiram blykbaar sterk bande gevorm met die Israelitiese konings Dawid en Salomo. Hy het na berig word sederhout en geskoolde werkers gestuur om die groot Tempel in Jerusalem te help bou. Invoer van Siprus het ’n belangrike rol in dié tydperk gespeel.

Verder het Hiram se samewerking met ander lande in die streek en sy bevegting van Filistynse seerowers gehelp om handelsbande met Arabië en Noord- en Oos-Afrika aan te knoop.

Hulle het ook

"kolonies gestig aan die kuslyne en op naburige eilande in die Egeïese See, in Griekeland, aan die noordkus van Afrika, by Kartago en ander plekke, op Sisilië en Korsika, in Spanje by Tartessos en selfs anderkant die pilare van Hercules by Gadeira (Cádiz)."

Ná Hiram se bewind van 34 jaar is verskeie Tiriese konings ná mekaar in gevegte gedood.

Nieu-Assiriese tydperk (868-612 v.C.)

’n Begrafnismasker van Tirus, 7de eeu v.C., Nasionale Museum van Beiroet.

In die loop van die 9de eeu v.C. het die stad noue bande met die Israeliete bly handhaaf, soos blyk uit die troue van Isebel van Tirus se koninklike familie met Agab, koning van Israel.

Tirus het egter heffings aan die Nieu-Assiriese Ryk begin betaal en dié land het geleidelik oor Fenisië begin heers. Tirus het egter blykbaar ’n groot mate van onafhanklikheid behou terwyl dit kommersieel voordeel uit die stabiliteit van die sterk streeksmag getrek het. Dus het Tirus een van die magtigste stede in die Oos-Mediterreense gebied gebly. Een van sy konings, die priester Itobaal I (887-856 v.C.), het tot in Beiroet in die noorde regeer en tot in ’n deel van Siprus.

Volgens mites is die Noord-Afrikaanse stad Kartago in 814 v.C. gestig deur Tirus se prinses Elissa, algemeen bekend as Dido ("Die Swerweling"), wat met ’n vloot skepe ontsnap het ná ’n magstryd met haar broer, Pigmalion.

Skepe van Tirus bring heffings vir Salmanasser II.

In die loop van die 8ste eeu v.C. het die Nieu-Assiriese konings probeer om hulle heerskappy oor Tirus se versterk. Tiglat-Pileser III (744-727 v.C.) het heffings van Hiram II geëis en probeer om handel tussen Tirus en nedersettings in die suide te verbied. Sy opvolger, Salmanasser V, het die stad van omstreeks 725 tot 720 v.C. probeer beleër met die hulp van die Fenisiërs van die vasteland, maar kon dit nie inneem nie. Siprus het homself egter in 709 v.C. van Tiriese oorheersing bevry.

Sanherib, wat van 705 tot 681 v.C. oor die Nieu-Assiriese Ryk regeer het, kon Tirus nie in sy militêre veldtogte oorwin nie, maar die Tiriese koning Elulaios het beheer oor die gebiede buite die stad verloor en het gevlug. Hy is opgevolg deur pro-Assiriese monarge en goewerneurs. Die Tiriese koning Baäl I het na berig word die Nieu-Assiriese heerser Esarhaddon (680-669 v.C.) gehelp om ’n Sidoniese opstand te onderdruk en het as ’n beloning beheer oor ’n groot deel van die kus van Palestina gekry. Baäl het egter ’n ooreenkoms met die Egiptiese farao Taharqa aangegaan en is deur Esarhaddon gestraf.

Assurbanipal, Esarhaddon se opvolger van 669 tot 631 v.C., het die agterland van Tirus verwoes, maar die weer eens rebellerende stad bewaar vanweë sy ekonomiese potensiaal. Tirus het daarna sy handel hervat en aanhou vooruitgaan.

Terwyl Nieu-Assirië in die 7de eeu v.C. verbrokkel het, het Tirus en die ander Fenisiese stadstate nie net aansienlike onafhanklikheid geniet nie, maar ook bloeiende handelsbedrywighede.

Onafhanklikheid en Neo-Babiloniese tydperk (612-539 v.C.)

’n Beeld van ’n Fenisiese koning in die styl van ’n farao, uit Tirus, 7de eeu v.C.

’n Terracottabeeld van ’n sittende vrou met ’n tiara op, van Tirus, 6de eeu v.C., in die Louvre.

Ná die val van die Assiriërs in 612 v.C. het Tirus en die ander Fenisiese stadstate aanvanklik nog ’n opbloei in hulle handel beleef sonder die betaling van heffings.

Dié tydperk het egter ná ’n paar jaar geëindig toe Nebukadnesar II in 605 v.C. met militêre veldtogte in die Levant begin het. Die Tiriese heersers het hulle aan die kant van Egipte, die koninkryke Juda, Edom en Moab sowel as ander Fenisisese stede geskaar teen Neo-Babiloniese ambisies oor die uitbreiding van sy grondgebied. Hulle het daarin geslaag om hulle onafhanklikheid te behou.

In 586 v.C. het Nebukadnesar II met ’n beleg van Tirus begin wat 13 jaar geduur het. Dit het misluk, maar die verswakte stad het eindelik ingestem om heffings te betaal. Weens die lang beleg het Tirus ekonomiese skade gely en sy handelsbedrywighede is in ’n groot mate deur die onstabiliteit geknou. Die stad het ook sy tradisionele wedywering met die naburige Sidon verloor, en laasgenoemde stad het die oorhand gekry.

Terselfdertyd het die invloed van die Egiptiese kuns, wat ’n "gekoesterde bron van inspirasie" gebly het selfs ná die beëindiging van Egipte se oorhand oor die streek in die 12de eeu v.C., eindelik afgeneem.

Persiese tydperk (539-332 v.C.)

Die Achaemenidiese Ryk van die Persiese koning Kores die Grote het die stad in 539 v.C. verower. Die Perse het Fenisië in vier vasalkoninkryke verdeel: Sidon, Tirus, Arwad en Biblos. Hulle het floreer deur skepe vir die Persiese konings se vlote te bou. Toe Kambuses II ’n veldtog teen Kartago reël, het Tirus egter geweier om teen sy dogterstad te veg.

’n Silwermuntstuk uit Tirus uit 437-425 v.C.. Links is ’n dolfyn en seeslak en regs ’n uil met ’n Egiptiese septer.

’n Silwermuntstuk uit Tirus uit 347-346 v.C.. Links is Melqart wat op ’n perd ry en regs ’n uil met ’n Egiptiese septer.

Onder Persiese heerskappy is Tirus, nes die ander Fenisiese stadstate, toegelaat om sy eie koning te behou, maar eindelik is die ou stelsel van koningshuise afgeskaf. Die stadstate het republieke geword, met suffetes (regters) wat vir ses jaar die mag behou het.

Tirus se ekonomie het steeds gesteun op die vervaardiging van pers kleurstof uit seeslakke, wat op ’n silwermuntstuk van Titus van omstreeks 450-400 v.C. verskyn, toe die stad sy eie geld begin munt het. Ander motiewe op munstukke het dolfyne en uile ingesluit.

Herodotos het Tirus omstreeks 450 v.C. besoek en die tempel van Melqart gesien. "Dit was ryklik versier met offerandes, en daar was tussenin twee pilare, een van goud en een van smarag, wat snags helder geskyn het." Sommige historici meen die smaragpilaar was van glas en is met ’n lamp verlig.

Volgens die Romeinse historikus Justinus het ’n opstand deur slawe in die Persiese tydperk plaasgevind. Die lewe van net een slawemeester met die naam Straton is gespaar. Die voormalige slawe het hom toe as die nuwe koning gekies en ’n dinastie gestig.

In 392 v.C. het Evagoras, die prins van Siprus, met Atheense en Egiptiese steun ’n opstand teen die Persiese heerskappy begin. Sy magte het Tirus ingeneem – óf deur hulle aan te val óf deur die geheime instemming van die Tiriërs. Hy het die rebellie egter ná 10 jaar beëindig en Tirus het weer onder Persiese beheer gekom.

Die stad het nie deelgeneem aan Sidon se opstand in 352 v.C. nie en het voordeel getrek uit die buurstat se daaropvolgende verwoesting.

Hellenistiese tydperk (332-126 v.C.)

Optrede deur die vloot tydens die beleg van Tirus; tekening deur André Castaigne, 1888/'89.

Ná sy oorwinning oor die Persiese koning Darius III in 333 v.C. het Alexander die Grote sy leërs suid na Sirië en die Levant geneem en heffings geëis van al die Fenisiese stadstate aan die kus. Omdat hulle moeg was van Persiese onderdrukking, het die meeste die nuwe heerser verwelkom. Tirus het egter hewig weerstand gebied.

’n Blou marmertorso uit Tirus, Altes Museum in Berlyn.

Alexander het die stad beleër ondanks sy reputasie dat hy nie ingeneem kan word nie. Die Masedoniese veroweraar het binne sewe maande daarin geslaag om die stad te beleër deur die ou stad op die vasteland af te breek en die geboue se stene te gebruik om ’n straatweg na die eiland te bou.

Demetrius II word vermoor, Franse illustrasie van omstreeks 1413-1415.

Sowat 8 000 Tiriërs is tydens die beleg dood en hoewel Alexander koning Azemilcus en die hoofmagistrate begenadig het, is sowat 30 000 burgers as slawe verkoop. Tirus is vandag steeds ’n skiereiland in plaas van ’n eiland.

Kort ná Alexander se dood in 323 v.C. het Ptolemeus van Egipte die streek geannekseer, maar dit net ’n paar jaar lank behou. In 315 v.C. het Alexander se voormalige generaal Antigonos Tirus self beleër. Antigonos se seun, Demetrios, het tot in 287 v.C. oor Fenisië regeer, maar Ptolemeus het dit teruggewen. Dit was daarna sowat 70 jaar lank onder beheer van Ptolemeus se opvolgers, totdat die Seleukidiese Ryk onder Antiogos III Fenisië in 198 v.C. verower het.

In 275 v.C. het Tirus besluit om ’n republiek te word.

Terwyl die mag van die Seleukidiese Ryk begin verbokkel het en sy leiers in dinastiese gevegte betrokke geraak het, het hulle houvas op Fenisië ook afgeneem.

Onafhanklikheid van die Seleukiede (126-64 v.C.)

In 126 v.C. het Tirus onafhanklik van die kwynende Seleukidiese Ryk geword. ’n Jaar later het die Seleukidiese koning Demetrius II Nicator na Tirus gevlug nadat hy van die troon gesit is. Die prefek van Tirus het hom egter laat vermoor toe hy sy skip verlaat.

In 88 v.C. het Tirus se handelsbedrywighede begin ly onder die onstabiliteit in die gebied. Vyf jaar later, in 83 v.C., het die heersersklasse van die Levant Tigranes die Grote, koning van Armenië, gevra om die heerser van Fenisië te word en orde te herstel. Tirus het egter daarin geslaag om onafhanklik te bly.

Romeinse tydperk (64 v.C. - 395 n.C.)

Ain Sur.

In 64 v.C. het Sirië eindelik ’n provinsie van die laat Romeinse Republiek geword, net voordat laasgenoemde die Romeinse Ryk geword het. Tirus is toegelaat om sy onafhanklikheid in ’n groot mate te behou as ’n "civitas foederata" (vrye stad). Tirus het dus ’n groot deel van sy kommersiële belangrikheid behou. Benewens pers kleurstof, was die vervaardiging van linne ’n belangrike nywerheid.

Sy ligging het Tirus die "natuurlike" hawestad gemaak van Damaskus, waaraan dit in die Romeinse tydperk met ’n pad gekoppel is. Dit was ook ’n belangrike ontmoetingsplek aan die Syroete.

’n Marmerstandbeeld van Hadrianus uit Tirus, Nasionale Museum van Beiroet.

Die Triomfboog (herbou).

’n Borsbeeld van Septimius Severus uit Tirus.

In die Nuwe Testament word genoem dat Jesus Sidon en Tirus besoek het. Hy het duiwels uit ’n vrou se dogter gedryf en baie mense het van Tirus en Sidom gekom om Hom te hoor preek. ’n Christelike gemeente is in Tirus gestig kort ná die dood van sint Stefanus. Paulus het op die terugkeer van sy derde sendingsreis ’n week daar in gesprek met die dissipels deurgebring.

In die vroeë 2de eeu n.C. het keiser Hadrianus, wat die stad van die ooste omstreeks 130 n.C. besoek het, die titel "metropolis" aan Tirus gegee. Sy status was van "uiterste belang", want dit het die antieke wedywering met Sidon in Tirus se guns beklink – vir eers.

Daarna is die beroemde Triomfboog en Tiriese Hippodroom, een van die grootste hippodrome ter wêreld (480 m lank en 160 m breed), gebou. Die amfiteater vir die perderesiesbaan kon sowat 30 000 toeskouers huisves. ’n Akwaduk van omtrent 5 km lank is gebou om die stad van water uit die Ras Al Ain-bekkens in die suide te voorsien.

Toe Septimius Severus en Pescennius Niger in 193 n.C. met mekaar meeding om die troon van Rome, het Tirus hom aan Severus se kant geskaar, want hy was gebore in die voormalige Tiriese kolonie Leptis Magna. Uit weerwraak het Niger se soldate Tirus geplunder en baie van sy inwoners vermoor. Ná Niger se nederlaag het Severus Tirus se trou egter beloon met die status van ’n kolonie, wat die stad in staat gestel het om ’n deel van sy rykdom te herwin, want dit het aan Tiriërs Romeinse burgerskap gegee, met dieselfde regte as Romeine self. In 198 het Tirus die hoofstad van die provinsie Syria Phoenice geword.

Met die groei van die Christendom in die 3de eeu het die Romeinse owerhede paganisme gesteun en die aanbidding van Tirus se antieke gode, veral Melqart, aangemoedig. Toe keiser Dekius in 250-251 opdrag gee dat Christene vervolg word, het volgelinge van Jesus in Tirus ook gely.

In 304 is sowat 500 Christene in Tirus na berig word vervolg, gemartel en vermoor.

Omstreeks 316 het Frumentius, wat omtrent in die tyd van die vervolging in Tirus gebore is, die eerste biskop van die Ethiopies-Ortodokse Tewahedo-kerk geword nadat hy en sy broer, Edesius, saam met hulle oom na die Rooisee gevaar en aan die Eritrese kus gestrand het. Terwyl Edesius na Tirus teruggekeer het om ’n priester te word, het Frumentius die Christendom glo na die Koninkryk Aksum gebring.

Bisantynse tydperk (395-640)

’n Mosaïek met hartvormige wingerdblare by die ingang van die Al Mina-terrein, moontlik Bisantyns.

In 395 het Tirus deel van die Bisantynse Ryk geword en aanhou floreer. Sy tradisionele nywerhede was in dié tydperk steeds belangrik, maar die stad het die meeste voordeel getrek uit sy strategiese ligging aan die Syroete, wat hom ook in staat gestel het om sy te vervaardig nadat die geheime prosedures uit China gesmokkel is.

Uit die nekropolis van Al Bass, 440 n.C., "moontlik die oudste fresko van die Maagd Maria in die wêreld", Nasionale Museum van Beiroet.

Die nekropolis in die vastelandse Tirus met sy meer as driehonderd sarkofae uit die Romeinse en die Bisantynse tydperk, het gegroei totdat dit een van die grootstes in die wêreld was. In Bisantynse tye is ’n hoofpad van 400 m lank en 4,5 m breed gebou wat met sandsteen geplaveisel is. Daarnaby is twee kerke met marmerversierings in die 5de en 6de eeu gebou toe die boubedryf in Tirus sy hoogtepunt bereik het.

In die 6de eeu, vanaf 502, het ’n reeks aardbewings Tirus getref en beskadig. Die ergste een was in 551, toe die aardbewing ook ’n tsoenami veroorsaak het. Dit het die Triomfboog op die vasteland vernietig, terwyl die Egiptiese hawe en dele van die voorstad aan die suidelike kant van die skiereiland onder die see verdwyn het.

Die stad en sy inwoners het ook in die 6de eeu al hoe meer gely onder die chaos wat ontstaan het deurdat die Bisantynse Ryk deur oorloë geteister is.

Tirus het onder Bisantynse heerskappy gebly totdat dit met die eeuwisseling deur die Sassanidiese sjah Khusro II verower is en daarna, in 640 tydens die Moslemse verowering van die Levant, deur Arabiese magte van die Rasjidoen-kalifaat.

Vroeë Moslemtydperk (640-1124)

Oorblyfsels van die Fatimidiese moskee.

Onder Islam is vrede en orde herstel. Tirus het onder beheer van die Kalifaat gou weer vooruitgegaan. Die voorspoed het ’n halwe millennium geduur, ondanks die feit dat die stad beperk was tot ’n deel van die ou eiland ná die verwoesting van die aardbewings in die 6de eeu.

’n Vaas uit die 7de-8ste eeu, Nasionale Museum van Beiroet.

Glasballe by Al Mina.

In die laat 640's het die kalief se goewerneur, Muawiyah, sy vlootinvalle in Siprus van Tirus af geloods, maar die Rasjidoentydperk het net tot in 661 geduur. Dit is gevolg deur die Omajjadiese Kalifaat (tot in 750) en die Abbasidiese Kalifaat. Tirus het ’n kultuursentrum van die Arabiese wêreld geword, met baie bekende geleerdes en kunstenaars.

Deur die loop van die eeue het Islam versprei en Arabies het Grieks as die taal van administrasie vervang, hoewel sommige mense blykbaar steeds die antieke kultus van Melqart aangehang het.

In die tyd van die Fatimidiese Kalifaat is ’n Groot Moskee gebou, waarskynlik op die plek waar die tempel van Melqart voorheen gestaan het. Intussen het Tirus deel van die Syroete gebly en steeds sy tradisionele vervaardiging van Tiriese pers en glas voortgesit. In uitgrawings op die Al Mina-terrein is glasoonde uit die vroeë Islamitiese tydperk ontdek wat die kapasiteit het om in ’n enkele sessies meer as 50 ton glas te smelt. Daarbenewens het die vervaardiging van suiker van suikerrietlanderye om die stad ook belangrik geword.

In die Tiriese Opstand (996-998) het die inwoners gerebelleer teen die Fatimidiese heerskappy. Dit is gelei deur ’n gewone matroos met die naam 'Allaqa. Die stad is egter deur die Fatimidiese Kalifaat beleër. ’n Bisantynse eskadron wat probeer het om die stad se verdedigers te help, is verslaan. Ná ’n beleg van twee jaar het die Fatimiede die stad geplunder en baie inwoners vermoor.

In 1086 het dit in die hande van die Seldjoekse Ryk geval, wat dit in 1089 weer aan die Fatimiede moes afstaan. Teen daardie tyd was die inwoners sowat 20 000. Die meerderheid was blykbaar Sjiiete.

Tien jaar later het Tirus voorkom dat hulle aangeval word deur heffings te betaal aan die Kruisvaarders wat na Jerusalem opgeruk het. Laat in 1111 het koning Baldwin I van Jerusalem die stad beleër, wat homself onder die beskerming van die Seldjoekse militêre leier Toghtekin geplaas het. Met die steun van Fatimidiese magte het Toghtekin tussenbeide getree en die Franke gedwing om die beleg in April 1112 op te hef nadat sowat 2 000 van Baldwin se soldate gedood is. ’n Dekade later het die Fatimiede Tirus aan Toghtekin verkoop en hy het ’n garnisoen daar opgerig.

Kruisvaardertydperk (1124-1291)

Die 1124-beleg van Tirus, 12de-eeuse illustrasie.

Op 7 Julie 1124, in die nasleep van die Eerste Kruistog, was Tirus die laaste stad wat eindelik deur die Christelike vegters ingeneem is – 'n Frankiese leër aan die kus en 'n Venesiese vloot van die see se kant af – nà 'n beleg van vyf en 'n halwe maande.

Die ruïnes van die Kruisvaarders se katedraal, met oorblyfsels van die Fatimidiese Groot Moskee waarop dit gebou is (voorgrond, middel), 2019

'n Terracottabeker uit Tirus uit die Kruisvaardertydperk.

Onder sy nuwe heersers is Tirus in drie dele opgedeel: Twee derdes het gegaan aan Baldwin van Jerusalem en 'n derde was outonome handelskolonies vir die Italiaanse handelstede, veral Venesië. Tirus was een van belangrikste stede van die Koninkryk Jerusalem, want dit het die Syroete oopgestel aan die koninkryke in die Weste.

Die stad was die setel van die Rooms-Katolieke aartsbisdom. Verskeie kerke is gebou, onder meer die Katedraal van Sint Markus op die ruïnes van die Fatimidiese Groot Moskee Ten spyte van die Christelike oorheersing was daar vrede tussen aanhangers van verskillende gelowe: die Christendom, Judaïsme, Islam en blykbaar steeds die kultus van Melqart.

In 1210 is Jan van Brienne en sy vrou, Maria van Montferrat, in Tirus gekroon as koning en koningin van Jerusalem.

Ná die Sesde Kruistog, van 1231 af, het die magte van Riccardo Filangieri Tirus meer as 'n dekade lank beset namens die Heilige Romeinse keiser Frederick. Hulle is in 1242 deur die Kruistog van die Baronne en hulle Venesiese bondgenote verslaan. In 1257 – 'n jaar ná die begin van 'n oorlog tussen Genua en Venesië oor beheer oor Akko – is die Venesiërs uit hulle derde van die stad verban.

In Mei 1269 het sultan Baibars van die Mamelukke 'n mislukte strooptog op Tirus uitgevoer nadat onderhandelings oor 'n wapenstilstand skeefgeloop het. In September dié jaar is Hugo III van Siprus in Tirus gekroon as koning van Jerusalem.

Mameluktydperk (1291-1516)

Seetoneel met Esegiël wat huil op die ruïnes van Tirus, ’n olieverfskildery van 1667 deur Claude Lorrain, wys die Weste se betowering van vroeg af deur die verbrokkelde metropolis.

In 1291 is Tirus weer ingeneem, dié keer deur die Mamelukleër van Al-Ashraf Khalil. Al die inwoners het die stad na berig word per skip verlaat op die dag dat Akko, een van die laaste Kruisvaardervestings wat bly staan het, ná ’n twee maande lange beleg geval het. Die Mamelukke het Tirus dus feitlik leeg aangetref.

Sultan Khalil het al die versterkings laat afbreek. Die Kruisvaarders se katedraal, wat reeds in 1202 in ’n aardbewing beskadig is, is verder deur die veroweraars verwoes. Daar is van Akko af oor die stad regeer en dit het dus deel van Palestina geword.

Erdeware en glasartikels is steeds in die vroeë Mameluktydperk vervaardig, maar die vervaardiging van Tiriese pers is nooit weer hervat nie, want goedkoper kleurstowwe het intussen op die mark gekom.

Terwyl die sultanaat deur faksiegevegte en politieke onstabiliteit geteister is ná Khalil se dood in 1293, het Tirus – die "Londen" of "New York" van die Ou Wêreld – sy belangrikheid verloor. Toe die Marokkaanse ontdekker Ibn Battuta Tirus dit in 1355 besoek, was dit ’n hoop ruïnes. Baie stene is as boumateriaal na buurstede soos Sidon, Akko, Beiroet en Jaffa geneem.

In 1610 het die Engelse reisiger George Sandys ná sy besoek aan Tirus opgemerk:

"Dié eens beroemde Tirus is nou niks anders as 'n hoop ruïnes nie; tog het hulle 'n eerbiedwaardige aspek en onderrig hulle die peinsende aanskouer met hulle voorbeeldige broosheid".

Ottomaanse tydperk (1516-1918)

Maan-clan en feodale landhere

Die Maan-paleis

Die Ottomaanse Ryk het die Levant in 1516 verower, maar Tirus het nog 90 jaar lank feitlik onaangeraak gebly, tot aan die begin van die 17de eeu toe die Ottomaanse leiers die Droeseleier Fakardin II van die Maan-familie as emir aangestel het om Jabal Amel (die huidige Suid-Libanon) en Galilea te administreer, asook die distrikte Beiroet en Sidon.

Fakardin "die Grote".

Een van sy eerste projekte was die bou van ’n paleis vir sy broer, prins Younis Al-Maani. Die ruïes daarvan staan vandag steeds in die middel van die hedendaagse Souk-markgebied en is nou bekend as Khan Abdo El-Ashqar, Khan Al-Askar of Khan Sour.

Fakardin het Sjiiete en Christene aangemoedig om hulle oos van Tirus te vestig om die pad na Damaskus te beveilig. Hy het dus die fondament gelê van die moderne Tiriese demografie, want baie van dié setlaars of hulle nakomelinge het later na die stad getrek. Fakardin het ook probeer om ’n onafhanklike staat te stig en het Tirus se Kruisvaarderkatedraal in 1610 in ’n militêre fort omskep. Die Turke het hom egter verdryf en hy het in bannelingskap gegaan.

In 1618 het Fakardin na die Levant teruggekeer nadat baie van sy vyande uit die Ottomaanse regering gesit is. Hy het teen 1631 die grootste dele van Sirië, Libanon en Palestina beheer, maar die Maantydperk het geëindig toe sultan Murat IV die Droese-emir asook een of twee van sy seuns in 1635 laat teregstel het weens sy politieke ambisies.

Feodale Zu'ama: opkoms en mededinging

In die volgende dekades het Ali al-Saghir – ’n leier van die Metwali, Sjia-Moslems van wat nou Libanon is – ’n dinastie gestig.

In 1697 het die Engelse geleerde Henry Maundrell Tirus besoek en "’n paar" inwoners aangetref wat hoofsaaklik van hengel gelewe het. Hulle situasie is vererger deur Toskaanse, Maltese en Monegaskiese seerowers wat die Tiriese kus soms geplunder het, asook deur swaar belasting. Die Tiriese agterland "is algemeen beskou as ’n wettelose gebied waarheen misdadigers sou vlug om skuiling by die Sjiiete te vind".

Die bouval van Khan Rabu (2019).

Omstreeks 1750 het sjeik Nasif al-Nassar, die heerser van Jabal Amel uit Ali al-Saghir se Sjiitiese dinastie, ’n paar bouprojekte begin om nuwe inwoners na die toe byna verlate stad te lok. Onder sy projekte was ’n mark. In 1752 is begin met die bou van die Melkitiese Katedraal van Sint Tomas danksy skenkings deur George Mashakka, ’n ryk sy- en tabakhandelaar wat deur Al-Nassar oorreed is om van Sidon na Tirus te verhuis. Baie Grieks-Katolieke gesinne het hom daarheen gevolg. Mashakka het ook baie bygedra tot die bou van ’n Groot Moskee, wat vandag as die "Ou Moskee" bekend is.

Tirus is egter terselfdertyd deur ’n paar rampe getref. ’n Aardbewing het in 1759 dele van die stad verwoes en ’n onbekende aantal mense gedood. In 1781 is Al-Nassar gedood in ’n magstryd met die Ottomaanse goewerneur van Sidon, Ahmad Pasha al-Jazzar, wat die Sjiitiese inwoners in wreedaardige veldtogte uitgewis het. Die Sjiitiese outonomie in Jabal Amel het vir ’n kwarteeu geëindig.

Aan die begin van die 19de eeu het nog ’n bloeitydperk egter begin. In 1810 is ’n karavanserai, Khan Rabu, naby die voormalige paleis van emir Younes Maani en die mark gebou. Dit het gou ’n belangrike kommersiële sentrum geword. ’n Paar jaar later is die voormalige Maan-paleis self ook in ’n karavanserai omskep.

Egiptiese besetting (1831-1839)

Tirus van die landengte af gesien, ’n kleurlitografie deur Louis Haghe van ’n 1839-tekening deur David Roberts, wat in 1843 gepubliseer is.

In Desember 1831 het Tirus onder die heerskappy van Mehmet Ali Pasja van Egipte beland nadat ’n Egiptiese leër Jaffa en Haifa sonder weerstand binnemarsjeer het. Daarna het ’n aantal Egiptenare hulle in Tirus gevestig; dit het vandag steeds ’n "Straat van die Egiptenare" in die ou stad.

Twee jaar later het Sjiitiese magte onder Hamad al-Mahmud van die Ali al-Saghir-dinastie teen die besetting gerebelleer. Hulle is ondersteun deur die Britse en Oostenrykse Ryk: Tirus is op 24 September 1839 ingeneem ná geallieerde vlootbombardemente.

Franse invloedsone (middel 19de eeu en later)

Die Grieks-Ortodokse kerk van Sint Tomas, 2019.

’n Algemene uitsig op Tirus, 1868/'69, op 'n poskaart wat die Maronitiese kerk wys.

Tirus tussen 1890 en 1900.

Vir hulle stryd teen die Egiptiese invallers is Al-Mahmud en sy opvolger, Ali al-As'ad, ’n familielid, deur die Ottomaanse leiers beloon met die herstel van Sjiitiese outonomie in Jabal Amel. In Tirus was dit egter die Mamlouk-familie wat ’n oorheersende posisie ingeneem het. Die hoof van die familie, Jussuf Aga Ibn Mamluk was na berig word ’n seun van die Anti-Sjiiet Jazzar Pasja.

Intussen het die Egiptiese besetting die deur geopen vir Europese ingryping in Ottomaanse sake deur verskeie Libanese gemeenskappe. Frankryk onder Napoleon III en sy bondgenote die Maronitiese leiers het byvoorbeeld van die middel 19de eeu af hulle invloed dwarsoor Libanon uitgebrei.

Toe die Franse keiser dus in 1860, tydens die Libanese burgeroorlog tussen die Droese en Maroniete, ’n ekspedisie met 7 000 troepe na Beiroet stuur, het hy ook die eerste argeologiese opgrawings in Tirus gelas. Dit is deur Ernest Renan onderneem. Ná sy vertrek het onreëlmatige opgrawings die historiese terreine versteur. In dieselfde jaar is die Grieks-Ortdokse kerk van Sint Tomas naby die ou Grieks-Katolieke katedraal van Sint Tomas ingewy. In min of meer dié tyd is die Latyns-Katolieke kerk van die Heilige Land deur die Franciskanerorde gebou.

In 1865 is die heerser van Jabal Amel, Ali al-As'ad, dood tydens ’n magstryd met sy neef, Thamir al-Husain. Intussen het die Ottomaanse grondhervormings van 1858 daartoe gelei dat ’n paar families groot stukke grond besit het, ten koste van die boere. Terwyl Al-As'ad se afstammelinge hulle feodale grondeiendom uitgebrei het as die provinsiale leiers in Jabal Amel, het ’n ander rolspeler uit die stedelike handelsklas gestyg tot Zu'ama (feodale landhere) in Tirus:

Dit was

"’n donker tyd van onkunde en feodalisme; dit was ’n tyd toe die massas, al ama, hulle meesters en landhere en die Ottomaanse amptenary gevrees het, ’n tyd toe die skare [..] die lewe beskou het as bestaande uit slawerny en gehoorsaamheid".

’n Straattoneel in Tirus, omstreeks 1900.

Weens dié massaverarming het baie van Tirus en Jabal Amil se inwoners in die 1880's na Wes-Afrika geïmmigreer.

Die Jong Turke-rewolusie van 1908 en sy oproep om verkiesings vir ’n Ottomaanse parlement het ’n magstryd in Jabal Amel ontketen. Aan die een kant was daar Rida al-Sulh, van ’n Soennitiese dinastie van Sidon met die steun van vooraanstaande Sjiitiese families soos die Al-Khalil-clan in Tirus, en aan die ander kant was daar Kamil Al-As'ad van die Ali al-Saghir-dinastie wat steeds die agterland oorheers het. Laasgenoemde het dié ronde van die magstryd gewen, maar die politieke mededinging tussen Al-Khalil en Al-As'ad sou die volgende 60 jaar die hoofeienskap van Sjiitiese politiek in Libanon wees.

Teen daardie tyd het Tirus sowat 2 800 Sjiitiese, 2 700 Christelike en 500 Soennitiese inwoners gehad. In die hele distrik was daar sowat 40 000 Sjiiete en 8 000 Christene.

Eerste Wêreldoorlog

Die Franse kruiser D'Estrés.

Aan die begin van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 is baie Sjiiete in Jabal Amel opgeroep en moes hulle dus hulle plase verlaat. ’n Jaar later was daar ’n hongersnood nadat sprinkane die landerye verwoes het. Dit het nog ’n golf van immigrasie na die res van Afrika en ook na VSA tot gevolg gehad.

In 1915 het Tirus in die gevegte betrokke geraak. In November dié jaar is vier plaaslike inwoners wat vir die Franse intelligensie gespioeneer het, na berig word in Tirus gevang en twee van hulle is in Beiroet tereggestel. Die bevelvoerder van die Franse vlootkruiser D'Estrés, wat hulle vrylating geëis het, het opdrag gegee vir die bombardering van Tirus se hawe. Vier bote is gesink.

In Februarie 1917 het die Britse intelligensie nog ’n operasie na die Tirus-gebied onderneem om inligting in te samel oor die Ottomaanse teenwoordigheid daar.

In September 1918, ná die Britte se oorwinning in die Slag van Megiddo oor die Ottomaanse Yildirim-leërgroep, het laasgenoemde se oorblywende lede na Damaskus teruggetrek. Die bevelvoerder van die Egiptiese Ekspedisiemag, generaal Edmund Allenby, het opdrag gegee dat Britse magte die hawens van Beiroet en Tripoli beset om sy magte wat die terugvallende Ottomaanse troepe agtervolg het, van voorraad te voorsien. Tirus was ’n strategiese voorraadpos op dié roete.

Pan-Arabiese koninkryk vs. Frans-Britse regime (1918-1920)

Kamil al-As'ad.

Nadat die Arabiese opstand teen die Ottomaanse heerskappy in 1916 begin het en die Arabiese leër die Levant in 1918 oorgeneem het met die steun van die Britse Ryk, het die feodale leier van Jamal Amil, Kamil al-As'ad, wat voorheen ’n ondersteuner van die Ottomaanse bewind was, die gebied – insluitende Tirus – op 5 Oktober 1918 verklaar tot deel van die Arabiese Koninkryk Sirië. Die pro-Damaskus-regime in Beiroet het egter Riad al-Sulh as goewerneur van Sidon aangestel, en hy het weer Abdullah Yahya al-Khalil in Tirus aangestel as die verteenwoordiger van Faisal I (van die Arabiese Koninkryk Sirië).

Terwyl die feodale landhere van die Al-Saghir- en die Al-Sulh-dinastie om mag meegeding het, het hulle steun van die Arabiese koninryk hulle laat bots met die belange van die Franse koloniale ryk. Op 23 Oktober 1918 is die gesamentlik Britse en Franse militêre regime van die "Administrasie van Vyandbesette Gebiede" (OETA) afgekondig, met Jabal Amel onder Franse beheer.

'n Guerrillagroep het Franse troepe en Fransgesinde elemente in Tirus in die omringende gebiede begin aanval onder leiding van Sadiq al-Hamza van die Al-Saghir-clan.

Sajjid Abdul Hussein Sharafeddin.

Riad Al Sulh.

In teenstelling hiermee was die grootste organiseerder van niegewelddadige verset teen die Franse ambisies in Jabil Amil die Sjiitiese geleerde sajjid Abdel Hussein Sharafeddine (gebore 1872), die imam van Tirus. Hy het ’n beslissende rol gespeel in die 1908-magstryd tussen die Al-As'ad-clan aan die een kant en die Al-Sulh-dinastie met hulle Tiriese bondgenote van die Al-Khalil-familie aan die ander. Sy simpatie het by eersgenoemde gelê.

Sharafeddine het die grootste ondersteuner van ’n Groter Sirië geword, terwyl Al-As'ad "gewag het om te kyk wat gebeur". Sharafeddine het in 1919 Amerikaanse ondersteuning van ’n verenigde Sirië geëis met Faisal as koning. "Dit het die Franse kwaad gemaak, wat blykbaar ’n onsuksesvolle sluipmoord op Sharafeddine aangemoedig het."

Vroeg in 1920 het Sharafeddin ’n Sjiitiese afvaardiging na Damaskus gelei om sy saak oor eenheid met Sirië te stel. Terselfdertyd het spanning tussen Sjiitiese en Maronitiese groepe in Jabal Amel toegeneem, terwyl Sharafeddin en Al-As'ad ’n vreedsame benadering en de-eskalasie gesteun het. In baie Franse berigte is die aanvalle deur gewapende Sjiiete egter toegeskryf aan Sharafeddin se finansiering en aanmoediging.

Toe gewelddadige botsings tussen Sjiitiese en Maronitiese groepe in April 1920 in die Jabal Amel-gebied plaasvind, het baie Christene wat in die agterland van Jabal Amel gewoon het, na Tirus gevlug. ’n Franse koloniale leër het toe met die hulp van Maronitiese vrywilligers die Sjiitiese rebellie onderdruk.

Franse mandaat (1920-1943)

Generaal Gouraud op 1 September 1920 in Beiroet.

Op 1 September 1920 het die Franse koloniale heersers die nuwe Staat Groter Libanon afgekondig onder voogdyskap van die Volkebond en verteenwoordig deur Frankryk. Generaal Henri Gouraud het die Franse hoëkommissaris in Libanon en Sirië geword. Tirus en die Jabal Amel-gebied is as die suidelike deel by die mandaat gevoeg.

Die eerste munisipaliteit van Tirus is ook in 1920 gestig, met as leier Ismail Yehia Khalil van die Sjiitiese feodale dinastie Al-Khalil. As die prominentse teenstander van die Franse moes Sharafeddin uit die stad vlug.

Die vlag van Groter Libanon.

Intussen het die gewone mense in Tirus en die hele Suid-Libanon gely onder hoë belasting en boetes op hulle ekonomie om hulle te straf vir hulle mislukte rebellie. Die Franse het ook landbouprodukte van Suid-Libanon na Sirië herlei en so die handelsbedrywighede in Tirus se hawe geweldig verminder. Immigrasie van Tirus na Wes-Afrika het nog ’n hoogtepunt bereik. Dié neiging is eers beëindig toe die Franse koloniale heersers in Afrika aan die einde van die 1920's strenger beheer oor immigrasie ingestel het.

’n Skandering van Sharafeddin se paspoort van 1938, waarin aangedui word hy is "geletterd".

In 1922 het Kamil al-As'ad uit bannelingskap teruggekeer en ’n rebellie teen Franse besetting gereël. Dit is vinnig onderdruk en hy is in 1924 dood. Intussen het imam Sharafeddin vriendskaplike betrekkinge met die koloniale regering gehandhaaf.

’n Foto van Tirus deur die Franse lugmag, vroeg 1930's.

In 1926 het die koloniale regering die Sjiitiese Djafari-regswetenskap erken en in Tirus – nes in ander stede – ’n Djafari-tribunaal daargestel. In die munisipaliteit en regering is "feitlik al die" sensitiewe posisie deur lede van die Christelike Salim-familie gevul weens die koloniale aanstellingsbeleid. Volgens die 1921-sensus was 83% van Tirus se inwoners Sjiiete, 4% Soenniete en 13% Christene. Die regering het egter niks gedoen om dié onderverteenwoordiging van die Sjiitiese meerderheid reg te stel nie. In plaas daarvan het hulle Sjitiese feodale families soos Al-As'ad en Khalil "vrye teuels gegee om hulle persoonlike rykdom te vergroot en hulle clan se mag af te dwing".

In 1938 het ’n historiese keerpunt plaasgevind toe imam Sharafeddine ’n skool vir seuns en meisies stig. Hoewel die Al-Khalil-familie daarteen gekant was, het dit gou uitgebrei, ook danksy skenkings deur die Al-As'ad-clan. Hoewel Christene uit sendingskole voordeel getrek het, was opvoeding in die Sjiitiese gemeenskap swak voor die stigting van die Djafarija-skool. "Dit het die hoeksteen geword wat die lewe van die Sjiiete in Jabal Amel in die algemeen en Tirus in besonder verander het." Die skool het gou die middelpunt van politieke bedrywighede geword, met Sharafeddin wat veral Palestynse eise vir onafhanklikheid gesteun het.

Tweede Wêreldoorlog en onafhanklikheid

Australiese troepe tydens die amptelike oorname van Tirus in Junie 1941.

In 1940 het Franse troepe ’n anti-tenk-loopgraaf by Tirus gegrawe op die pad suid toe hulle ’n marmarsarkofaag uit die 1ste of 2de eeu ontdek. Dit word nou in die Nasionale Museum in Beiroet uitgestal.

In middel 1941 het die gesamentlike Brits-Vrye Franse veldtog in Sirië en Libanon begin om die Franse Vichy-regering in dié lande omver te werp. Hulle het swaar gesteun op Indiese soldate en ook gebruik gemaak van die Australiese 21ste Brigade. Dié magte het Tirus op 8 Junie van Nazi-kollaborateurs bevry.

In 1946 is die Djafarija-skool tot ’n hoërskool opgegradeer: die eerste in Suid-Libanon. Imam Sharafeddine het as die eerste direkteur ’n Libanese Christen, George Kenaan, aangestel.

Palestynse uittog, 1948

Palestyne vlug in Oktober/November 1948 uit Galilea na Libanon.

Toe Israel in Mei 1948 gestig word, is Tirus dadelik beïnvloed – deur die Palestynse uittog, ook bekend as die Nakba. Duisende Palestyne het na Tirus gevlug, dikwels per boot. Imam Sharafeddin het aan baie van hulle skuiling in die Djafarija-skool gegee.

Die Ou Stad van Tirus in 1950, afgeneem deur Willem van de Poll.

Op 17 Julie 1948 het twee Israeliese fregatte Tirus gebombardeer om ’n eenheid van Fawzi al-Qawuqji se Arabiese Bevrydingsleër (ABL) aan te val.

Toe die Israeliese weermag in Oktober 1948 sy Operasie Hiram uitvoer om Bo-Galilea van die ABL af te neem, het nog duisende Palestyne na Suid-Libanon gevlug. Die Burj El Shimali-kamp is ook in 1948 langs die Tiriese skiereiland opgerig, asook een op die Jal Al Bahar-kusstrook in Noord-Tirus.

Palestynse vlugtelinge het ’n sleutelrol gespeel in die ontwikkeling van die sitrusplantasies in die Tirus-streek, maar het ook met die Libanese meegeding om goedkoop arbeidsgeleenthede op dié gebied. Aan die ander kant was baie onderwysers van die Djafarija-skool goed opgevoede vlugtelinge van Palestina.

In 1956 was die Djafarija-skool die platform vir ’n guerrillagroep van 25 Libanese en Palestynse studente vir ’n militêre aanslag op Israel. Aan die einde van dié jaar is egter beslag gelê op hulle wapens en die Palestynse skoolhoof is in hegtenis geneem.

Op 31 Desember 1957 is imam Sharafeddine op 85-jarige ouderdom oorlede, op ’n tydstip toe spanning weer eens toegeneem het.

Musa Sadr-tydperk (1959-1978)

Die hawe tussen 1950 en 1977.

Ná Sharafeddin se dood het sy seuns en ander verteenwoordigers van die Sjiitiese gemeenskap van Suid-Libanon sy familielid sajjid Musa Sadr gevra om hom as imam op te volg.

Sadr in sy huis in Tirus.

In 1959 het Sadr na Tirus verhuis en het hy aanvanklik nie net met wantroue te doen gehad nie, maar ook met teenstand. Binne ’n paar jaar het hy egter ’n groot gevolg opgebou. Hy het onder meer ’n beroepsopleidingsentrum in die naburige Burj El Shimali geopen wat ’n belangrike simbool van sy leierskap geword het, sowel as ander welsynorganisasies.

Teen die 1960's het Tirus ’n inwonertal van sowat 15 000 gehad. In die loop van die dekade was daar ’n groot verskuiwing van die platteland na die stad, ’n proses wat steeds voortduur. Daarbenewens het die aankoms van Palestynse vlugtelinge voortgeduur: In 1963 is nog ’n vlugtelingkamp in Rashidieh, 5 km suid van Tirus, geopen.

Teen die einde van die dekade het openbare ontevredenheid in Tirus toegeneem, nes in ander dele van die land. ’n Protesbeweging is in Maart 1967 begin met ’n staking deur leerlinge van die hoërskool wat onder meer laer tariewe geëis het.

In Mei 1967 het Sadr die Opperste Islamitiese Sjiaraad (OISR) gestig – ’n strategiese stap wat die politieke landskap van nie net Jabal Amel nie, maar van die hele Libanon sou verander.

Libanese Burgeroorlog (1975-1990)

"Volksrepubliek Tirus"

Die vaartuig wat in die Savoy Hotel-aanval gebruik is.

In Januarie 1975 het 'n eenheid van die Populêre Front vir die Bevryding van Palestin (PFBP) die Tiriese kasernes van die Libanese weermag aangeval. In Februarie 1975 was daar demonstrasies vir die Palestynse Bevrydingsorganisasie (PBO) en teen die regering nadat die Arabiese Nasionalistiese parlementslid Maruf Sad in Sidon vermoor is, na bewering deur die weermag. In Maart 1975 het 'n PBO-kommando van agt militante van die kus van Tirus af na Tel Aviv gevaar en die Savoy Hotel aangeval waarin agt burgerlike gyselaars, drie Israeliese soldate en sewe van die aanvallers gedood is. Vyf maande later, op 5 Augustus 1975, het Israel Tirus van die land en see en uit die lug aangeval. Nog aanvalle het op 16 en 29 Augustus en 3 September gevolg.

Musa Sadr besoek gebombardeerde gebiede in Suid-Libanon.

Die ruïnes van Beit Shaddad in die Christelike kwartier in die noordweste van die skiereiland (2019).

In 1976 het plaaslike aanvoerders van die PBO die munisipale regering van Tirus met die hulp van hulle bondgenote in die Libanese Arabiese Leër (LAL) oorgeneem. Hulle het die stigting van die "Volksrepubliek Tirus" afgekondig. Hulle het egter gou die steun van die Tiriese bevolking verloor weens hulle "arbitrêre en soms gewelddadige optrede".

Toe Sirië Libanon in die middel van 1976 aanval, het dit 'n voorstel deur die Arabiese Liga gevolg dat hulle nie die Litanirivier na die suide oorsteek nie. Terwyl die Libanese Burgeroorlog dus in Suid-Libanon begin het, het dit verdere interne gevegte gespaar gebly. Baie jong mans van die suide het egter in die noorde aan gevegte gaan deelneem.

In dié tyd het Israel 'n vlootblokkade van die Titiese hawe en ander Suid-Libanese hawens uitgevoer om voorrade aan die PBO af te sny, en so is ander seehandel ook afgesny.

1978-konflik tussen Suid-Libanon en Israel

Op 11 Maart 1978 het Dalal Mughrabi, 'n jong vrou van die Palestynse vlugtelingkamp in Beiroet, en etlike fedajeen-vegters van Tirus na 'n strand noord van Tel Aviv geseil. Hulle het toe die Kuswegaanslag uitgevoer waarin 38 Israeliese burgers, insluitende 13 kinders, gedood en 71 gewond is. Nege van die elf aanvallers is ook gedood. Drie dae later het die Israeliese weermag Libanon binnegeval en die hele suidelike deel van die land buiten Tirus en die omringende gebied beset.

Tirus is egter kwaai geraak deur die week lange operasie. Die Israeliese lugmag het veral drie Palestynse vlugtelingkampe geteiken, asook die hawe ná gerugte dat die PBO wapens van daar af kry. 'n Paar historiese geboue is vernietig, soos Beit Shaddad in die Christelike kwartier, of beskadig.

Vier dae later, op 23 Maart 1978, het die VN se tussentydse mag in Libanon (UNIFIL) gearriveer: 'n bataljon Franse valskermsoldate onder kolonel Jean Germain Salvan. Die volgende paar dae is verskeie mense gedood en 'n paar gewond, onder andere kolonel Salvan, wat in albei bene geword is. Ná nog aanvalle moes UNIFIL noodgedwonge hulle basis in Tirus ontruim. Hulle het hulle hoofkwarter geskuif na 'n strook suidwaarts wat deur Israel beheer is. Die PBO het beheer oor Tirus behou.

Tydperk ná Sadr (sedert 1978)

Amal-PBO-Israeliese konflikte

’n Banier vir die 40-jarige herdenking van Sadr se verdwyning.

Op 31 Augustus 1978 het Musa Sadr geheimsinnig verdwyn ná ’n besoek aan Moeammar Ghaddafi van Libië. Gereelde bombarderings van Tirus het voortgeduur. Israel het aanvalle op Tirus gedoen en die PBO het bomme in Israel gegooi – tot met ’n skietstilstand in Julie 1981. Terwyl ontevredenheid onder die Sjiitiese bevolking toegeneem het oor die lyding weens die konflik tussen Israel en die Palestynse faksies, het spanning tussen Amal (Sadr se militêre vleuel van sy beweging, die Afwaj al-Muqawama al-Lubnaniyya) en die Palestynse militante gestyg.

Eindelik het gewelddadige botsings op baie dorpe in Suid-Libanon voorgekom, insluitende die Tirus-gebied.

1982-oorlog tussen Libanon en Israel

Ná ’n mislukte sluipmoordaanval op die Israeliese ambassadeur in Londen, Shlomo Argov, het die Israeliese weermag op 6 Junie 1982 met ’n inval in Libanon begin. Tirus is weer swaar getref, want aanvalle het van alle kante gekom. Sowat 80 mense is op die eerste dag net in lugaanvalle dood. Die meeste aanvalle was op die Palestynse kampe, want baie guerrillas het tot die einde bly veg.

Die vernietigde Israeliese hoofkwartier, 1982.

Die gevegte het ná twee dae geëindig, maar die humanitêre gevolge was groot. Die Libanese regering het beweer dat die Israeliese weermag sowat 1 200 burgerlikes gedood en meer as 2 000 gewond het in Tirus, terwyl 5 000 Palestyne dakloos gelaat is. Israel het beweer net 56 burgerlikes is dood.

Amal het in September 1982 sowat 250 000 ondersteuners in Tirus bymekaargemaak om die verdwyning van Musa Sadr te gedenk. Kort daarna het ’n nuwe geheime mag aktief geword wat die toneel sou oorheers – Hezbollah.

Op 11 November 1982 het die 15-jarige Ahmed Qasir, wat glo verskeie familielede in die Israeliese inval van 1978 verloor het, ’n selfmoordaanval met ’n motor met plofstof uitgevoer. Sy teiken was die Israeliese militêre hoofkwartier in Tirus. Al sewe of agt van die verdiepings het ingestort. Verslae oor die ongevalle wissel: van 90 Israeliese soldate en ’n onbekende aantal Palestynse aangehoudenes tot 67 Israeli's en 15 aangehoudenes.

In Junie 1983 het die Israeli's ’n reeks massa-arrestasies in die Palestynse vlugtelingkampe uitgevoer, omdat geen groep verantwoordelikheid vir die aanvalle aanvaar het nie. Op 10 Junie het ’n groep ongeïdentifiseerde gewapendes twee Israeliese pantservoertuie aangeval en drie soldate gedood.

Byna ’n jaar ná die eerste selfmoordaanval, in Oktober 1983, is nog een uitgevoer op die nuwe Israeliese hoofkwartier in Tirus. Altesaam 29 Israeliese soldate en offisiere is dood en nog 30 gewond. Ook 32 Libanese en Palestynse aangehoudenes is dood. Hezbollah het eers twee jaar later verantwoordelikheid vir die twee aanvalle aanvaar.

In Februarie 1985 het ’n Tiriese lid van Amal nog ’n selfmoordaanval op ’n Israeliese konvooi in Burj El Shimali gedoen, en 10 soldate is gewond. In Israeliese wraakaanvalle in die gebied oos van Tirus is 15 mense gedood en honderde beseer. Vanweë toenemende druk het die Israeliese magte teen die einde van April 1985 aan Tirus onttrek en ’n selfverklaarde "veiligheidsone" in Suid-Libanon gevestig saam met sy bondgenote die Suid-Libanese Leër.

Ná die burgeroorlog

Ná die einde van die burgeroorlog in Maart 1991 het eenhede van die Libanese weermag aan die kussnelweg en om die Palestynse vlugtelingkampe van Tirus ontplooi. Die lang oorlog het sy merk op Tirus en die res van Suid-Libanon gelaat, veral in ekonomiese terme. Algaande het die openbare lewe in Tirus egter meer ontspanne geraak.

In April 1996 het Israel ’n 16-daagse veldtog teen Libanon geloods in ’n poging om ’n einde te bring aan vuurpylaanvalle deur Hezbollah. As deel van die konflik het die Israeliese vloot Tirus se hawe afgesper en Israel het na berig word op ’n konvooi van UNIFIL geskiet wat kosvoorraad na die beleërde dorpenaars naby Tirus vervoer het.

Toe die UNIFIL-kamp op die dorp Qana op 18 April getref word in ’n bombardement deur Israel, is 106 burgerlikes dood en 116 gewond (onder andere vier VN-werkers van Fidji). ’n Geraamde meer as 20 000 mense het ná die skietstaking einde April hulde aan die slagoffers gebring, onder andere die eerste minister, speaker van die parlement en verskeie Moslem- en Christenleiers.

Libanese Oorlog van 2006

Vlugtelinge word uit Tirus vervoer, 20 Julie 2006.

Stof styg omhoog ná ’n Israeliese lugaanval op Tirus, 26 Julie 2006.

Tydens Israel se inval in Julie 2006 in Libanon is verskeie lanseringsterreine vir vuurpyle van Hezbollah in plattelandse gebiede om Tirus ontdek. Israel het ’n gebou aan die buitewyke van Tirus bestorm en minstens twee Hezbollah-vegters gedood, Ander Hezbollah-teikens in die stad is ook aangeval.

’n Vroulike vlugteling huil terwyl sy Tirus verlaat, 27 Julie 2006.

Hoewel sommige soldate van die Libanese weermag ook in sulke aanvalle dood is, was die meeste van die slagoffers burgerlikes. Duisende gesinne het probeer om uit Suid-Libanon te vlug. Minstens een dorp en verskeie terreine in die stad is ook deur Israel aangeval.

Ná ’n maand het die VN se Veiligheidsraad op 11 Augustus resolusie 1701 aanvaar waarin ’n beroep op Hezbollah en Israel gedoen word om alle vyandelikhede te staak. Dit het ook ’n buffersone sonder enige gewapende personeel en wapens buiten dié van die regering van Libanon en UNIFIL tot aan die Litanirivier geskep. Die Veiligheidsraad het ook UNIFIL se 2 000 soldate tot 15 000 verhoog.

Ná die 2006-oorlog

Sedert 2006 is Tirus en die omliggende streke in die suide deel van die Italiaanse sektor van UNIFIL, terwyl sy omringende streke in die noorde deel van die Koreaanse sektor is. UNIFIL word bygestaan deur die VN se Truce Supervision Organization (UNTSO).

Aangesien UNIFIL ’n begroting vir klein gemeenskapsprojekte ook het, ondersteun veral die Italiaanse afvaardiging ’n verskeidenheid burgerlike bedrywighede, soos die bewaring van Tirus se argeologiese erfenis, hulpverlening vir artistieke uitdrukking en interaksie, om mediese veldtogte uit te voer, en om kinders te help speel deur speelterreine op te rig en narterapie vir kinders met spesiale behoeftes te reël.

Graffiti in Rashidieh, 2011.

Toe die Libanese betogings van 2019-'20 teen regeringskorrupsie en besuinigingsmaatreëls op 17 Oktober 2019 oor die hele land begin, het massas Tiriese burgers na die sentrale Elissaplein (genoem na die legendariese stigter van Kartago) opgeruk om aan die niesektariese demonstrasies deel te neem.

Die ruïnes van die Rest House Hotel.

'n Dag later is die Rest House Hotel op die Tiriese strand in ’n brandstigting verwoes. Die volgende dag het ’n teendemonstrasie "deur ’n groep gewapende individue wat glo by die Amalbeweging geaffilieer is", volgens UNIFIL, tot onluste ontwikkel. Die Amalbeweging het betrokkenheid ontken.

Die betogers het maande lank ’n teenwoordigheid om Elissaplein gehandhaaf. Met die ineenstorting van die Libanese pond in die eerste maande van 2020 het hulle weer momentum in Tirus en elders gekry deur die publiek se woede oor hiperinflasie teen die banke te rig. In een geval het ’n groep betogers ’n bank in Tirus toegemaak "as ’n teken van burgerlike ongehoorsaamheid" nadat die bank geweier het om geld aan ’n kliënt uit te betaal vir sy ma se mediese behandeling.

Op 8 Mei 2020 was daar 15 gevalle van Covid-19 in Libanon en laat in Julie dié jaar was ’n jong dokter van Tirus se Libanees-Italiaanse Hospitaal die eerste geneesheer in Libanon wat daaraan gesterf het.

Kultuurerfenis

’n Teken wat Tirus aandui as ’n kultuureiendom volgens 1954 se Haagse Konvensie vir die Beskerming van Kultuureiendom in die Geval van Gewapende Konflik. Mamelukhuis links agter is sedertdien herstel.

Renan in die 1860's.

Moontlik die langsdurende Fenisiese nalatenskap vir die Tiriese bevolking is die taalinvloed wat Siries en Akkadies gehad het op die Arabies wat in die omgewing van Tirus gepraat word. Die sigbaarste deel van die antieke en Middeleeuse geskiedenis is egter die argeologiese terreine.

Honor Frost.

Ná die eerste argeologiese opgrawings deur Renan en Sepp in die 1860's en '70's onderskeidelik, is nog in 1903 gedoen deur die Griekse argeoloog Theodore Makridi, kurator van die Keiserlike Museum in Konstantinopel. Belangrike ontdekkings soos fragmente van marmersarkofae is na die Ottomaanse hoofstad gestuur.

’n Argeologiese opname van Tirus is in 1921 gedoen deur ’n Franse span onder Denyse le Lasseur, gevolg deur nog een tussen 1934 en '36 wat lugopnames en duikekspedisies ingesluit het. Die spanleier was die sendeling Antoine Poidebard, ’n pionier van lugargeologie.

Grootskaalse opgrawings het in 1946 begin onder leiding van emir Maurice Chéhab (1904-1994), "die vader van moderne Libanese argeologie". Hy was dekades lank hoof van die Antiekdiens in Libanon en kurator van die Nasionale Museum van Beiroet.

In die 1960's het Honor Frost, die Sipries gebore pionier van onderwaterargeologie, verskeie ondersoeke geïnisieer "met die doel om die belangrike argeologiese potensiaal vir hawegeriewe aan die kus van Tirus te identifiseer en dokumenteer". Gebaseer op die resulte het sy voorgestel die Al Mobarakee-toring in Tirus se hawe kan dalk van Hellenistiese tye dateer.

Al die opgrawings het egter tot stilstand gekom met die uitbreek van die burgeroorlog in 1975 en baie rekords het verlore gegaan. In 1984 het Unesco Tirus verklaar tot ’n wêrelderfenisgebied in ’n poging om ’n einde te bring aan die skade wat aan argeologiese terreine aangerig word deur gewapende konflik en wanordelike stedelike ontwikkeling.

Die ruïnes van Khan Rabu.

Gereelde opgrawings is eers in 1995 hervat onder toesig van Ali Khalil Badawi. Kort daarna het ’n Israeliese bom ’n woonstelblok in die stad verwoes en bewyse van ’n vroeë kerk is onder die rommel ontdek. Die ongewone ontwerp daarvan dui aan dit is die terrein van die Katedraal van Paulinus wat in 315 n.C. ingewy is.

In 1997 is die eerste Fenisiese verassingsterrein op die Al Bass-terrein ontdek, naby die Romeinse nekropolis. Intussen het Honor Frost plaaslike Libanese aregoloë gementor om nog onderwaterondersoeke uit te voer. Dit het in 2001 die bestaan van ’n mensgemaakte struktuur in die noordelike hawegebied van Tirus bevestig.

Opgrawings in 2019 deur argeoloë van die Universiteit van Lyon by die Al Mina/Stad-terrein.

Die vyandelikhede van die Libanese Oorlog van 2006 het die antieke strukture by Tirus in gevaar gestel en Unesco se direkteur-generaal het ’n waarskuwing daaroor uitgereik. Ná die staking van vyandelikhede in September 2006 het bewaringskundiges geen direkte skade aan die antieke stad van Tirus bespeur nie. Die bombardement het egter muurskilderings in ’n Romeinse begrafnisgrot in die nekropolis beskadig. Bykomende agteruitgang is ook op die terrein opgemerk, insluitende "'n gebrek aan onderhoud, die verwering van ontblote strukture weens die gebrek aan reënwaterbeheer en die verwering van poreuse en sagte stene".

Sedert 2008 het ’n Libanees-Franse span onder leiding van Pierre-Louis Gatier van die Universiteit van Lyon argeologiese en topografiese werk gedoen. Toe internasionale argeologiese sendings in Sirië ná 2012 beëindig is weens die oorlog daar, het van die argeoloë opgrawings in Tirus kom doen, onder andere ’n span onder Leila Badre, direkteur van die Argeologiese Museum van die Amerikaanse Universiteit van Beiroet, en Belgiese kenners.

Bedreigings van Tirus se antieke kultuurerfenis sluit in die eise vir ontwikkeling en die onwettige antiekhandel. In ’n studie van Mediterreense wêrelderfenisterreine in 2018 is bevind Tirus het "die hoogste risiko van kuserosie onder huidige klimaatstoestande, asook ’n gemiddelde risiko weens uiterse seevlakke". Intussen het historiese geboue uit die Ottomaanse tydperk soos Khan Rabu en Khan Sour gedeeltelik inmekaargeval ná dekades van algehele verwaarlosing en ’n gebrek aan onderhoud.

Uit die Bybel

Die voorspelde verwoesting van Tirus, soos geskilder deur John Martin.

Die Bybel verwys verskeie kere na Tirus:

• Volgens Josua 19:29 is Tirus ’n "vestingstad" en is dit toegeken aan die stam Aser.
• Koning Hiram I van Tirus was ’n tydgenoot van Dawid en Salomo, volgens 2 Samuel 5:11, 1 Konings 5:1 en 1 Kronieke 14:1.
• Tirus word genoem in Jesaja 23, Jeremia 25:22, Jeremia 47:4, Joël 3:4-8, Amos 1:9-10, Psalms en Sagaria 9:3-4, waarin Tirus se verwoesting voorspel word. In Esegiël staan "jy sal nie terugkom nie", "wie jou soek, sal jou nie kry nie", "al jou mense is daarmee heen saam met jou" en "dit is vir altyd klaar met jou".
• Jesus het die streke Tirus en Sidon besoek (Matteus 15:21; Markus 7:24), en uit dié streke het baie mense gekom om hom te hoor preek (Markus 3:8; Lukas 6:17). Dit lei tot die sterk kontras in Matteus 11:21-23 oor sy ontvangs in Gorasin en Betsaida.
• In Openbaring 18 word uitvoerig gesinspeel op die beskrywing in Esegiël 26-28 van die handelsomgewing van Tirus.

Kultuurlewe

Die Al Hamra-teater, 2019.

Die eerste rolprentteater in Tirus het sy deure laat in die 1930's geopen. Hamid Istanbouli, ’n visserman en tradisionele storieverteller (hakawati), was ook in rolprente geïnteresseerd en het prente teen die muur van ’n Turkse hamam geprojekteer. In 1939 het die Roxy geopen, gevolg deur die Empire in 1942. Teen die middel van die 1950's was daar vier rolprentteaters in Tirus, en nog vier het kort daarna in die nabygeleë Nabatieh oopgemaak. In baie is ook lewende vertonings deur beroemde akteurs en musikante aangebied.

Istanbouli in 2019 tydens die Palestynse Kultuurfees by die Rivoli.

CLAC, 2018.

In 1959 het die Rivoli-teater sy deure geopen en dit het gou een van die gewildste teaters in die land geword. Dit is deur bekende sterre besoek, onder andere Brigitte Bardot. In 1964 het die Dunia geopen en twee jaar later die Al Hamra, wat ’n venue vir sommige van die Arabiese wêreld se beroemdste kunstenaars geword het.

Intussen het twee Tiriese kunstenaars ’n groot invloed gehad op die ontwikkeling van Libanese musiek: Halim el-Roumi (1919-1983) en Ghazi Kahwaji (1945-2017). Roumi het ’n tyd lank as onderwyser aan die Djafarija-hoërskool gewerk. In 1950 het hy direkteur van Radio Libanon se musiekafdeling geword, waar hy die sangeres Fairuz ontmoet en aan die Rahbani-broers voorgestel het. Hy het musiek vir hulle en saam met hulle gekomponeer.

Halim el-Roumi.

In die middel van die 1970's is die kultuurlewe in Tirus kwaai beïnvloed deur die gewapende konflik. In 1975 moes die opening van die kommersiële Festivals de Tyr gekanselleer word toe die burgeroorlog uitbreek. Sommige teaters is in 1982 deur Israeliese bomme beskadig en almal het eindelik toegemaak, waarvan die laaste in 1989 was.

In die middel van die 1990's het die idee van ’n kommersiële, internasionale Tirusfees herlewe. Dit word sedertdien jaarliks aangebied op die antieke terrein van die Romeinse hippodroom, met internasionale kunstenaars soos Elton John, Sarah Brightman en Demis Roussos, sowel as Libanese sterre soos Majida El Roumi, die dogter van Halim el-Roumi.

In 2006 het die Centre de Lecture et d’Animation Culturelle (CLAC) in die ou stad geopen as Tirus se eerste openbare biblioteek. In 2014 het die nieregeringsorganisasie Tirovereniging vir die Kunste die ou Al Hamra-teater herstel onder leiding van die Palestyns-Libanese akteur en komediant Kassem Istanbouli. Die Tirovereniging het die Libanese Internasionale Teaterfees begin (met storievertellings, dans en monodrama), asook die Libanese Internasionale kortfliekfees, die Tiriese Internasionale Musiekfees, die Palestynse Kultuurfees, die Tiruskunsfees en ’n paar ander feeste.

In 2018 het die Istanbouli-teatergeselskap die Rivoli-teater herstel en daarheen getrek. Dit was sedert 1988 gesluit. Die geselskap het die niekommersiële Libanese Nasionale Teater gestig as ’n vrye kultuurruimte met gratis toegang en ’n spesiale fokus op die opleiding van kinders en die jeug in die kunste. Dit bevorder ook die kunste in die omringende plattelandse gebiede.

Opvoeding

Die Djafarija-skool in 2018.

Die IUL in 2009.

Die Djafarija-skool is in 1938 deur imam Abdul Hussein Sharafeddin gestig. Dit is gou uitgebrei, veral danksy skenkings deur ryk ekspats, en het in 1946 die eerste hoërskool in Suid-Libanon geword. Dit is sedertdien een van die toonaangewende skole in Tirus.

’n Belangrike rol in opvoeding in Tirus word gespeel deur die welsynorganisasie van imam Musa Sadr wat sedert sy verdwyning in 1978 deur sy suster, Rabab al-Sadr, bestuur word. Hoewel sy werksaamhede dwarsdeur die land plaasvind, is die organiosasie se basis in Tirus. ’n Belangrike fokus is sy kinderhuise, maar dit bied ook opvoeding vir volwassenes en beroepsopleiding aan, veral vir jong vroue, en het gesondheids- en ontwikkelingsprojekte.

Musa Sadr het ook die fondament gelê vir die stigting van die Islamitiese Universiteit van Libanon (IUL), wat ’n kampus in Tirus het. Sy beheerraad word oorheers deur verteenwoordigers van die Opperste Sjiitiese Raad, wat in 1967 deur Sadr gestig is.

Die Libanese Evangeliese Skool, met ’n geskiedenis van meer as 150 jaar, is waarskynlik die grootste skool in Tirus. Collège Élite, ’n Franse internasionale skool, het sy deure in 1996 geopen en is een van verskeie privaat skole. Cadmous-kollege, wat deur Maronitiese sendelinge bestuur word, het sowat 10% Christen- en 90% Moslemleerlinge.

Demografie

Op een foto kan die Abdel Hussein-moskee (Sjia, links voor), die Ou Moskee (Soenni, regs voor), die Franciskaanse Latyns-Katolieke Kerk (links agter) en die Maronities-Katolieke katedraal (regs agter) gesien word.

Avenue du Senegal.

Dit is nie moontlik om ’n statisties akkurate syfer vir die grootte van die bevolking te gee nie, want die Libanese regering het sedert 1932 net rowwe ramings bekend gemaak. Volgens ’n skatting in 2016 deur UN HABITAT is daar 201 208 inwoners in Tirus, van wie baie vlugtelinge is.

Die meeste Libanese in die stad is Sjiiete, met ’n klein maar merkbare Christengemeenskap. In 2010 is geraam 15% van die inwoners is Christene. In 2017 het die Maronities-Katolieke Kerk 42 500 lidmate in Tirus gehad. Die meeste woon in die berge van Suid-Libanon, terwyl net sowat 500 Maroniete in Tirus self woon. Die Melkities-Griekse Katolieke Kerk in Tirus, wat ook naburige gebiede insluit, het in dié jaar 2 857 lidmate gehad.

Tirus is die tuiste van meer as 60 000 Palestynse vlugtelinge, wat hoofsaaklik Soenniete is met ’n paar Christengesinne. In Junie 2018 was daar 12 281 geregistreerde mense in die Al Buss-kamp, 24 929 in Burj El Shimali en 34 584 in Rashidieh. In die informele gebied van Jal Al Bahar langs die kussnelweg is daar na raming sowat 2 500 mense (2015). Sjiiete uit sewe dorpe wat in 1948 ontvolk is, woon ook in voorstede soos Shabriha.

In al die kampe het die getal Siriese vlugtelinge in onlangse jare toegeneem. Spanning het sedertdien ontwikkel omdat hulle dikwels op die sitrus- en piesangplantasies werk vir "die helfte van die daaglikse loon" wat plaaslike Palestynse vlugtelinge verdien het.

Tirus is bekend as "Klein-Wes-Afrika". Baie mense het familie in die diaspora van Wes-Afrika, veral in Senegal, Sierra Leone, Liberië, die Ivoorkus en Nigerië. In Senegal is die meeste Libanese immigrante van Tirus. Baie woon al vir die tweede, derde en vierde geslag daar en was nog nooit in Libanon nie. Een van Tirus se hoofpaaie se naam is juis Avenue du Senegal.

Ekonomie

’n Motorvragskip in die Tiriese hawe, 2019.

Tirus se ekonomie steun op toerisme, kontrakdienste, die boubedryf en geld wat deur Tiriërs in die diaspora, veral Wes-Afrika, gestuur word.

UNIFIL dra ook aansienlik by tot die koopkrag: deur geldbesteding deur individuele lede sowel as deur projekte soos die herstel en verbetering van paaie en geboue.

In 2016 het olyfbome 38% van Tirus se landbougrond uitgemaak, maar vervaardigers het nie ’n kollektiewe bemarkingstrategie gehad nie. Hoewel sitrus sowat 25% van die landbougrond uitmaak, word 20% van die oeste vermors.

Barbour-bootbouers.

Tirus het een van die land se groot hawens, maar dit is kleiner as dié in Beiroet, Tripoli en Sidon. Die vrag is beperk tot die periodieke invoer van gebruikte motors. Ná die ontploffing in die Beiroet-hawe op 4 Augustus 2020 wat ’n groot deel van die hawe verwoes het, het die regering besluit om die Tiriese hawe as ’n bystandhawe vir die een in Tripoli te gebruik.

In die hawegebied bou die Barbour-familie van skeepsbouers steeds houtbote. Tirus is dus een van die min stede in die Mediterreense streek wat so ’n antieke tradisie behou het, hoewel die familie ook sukkel om ’n bestaan te maak. Teen 2004 was daar net "meer as 600 vissermanne" in Tirus.

Aan die Tiriese kus boor ’n konsortium van ’n Franse, Italiaanse en Russiese maatskappy vir aardgas.

Kusnatuurreservaat

’n Palestyne suikerbekkie, die nasionale voël van Palestina, naby Al Mina.

’n Groenseeskilpad.

Tirus is bekend vir sy skoon strande, hoewel in ’n VN-verslag bevind is seewater word deur afval besoedel, veral in die hawegebied.

Die Tiriese Kusnatuurreservaat bestaan sedert 1998. Dit is ’n gebied van meer as 380 ha wat 3,5 km lank is. Dit word in twee seksies verdeel: een ’n strand van 1,8 km lank en ’n 2 km lange strook met landbougrond, klein plase en waterputte.

Dansky sy uiteenlopende flora en fauna is die reservaat ’n bewaringsgebied. Daar is talle voëlspesies, seeskilpaaie, geitjies, vlermuise en Europese dassies. Dolfyne word ook dikwels aan die Tiriese kus gesien.

Die reservaat het 275 spesies uit meer as 50 families. Daar is sewe streek- en nasionaal bedreigde spesies, vier endemiese en tien seldsame spesies, terwyl 59 spesies tot die oostelike Mediterreense gebied beperk is. Altesaam 25 medisinale platspesies is ook geïdentifiseer.

Sport

Die verbleikte teken van Tadamon SC op die dak van die munisipale stadion.

Roda Antar by 1. FC Köln.

’n Teken teen Tadamon SC se klubhuis.

Die Tadamon Sour-sportklub, of bloot Tadamon ("Solidariteit"), met die bynaam "Die Ambassadeur van die Suide", is in 1946 gestig en is die oudste sokkerklub in Tirus. Hulle speel hulle tuiswedstryde op die Tiriese minisipale stadion en het al een Libanese Sokkerverenigingbeker (2000-'01) en twee Libanese Uitdaagbekers (2013 en 2018) gewen.

Tadamon se tradisionele teenstanders, Salam Sour SC, is ook in Tirus gebaseer.

Volgens BBC-verslae is Tadamon SC in 2001 van sy Libanese Eersteliga-kampioenskapstitel gestroop ná bewerings van wedstrydknoeiery.

In dieselfde jaar is Roda Antar van Tirus vir twee seisoene aan Duitsland se Hamburger SV geleen. Ná agt jaar in Duitsland by Hamburg, SC Freiburg en 1. FC Köln het hy nog ses jaar in die Chinese Superliga gespeel en daarna vir ’n finale seisoen na Tadamon teruggekeer voordat hy afgetree het.

Twee spelers van die Libanese Eersteliga wat ook vir die Libanese nasionale span gespeel het, kom van Tirus. Hulle is Rabih Ataya en Nassar Nassar.

Sterrekundige voorwerpe

Tirus op Europa.

209 Dido se wentelbaan.

’n Gestruktureerde gebied met ringe op Europa, die kleinste van die vier Mane van Galilei wat om Jupiter wentel, is genoem na Tirus, die legendariese geboorteplek van prinses Europa.

Die gebied is sowat 140 km breed en vermoedelik die plek waar ’n asteroïde of komeet Europa se yskors getref het.

Die asteroïde 209 Dido is genoem na die legendariese Tiries-Kartaagse prinses Dido. Dit is ’n baie groot asteroïde, wat as ’n C-tipe geklassifiseer is en moontlik uit koolstofhoudende materiale bestaan. 209 Dido is in 1879 deur C.H.F. Peters ontdek.

Skakels

• Panorama van Tirus se argeologiese terrein
• "Lebanon, the Cedars' Land: Tyre"
• Alexander se Beleg van Tirus in die World History Encyclopedia deur Grant Nell
• Mission archéologique de Tyr, in Frans
• Toerisme-inligting oor Tirus op Wikivoyage

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Tirus.

• Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.