Wikipedia

Paleolitikum

Die Paleolitikum, ook genoem die Ou Steentydperk, is ’n tydperk in die mens se voorgeskiedenis wat gekenmerk word deur die aanvanklike ontwikkeling van klipwerktuie. Dit dek sowat 99% van die mens se tegnologiese voorgeskiedenis.[1] Dit strek van die heel eerste gebruik van klipwerktuie deur Hominini sowat 3,3 miljoen jaar gelede tot aan die einde van die Pleistoseen sowat 11 650 v.C.[2]

Die jag van ’n Glyptodon. Glyptodons is gejag totdat hulle uitgesterf het binne twee millenniums nadat die mens in Suid-Amerika aangeland het.
Paleolitiese grotkuns in Noord-Spanje.

Die Paleolitikum in Europa het die Mesolitikum voorafgegaan, hoewel die datum van die oorgang met verskeie duisende jare van plek tot plek wissel. Gedurende die Paleolitikum het Hominini in klein gemeenskappe saamgewoon en oorleef deur plante te versamel, te hengel en te jag, of deur die aas van wilde diere te eet.[3] Die tydperk word gekenmerk deur die gebruik van klipwerktuie wat hulle gemaak het, maar ook van hout- en beengereedskap. Ander organiese materiaal is ook gebruik om gereedskap te maak, soos leer en plantvesels, maar weens vinnige verrotting het hulle nie lank gehou nie.

Sowat 50 000 jaar gelede was daar ’n merkbare toename in die verskeidenheid artefakte. In Afrika het beenartefakte en die eerste kuns in die argeologiese rekords begin verskyn. Daar was ook tekens dat die mens begin visvang het, soos in die Blombosgrot in Suid-Afrika. Argeoloë klassifiseer artefakte van die afgelope 50 000 jaar in baie verskillende kategorieë, soos projektielpunte, graveergereedskap, meslemme en boorwerktuie.

Die mens het geleidelik ontwikkel van die vroeë lede van die genus Homo – soos Homo habilis, wat eenvoudige klipgereedskap gebruik het – tot moderne mense volgens anatomie en gedrag teen die laat Paleolitikum.[4] Teen die einde van die Paleolitikum, veral die middel- en laat tydperk, het mense die eerste kunswerke gemaak en begin om godsdienstige of spirituele praktyke te beoefen soos begrafnisse en rituele.[5][6] Toestande gedurende die Paleotitikum het deur ’n stel glasiale en interglasiale tye gegaan waarin die klimaat van tyd tot tyd tussen warm en koud gewissel het. Argeologiese en genetiese data dui daarop dat die vroeë mens in yl beboste gebiede gewoon en digte woude vermy het.[7]

Teen omstreek 50000-40000 v.C. het die eerste mense in Australië aangeland. Teen omstreeks 45000 v.C. het mense by die breedtegraad 61°N in Europa gewoon.[8] Teen omstreeks 30000 v.C. het mense in Japan aangekom en teen omstreeks 27000 v.C. in Siberië, bo die Arktiese Sirkel.[8] Teen die einde van die laat Paleolitikum het ’n groep mense die Beringlandbrug oorgesteek en deur die Amerikas versprei.[9]

Etimologie

wysig

Die argeoloog John Lubbock het die term "Paleolitikum" in 1865 uitgedink.[10] Dit kom van Grieks: παλαιός palaios, "oud", en λίθος lithos, "steen", en beteken dus "ou tydperk van die steen", of "Ou Steentydperk".

Paleogeografie en klimaat

wysig
 
Hierdie kopbeen van ’n vroeë Homo neanderthalensis, Miguelón, dateer van die vroeë Paleolitikum (omstreeks 430000 v.C.
 
Temperatuurstygings aan die einde van die Paleolitikum, soos verkry uit yskerndata.

Die Paleolitikum stem feitlik presies ooreen met die epog Pleistoseen van die geologiese tydlyn, wat geduur het van 2,6 miljoen jaar gelede tot sowat 12 000 jaar gelede.[11] Belangrike geografiese en klimaatsveranderings wat menslike gemeenskappe geraak het, het in dié epog voorgekom.

Tydens die voorafgaande Plioseen het kontinente bly skuif van moontlik so ver as 250 km van hul huidige posisies tot net 70 km van hul huidige posisies. Suid-Amerika het met Noord-Amerika verbind geraak deur middel van die Panamalandengte, en dit het ’n feitlik algehele einde gebring aan Suid-Amerika se eiesoortige buideldierlewe. Die vorming van die landengte het groot gevolge ingehou vir globale temperature, want warm ekwatoriale oseaanstrome is afgesny, en die koue Arktiese en Antarktiese waters het temperature in die nou geïsoleerde Atlantiese Oseaan laat daal.

Die grootste deel van Sentraal-Amerika het tydens die Plioseen gevorm en Noord- en Suid-Amerika verbind. Dit het diere van hierdie twee kontinente in staat gestel om hul oorspronklike habitats te verlaat en nuwe gebiede te betrek.[12] Afrika se botsing met Asië het die Middellandse See geskep en die oorblyfsels van die Tetisoseaan afgesny. Gedurende die Pleistoseen was die moderne kontinente basies op hulle huidige plekke; die tektoniese plate waarop hulle voorkom, het moontlik sedert die begin van die epog hoogstens 100 km van mekaar beweeg.[13]

Klimate gedurende die Plioseen het koeler en droër geword, asook seisoenaal, soortgelyk aan huidige klimate. Ysplate op Antarktika het groter geword. ’n Yskap het omtrent 3 miljoen jaar gelede op die Noordpool gevorm. Ysvorming by gemiddelde breedtegrade het moontlik voor die einde van die epog begin. Die globale afkoeling wat gedurende die Plioseen voorgekom het, kon woude help verdwyn het en die verspreiding van graslande en savannes aangehelp het.[12]

Die Pleistoseen se klimaat is gekenmerk deur herhaalde glasiale siklusse, waartydens kontinentale gletsers op sommige plekke tot by die 40ste breedtegraad gestrek het. Vier groot glasiale voorvalle is geïdentifiseer, sowel as baie klein voorvalle tussenin. ’n Groot voorval is ’n algemene glasiale uitbreiding, wat ’n "glasiale tyd" genoem word. Hulle word afgewissel deur "interglasiale tye". Tydens ’n glasiale tyd ondergaan gletsers klein uitbreidings en intrekkings. Die klein uitbreidings word "stadiale tye" genoem; tydperke tussen stadiale tye word "interstadiale tye" genoem. Met die vorming van elke glasiale tyd word groot hoeveelhede water in kontinentale ysplate van 1 500-3 000 m dik opgeneem, wat beteken seevlakke daal tydelik met 100 m of meer oor die hele oppervlak van die aarde. Tydens interglasiale tye, soos tans, styg water weer en kan kuslyne oorstroom.

 
Baie groot soogdiere soos wolhaarmammoete, wolhaarrenosters en grotleeus het gedurende die Pleistossen die Eurasiese steppe bewoon.

Die uitwerking van die verysing was wêreldwyd. Antarktika was deur die hele Pleistoseen en die voorafgaande Plioseen met ys bedek. Die suide van die Andes was met ’n yslaag bedek. Daar was gletsers in Nieu-Seeland en Tasmanië. Die kleiner wordende gletsers van berg Kenia, Kilimandjaro en die Rwenzoriberge in Oos- en Sentraal-Afrika was groter. Daar was gletsers in die berge van Ethiopië en wes van die Atlasgebergte. In die Noordelike Halfrond het baie gletsers saamgesmelt. Die noordweste en ooste van Noord-Amerika was met ys bedek, so ook Noord-Europa, insluitende Brittanje. Die noordelike seë was gevries. In die laaste deel van die Paleolitikum (omstreeks 18000 v.C.) was die Beringlandbrug tussen Asië en Noord-Amerika deur ys geblokkeer,[13] wat kon gekeer het dat vroeë Paleo-Indiane soos die Cloviskultuur dit kon oorsteek na die Amerikas.

Volgens Mark Lynas kon die Pleistoseen se algemene klimaat gekenmerk gewees het deur ’n voortdurende El Niño, met passaatwinde in die suidelike Stille Oseaan wat verswak of ooswaarts beweeg het, warm lug wat naby Peru opgestyg het, warm water wat van die westelike Stille Oseaan en die Indiese Oseaan na die ooste van die Stille Oseaan versprei het, en ander El Niño-eienskappe.[14]

Die Paleolitikum het volgens baie geëindig aan die einde van die ystydperk (die einde van die Pleistoseen), en daarna het die aarde se klimaat warmer geword. Dit kon veroorsaak of daartoe bygedra het dat die megafauna van die Pleistoseen uitgesterf het, hoewel dit ook moontlik is dat die Kwartêre uitsterwings (minstens gedeeltelik) veroorsaak is deur ander faktore soos siektes en oormatige jag deur mense.[15][16]

Nuwe navorsing dui daarop dat die uitsterwing van die wolhaarmammoet veroorsaak kon gewees het deur ’n kombinasie van klimaatsverandering en die jagpraktyke van die mens.[16] Wetenskaplikes meen die klimaatsverandering aan die einde van die Pleistoseen kon gelei het tot ’n krimping van die mammoet se habitat, en dus ’n afname in die bevolking. Die klein bevolkings is toe deur Paleolitiese mense gejag.[16] Die wêreldwye verwarming wat aan die einde van die Pleistoseen en die begin van die Holoseen plaasgevind het, kon dit makliker vir die mens gemaak het om die mammoet se habitats te bereik wat voorheen toegeys was.[16] Klein hoeveelhede mammoete kon op die geïsoleerde Arktiese eilande St. Pauluseiland naby Alaska en Wrangeleiland naby Siberië voorgekom het tot onderskeidelik omstreeks 3700 en 1700 v.C. Die bevolking van Wrangeleiland het uitgesterf min of meer in die tyd toe prehistoriese mense daar gaan woon het.[17] Daar is geen bewyse van die teenwoordigheid van prehistoriese mense op St. Pauluseiland nie, maar wel op nabygeleë eilande.[18]

Menslike lewenswyse

wysig
 
’n Kunstenaar se voorstelling van ’n tydelike houthuis, gebaseer op bewyse wat by Terra Amata (in Nice, Frankryk) ontdek is en uit die vroeë Paleolitikum (omstreeks 400000 v.C.) dateer.

Byna al ons kennis van die menslike kultuur en lewenswyse van die Paleolitikum kom van argeologiese en etnografiese vergelykings met dié van moderne jagter-versamelaars soos die !Kung San, wat nes hulle Paleolitiese voorouers gelewe het.[19] Die ekonomie van ’n tipiese Paleolitiese gemeenskap was ’n jagter-versamelaar-ekonomie.[20] Mense het diere gejag vir vleis, terwyl hulle ander kos, vuurmaakhout en materiale vir hulle gereedskap, klere en skuilings versamel het.[20]

Die digtheid van die menslike bevolking was baie laag: sowat een mens per 2,5 km2.[3] Hulle het baie tyd gehad vir tydverdrywe, anders as boerderygemeenskappe van die Neolitikum en moderne nywerheidsgemeenskappe.[20][21] Later in die Paleolitikum, veral die middel- en laat-Paleotitkum, het mense begin om kunswerke te maak soos grottekeninge, rotstekeninge en juweliersware, en hulle het godsdienstige rituele en begrafnisse begin reël.[22]

Verspreiding

wysig

Aan die begin van die Paleolitikum is Hominini hoofsaaklik in Oos-Afrika, oos van die Groot Skeurvallei, aangetref. Die meeste Hominini-fossiele van meer as ’n miljoen jaar gelede word in dié gebied ontdek, veral in Kenia, Tanzanië en Ethiopië.

Teen omstreeks 2-5 miljoen jaar gelede het groepe Hominini Afrika begin verlaat en hulle in Suid-Europa en Asië begin vestig. Die Suid-Kaukasus is teen 1,7 miljoen jaar gelede beset en Noord-China teen 1,66 miljoen jaar gelede. Teen die einde van die vroeë Paleolitikum het lede van die Homini-familie gewoon in wat nou China, Wes-Indonesie en Europa is (tot om die Middellandse See, Engeland, Frankryk, Suid-Duitsland en Bulgarye). Hulle verdere uitbreiding noordwaarts kon beperk gewees het deur die gebrek aan beheer oor vuur: Studies van grotnedersettings in Europa kon geen gereelde gebruik van vuur vind voor omstreeks 400000-300000 v.C. nie.[23]

Oos-Asiatiese fossiele uit hierdie tydperk word gewoonlik geplaas in die genus Homo erectus. Baie min fossielbewyse is beskikbaar van bekende Europsese terreine uit die vroeë Paleolitikum, maar daar word geglo dat Hominini wat op dié plekke gewoon het, ook Homo erectus was. Daar is geen bewyse van Hominini uit dié tydperk in die Amerikas, Australië of êrens in Oseanië nie.

 
’n Homo heidelbergensis-kopbeen wat in Spanje ontdek is.

Daar word steeds gedebatteer oor die lot van hierdie vroeë setlaars en hulle verwantskap aan moderne mense. Volgens huidige argeologiese en genetiese modelle was daar minstens twee duidelike migrasies ná die vestiging in Eurasië omstreeks 2-1,5 miljoen jaar gelede. Omstreeks 500000 v.C. het ’n groep vroeë mense, wat dikwels Homo heidelbergensis genoem word, uit Afrika na Europa gemigreer en eindelik ontwikkel tot Homo neanderthalensis (die Neanderdallers). In die middel-Paleolitikum was Neanderdallers teenwoordig in die streek wat nou Pole is.

Beide Homo erectus en Homo neanderthalensis het teen die einde van die Paleolitikum uitgesterf. Die anatomies moderne Homo sapiens sapiens, wat van Homo sapiens afstam, het omstreeks 200000 v.C. in Oos-Afrika hulle verskyning gemaak, Afrika omstreeks 50000 v.C. verlaat en oor die hele planeet versprei. In sekere gebiede het verskeie Hominini-groepe saam bestaan. Homo neanderthalensis is in 30000 v.C. steeds in dele van Eurasië aangetref en het in ’n onbekende mate met Homo sapiens sapiens verbaster. DNS-studies dui ook op ’n onbekende mate van verbastering tussen Homo sapiens sapiens en Homo sapiens denisova.[24]

Hominini-fossiele wat nie tot Homo neanderthalensis of Homo sapiens behoort nie, is in die Altai-gebergte en Indonesië ontdek; hulle dateer respetiewelik uit omstreeks 30000-40000 v.C. en omstreeks 17000 v.C.

Vir die res van die Paleolitikum het menslike bevolkings klein gebly, veral buite die ekwatoriale streek. Die hele Europese bevolking tussen 16000 en 11000 v.C. was waarskynlik 30 000 individue, en tussen 40000 en 16000 v.C. was dit selfs laer: sowat 4 000 tot 6 000 individue.[25]

Tegnologie

wysig

Gereedskap

wysig
 
’n Klipbal wat deel uitmaak van ’n stel gooiwapens.

Mense het in die Paleolitikum gereedskap van klip, been en hout gemaak.[20] Die vroegste Hominini van die tydperk, Australopithecus, het eerste klipgereedskap gebruik. Opgrawings by Gona, Ethiopië, het duisende artefakte opgelewer, en die terreine is volgens radio-isotopiese datering en magnetostratigrafie 2,6 miljoen jaar gelede gebruik. Daar is bewyse dat die Hominini doelbewus rou materiaal met goeie afsplinteringseienskappe en van die regte grootte gekies het om gereedskap met skerp kante te maak om mee te sny.[26]

 
’n Kliphandbyl uit die vroeë Paleolitikum, van bo en onder gesien.

Die vroegste Paleolitiese gereedskapbedryf, die Oldowan, het sowat 2,6 miljoen jaar gelede ontstaan.[27] Dit het gereedskap bevat soos kapgereedskap, beitels en else vir stikwerk. Dit is sowat 250 000 jaar gelede heeltemal vervang deur die ingewikkelder Acheuleense bedryf, wat omstreeks 1,8-1,65 miljoen jaar gelede eerste deur Homo ergaster begin is.[28] Die Acheuleense implemente het sowat 100 000 jaar gelede heeltemal uit die argeologiese rekord verdwyn en is deur die ingewikkelder middel-Paleolitiese gereedskap soos die Mousteriese en Ateriese nywerheid vervang.[29]

Mense van die vroeë Paleolitikum het ’n verskeidenheid klipgereedskap soos handbyle en kapgereedskap gebruik. Hoewel dit lyk of hulle dikwels handbyle gebruik het, is daar meningsverskille oor hoe dit gebruik is. Vertolkings wissel van sny en kap tot grawe, om in lokvalle te gebruik of bloot rituele gereedskap, dalk selfs vir hofmakeryrituele. William H. Calvin het voorgestel sommige handbyle kon na ’n trop diere by ’n watergat gegooi gewees het met die doel om een te tref. Dit kon ook teen roofdiere gebruik gewees het. Kap- en skraapgereedskap is waarskynlik gebruik om diere af te slag of dood te slaan en stokke met skerp punte om wortels mee op te grawe. Vroeë mense het vermoedelik 5 miljoen jaar gelede al houtspiese gebruik om klein diere mee te jag, in ’n groot mate soos hulle verwante die sjimpansees, soos gesien in Senegal, Afrika.[30] Mense het in dié tyd ook skuilings gebou, soos die moontlike houthut by Terra Amata.

Vuurgebruik

wysig

Vuur is 300 000 tot 1,5 miljoen jaar gelede reeds deur die Hominini van die vroeë Paleolitikum soos Homo erectus en Homo ergaster gebruik, of selfs vroeër deur die (Oldowan)-Hominini Homo habilis of deur lede van die Australopithecina-subtribus soos Paranthropus.[3] Die gebruik van vuur het egter eers algemeen geraak in die gemeenskappe van die middel-Steentydperk en middel-Paleolitikum.[2] Dit het die sterftesyfer laat daal en beskerming teen roofdiere gebied.[31]

Vroeë Hominini het dalk reeds in die vroeë Paleolitikum (omstreeks 1,9 miljoen jaar gelede) hul kos begin kook, of op die laatste in die vroeë middel-Paleolitikum (sowat 250 000 jaar gelede).[32] Sommige wetenskaplikes het al voorgestel Hominini het kos begin kook om bevrore vleis te ontvries, wat hulle in koue streke sou help oorleef het.[32]

Vlotte

wysig

Die Homo erectus van die vroeë Paleolitikum het moontlik (sowat 840 000 tot 800 000 jaar gelede) vlotte gemaak om oor groot wateroppervlakke te reis. Dit kon meegebring het dat ’n groep Homo erectus die eiland Flores bereik en tot die klein Hominini-spesie Homo floresiensis ontwikkel het. Dié hipotese word egter in antropologiese kringe betwis.[33][34] Die moontlike gebruik van vlotte tydens die vroeë Paleolitikum kan aandui dat Hominini soos Homo erectus meer gevorderd was as wat voorheen geglo is en selfs ’n vroeë vorm van moderne taal gepraat het.[33]

Daar is wel bewyse op Neanderdaller- en menslike terreine om die Middellandse See, soos Coa de sa Multa (omstreeks 300000 v.C.), gevind wat aandui mense van die middel- én laat Paleolitikum het vlotte gebruik op oor groot afstande (soos oor die Middellandse See) te vaar met die doel om ander grondgebiede te koloniseer.[33][35]

Gevorderde gereedskap

wysig

Teen omstreeks 200000 v.C. het middel-Paleolitiese gereedskapsvervaardiging ’n tegniek opgelewer wat meer gevorderd was as voormalige Acheuleense tegnieke.[4] Dié tegniek het doeltreffendheid verhoog deur middel van groter beheer oor die afsplintering van klippe.[4] Dit het die mens in staat gestel om spiese met klippunte, die eerste saamgestelde gereedskap, te maak deur skerp klipsplinters in houthandvatsels te verstewig. Dié beter gereedskap het hulle toegang tot ’n groter verskeidenheid en ’n beter gehalte kos gegee. Dit het ook aanleiding tot nog beter wapens gegee, soos die uitvinding van die boog en spieswerpers in die daaropvolgende laat Paleolitikum.[31]

Harpoene is in die laat middel-Paleolitikum (omstreeks 90000 v.C.) uitgevind. Dit het die mens in staat gestel om vis te vang en dus meer kos te versamel.[35][36] Danksy hulle tegnologie en gevorderde sosiale strukture het Paleolitiese groepe soos die Neanderdallers – wat ’n middel-Paleolitiese vlak van tegnologie gehad het – skynbaar grootwildsoorte net so goed soos laat-Paleolitiese mense gejag.[37] Die Neanderdallers het egter selde of ooit wapens gegooi; hulle het wild gejag deur hulle in lokvalle te lei en met wapens soos spiese te steek.[22][38]

Ander uitvindsels

wysig

Tydens die laat Paleolitikum is nog gereedskap uitgevind, soos die net (omstreeks 22000 of 29000 v.C.),[31] die bola (’n soort lasso met koeëls aan die ente),[39] die spieswerper (omstreeks 30000 v.C.), die pyl en boog (25000 of 30000 v.C.) en die oudste voorbeeld van keramiekkuns, die Venus van Dolní Věstonice (omstreeks 29000-25000 v.C.).[3] Vroeë honde is gedomestiseer (tussen 30000 en 14000 v.C.), blykbaar as jaghulpmiddel.[40] Die heel eerste domestisering van honde kon egter vroeër plaasgevind het – dalk in die middel-Paleolitikum, omstreeks 100000 v.C., of selfs vroeër.[41]

Daar is argeologiese bewyse van die Dordogne-streek in Frankryk dat lede van die vroeë laat Paleolitikum bekend as die Aurignacien kalenders gebruik het (omstreeks 30000 v.C.). Dit was ’n maankalender wat die maanfases aangedui het. Sonkalenders is nie voor die Neolitikum gebruik nie.[42] Laat Paleolitiese kulture kon moontlik tyd hou van die migrasie van wilde diere soos perde en bokke.[43] Dit het mense in staat gestel om goeie jagters te word en ’n groot verskeidenheid diere te jag.[43] Onlangse navorsing dui daarop dat Neanderdallers lank voor die begin van die laat Paleolitikum tyd gehou het van hulle jagtogte en die migrasie van wilde diere.[37]

Sosiale organisasie

wysig
 
Mense het dalk 120 000 jaar gelede, in die middel-Paleolitikum, reeds handel oor lang afstande gedryf met skaars artikels en rou materiaal (soos klip om gereedskap mee te maak).

Wetenskaplikes weet min van die sosiale organisasie van die vroeë Paleolitikum, hoewel Hominini soos Homo habilis en Homo erectus waarskynlik ingewikkelder sosiale strukture as sjimpansees gehad het.[44] Mense uit die laat Oldowan / vroeë Acheuleen soos Homo ergaster / Homo erectus was dalk die eerste mense wat sentrale tuisbasisse (skuilings en vuurherde) gehad het wat hulle gebruik het tussen hulle jagtogte en kosversameling deur, moontlik reeds sowat 1,7 miljoen jaar gelede.[4] Die vroegste soliede bewyse van tuisbasisse dateer egter eers van 500 000 jaar gelede.[4]

Net so verskil wetenskaplikes oor of mense van die vroeë Paleolitikum hoofsaaklik monogaam of poligaam was.[44] Sommige wetenskaplikes meen hulle was eerder poligaam (het met meer as een maat gepaar) omdat seksuele dimorfie groter was in gemeenskappe soos Homo erectus as by die moderne mens – en spesies met groter sekusele dimorfie neig om meer poligaam te wees.[45]

Boerderygemeenskappe van die Paleolitikum tot die vroeë Neolitikum het nie state en georganiseerde regerings gehad nie. Vir die grootste deel van die vroeë Paleolitikum was menslike gemeenskappe moontlik meer hiërargies as dié van hulle afstammelinge van die middel- en laat Paleolitikum, en hulle het waarskynlik nie in bande (klein groepe) saamgewoon nie.[46] Tydens die einde van die vroeë Paleolitikum kon die laaste van die Homo erectus begin het om in klein (moontlik egalitariese) bande te woon soortgelyk aan dié van die middel- en laat Paleolitikum en moderne jagter-versamelaars.[46]

Gemeenskappe van die middel-Paleolitikum het, anders as dié van die vroeë Paleolitikum en vroeë Neolitikum, bestaan uit bande van tussen 20 en 30 of tussen 25 en 100 lede, en was gewoonlik nomadies.[3][46] Dié bande is deur verskeie families gevorm. hulle het soms in groter "makrobande" versamel vir aktiwiteite soos om maats te kry en vir feeste.[3] Teen die einde van die Paleolitikum (omstreeks 10000 v.C.) het mense op permanente plekke begin woon en op landbou staatgemaak vir kos. Baie bewyse bestaan uit so vroeg as 120 000 jaar gelede in die middel-Paleolitikum van handel oor lang afstande tussen bande vir skaars goedere soos oker, wat dikwels vir godsdienstige doeleindes gebruik is,[47][48] en rou materiale.[22]

Volgens sommige bronne was gemeenskappe van die middel- en laat Paleolitikum hoofsaaklik egalitaries[3][20][35][49] (wat mense as gelykes beskou het) en het hulle dalk nooit betrokke geraak in georganiseerde geweld tussen groepe (byvoorbeeld oorlog) nie.[35][50][51][52] Sommige laat Paleolitiese gemeenskappe in gebiede ryk aan hulpbronne, soos in Soengir in die hedendaagse Rusland, het dalk ’n ingewikkelder, hiërargiese en in ’n mate formele opset gehad (soos werkverdeling) en was dalk in gereelde oorlogvoering tussen groepe betrokke.[35][53] Sommige kenners meen daar was geen formele leierskap in die middel- en laat Paleolitikum nie. Besluite is dalk deur middel van konsensus bereik eerder as deur die aanstelling van leiers.[6]

Antropoloë het vroeër aangeneem dat vroue tydens die Paleolitikum verantwoordelik was vir take soos die versameling van plante en vuurmaakhout, terwyl mans gejag en aas van dooie diere versamel het.[3][35] Na aanleiding van moderne jagter-versamelaars se lewenswyse word egter nou geglo die werkverdeling was redelik buigsaam.[35][51]

Beeldhou- en skilderwerk

wysig
 
Leeumens, tussen 35 000 en 40 000 jaar oud is die oudste bekende diervorm  beeldhouwerk in die wêreld.

Vroeë voorbeelde van kunsuitdrukking, soos die Venus van Tan-Tan en die patrone wat in Thüringen aan olifantbene ontdek is, was dalk die werk van Acheuleense gereedskapgebruikers soos Homo erectus voor die begin van die middel-Paleolitikum. Die eerste onbetwiste bewyse van kuns tydens die Paleolitikum kom van terreine uit die middel-Paleolitikum soos die Blombosgrot in Suid-Afrika in die vorm van armbande,[54] krale[55] rotskuns[47] en oker wat as liggaamsverf en dalk in rituele gebruik is.[35][47] Onbetwiste bewyse van kuns is eers algemeen uit die laat Paleolitikum.[56]

 
Die Venus van Willendorf is een van die bekendste Venusbeelde.

Gereedskapgebruikers uit die Acheuleen in die vroeë Paleolitikum het, volgens Robert G. Bednarik, omstreeks 850000 v.C. begin met simboliese gedrag soos kuns. Hulle het hulle met krale versier en eksotiese klippe versamel vir astetiese gebruik eerder as om gereedskap te maak.[57] Volgens hom beteken spore van oker op terreine uit die Acheuleen dat dié tydperk se gemeenskappe oker gebruik het om rotskuns mee te maak.[57] Dit kan ook wees dat dit spore van oker is wat natuurlik voorkom.[58]

Mense uit die laat Paleolitikum het kunswerke soos grottekeninge, Venusbeeldjies, graveerwerk van diere en rotstekeninge gemaak.[59] Laat Paleolitiese kuns kan rofweg in twee kategorieë verdeel word: figuratiewe kuns soos rotstekeninge wat diere (en soms mense) uitbeeld en niefiguratiewe kuns, wat bestaan uit vorme en simbole.[59] Moderne argeoloë vertolk rotstekeninge op verskillende maniere. Die vroegste verduideliking, deur die prehistorikus Abbe Breuil, vertolk dit as ’n vorm van towerkuns om ’n suksesvolle jagtog te verseker.[60] Dit verduidelik egter nie die uitbeelding van sabeltandkatte en leeus, wat nie vir kos gejag is nie, of van halfmenslike wesens nie. Simboolagtige beelde kom meer dikwels as diere en mense voor in grotkuns, en unieke simboolpatrone kon verskillende etniese groepe verteenwoordig het.[59] Venusbeeldjies is ook omstrede. Sommige glo dit verteenwoordig godinne, pornografie, gelukbringers of selfs selfportrette deur vroue.[35][61]

R. Dale Guthrie[62] het nie net die kunstigste skilderwerk bestudeer nie, maar ook kuns van swakker gehalte, en hy identifiseer ’n groot verskeidenheid vermoëns en ouderdomme onder die kunstenaars. Hy wys ook daarop dat die hooftemas van die tekeninge en ander artefakte (kragtige diere, waaghalsige jagtonele en die oorseksuele uitbeeldings van vroue) verwag kan word in die fantasieë van jong mans tydens die laat Paleolitikum.

 
Rotskuns in die noordwestelike Kimberley -streek van Wes-Australië.

’n Ander verduideliking vir die Venusbeeldjies is dat hulle verteenwoordigend van die moedergodin was. Die oorvloed van sulke beeldjies het ook gelei tot teorieë dat godsdiens en gemeenskappe in Paleolitiese (en later Neolitiese) kulture hoofsaaklik geïnteresseerd was in vroue en onder hulle beheer was.[63][64]

Musiek

wysig

Die oorsprong van musiek tydens die vroeë Paleolitikum is onbekend. Instrumente benewens die menslike stem en natuurlike voorwerpe soos klippe is waarskynlik nie in die vroegste vorme van musiek gebruik nie. Hierdie vroeë musiek sou nie ’n argeologiese spoor gelaat het nie. Sommige meen ritmiese geluide, soos die oopkraak van neute met klippe, kon mense gehelp het om hul dagtake te verrig.[65] ’n Ander teorie is dat dit ’n maatlokfunksie gehad het, soos by voëls en ander dierspesies.[66] Mense uit die laat en moontlik middel-Paleolitikum[67] het fluitagtige beenpype as musiekinstrumente gebruik,[35][68] en musiek kon ’n groot rol gespeel het in die godsdienslewe van laat Paleolitiese jagter-versamelaars. Dit lyk ook of tromme met diervelle gebruik is.[69][59]

Godsdiens en oortuigings

wysig
 
Tekening van ’n halfmens-halfdier in ’n Paleolitiese grot in Dordogne, Frankryk. Sommige argeoloë glo sulke uitbeeldings kan getuienis wees van vroeë sjamanistiese praktyke.

Volgens James B. Harrod het die mens in die middel- of laat Paleotitikum godsdienstige en spirituele oortuigings begin ontwikkel.[70] Die omstrede kenners van prehistoriese godsdiens en antropologie James Harrod en Vincent W. Fallio het onlangs voorgestel godsdiens en spiritualiteit (en kuns) kon eerste in sjimpansees van voor die Paleolitikum aanwesig gewees het,[71] of andersins in die vroeë Paleolitiese (Oldowan-)gemeenskappe.[72][73] Volgens Fallio het die gemeenskaplike voorouer van die sjimpansee en die mens veranderde bewustheidstoestande beleef en aan rituele deelgeneem – wat in hulle gemeenskappe gebruik is om sosiale gebondenheid en groepsamehorigheid te versterk.[72]

Middel-Paleolitiese mense se gebruik van begrafnisse soos by Krapina, Kroasië, omstreeks 130000 v.C. en Qafzeh, Israel, omstreeks 100000 v.C. het daartoe gelei dat sommige antropoloë en argeoloë soos Philip Lieberman geglo het middel-Paleolitiese mense het dalk in ’n hiernamaals geglo.[5] Snymerke aan Neanderdallerbene op verskeie terreine, soos Combe-Grenal en Abri Moula in Frankryk, dui daarop dat Neanderdallers – nes sommige menslike kulture – vir godsdienstige redes vleis van bene kon afgesny het.

Sommige wetenskaplikes glo ook middel-Paleolitiese gemeenskappe soos die Neanderdallers het dalk totems of diere aanbid, benewens hulle begrafnisse. Emil Bächler het na aanleiding van argeologiese vondste in middel-Paleolitiese grotte voorgestel dat ’n beerkultus algemeen onder Neanderdallers uit dié tydperk was.[74] ’n Bewering dat bewyse ontdek is van diereaanbidding omstreeks 70000 v.C. in die Tsodiloheuwels in die Kalahariwoestyn is deur ondersoekers van die terrein ontken.[75] Dierekultusse soos die beerkultus kon hul oorsprong gehad het in verhale van hierdie hipotetiese dierekultusse.[76]

Die bestaan van beelde van halfmense-halfdiere in die laat Paleolitikum is ’n verdere aanduiding dat mense uit dié tydperk die eerstes was wat in ’n panteon van gode of bonatuurlike wesens geglo het,[77] hoewel sulke beelde eerder ’n aanduiding kan wees van sjamanistiese praktyke soortgelyk aan dié van ander gemeenskappe uit dié tyd.[60] Die vroegste bekende, onteenseglike bewys van die begrafnis van ’n sjamaan, en dus ook van sjamanistiese praktyke, dateer van die vroeë laat Paleolitikum (omstreeks 30000 v.C.) in wat nou Tsjeggië is.[69] Dit was in dié tyd egter waarskynlik algemener dat alle lede van ’n band op gelyke voet aan seremonies deelgeneem het, eerder as dat daar soos in latere tydperke godsdienstige owerhede of spesialiste soos sjamaans, priesters en medisynemanne was.[20] Hulle kon ook in een opperwese geglo het, benewens ander supernatuurlike wesens soos dieregeeste.[78]

Dieet en voeding

wysig
 
Mense het dalk in die Paleolitikum die eerste keer druiwe in sakke van diervel laat gis om wyn te maak.[79]
 
Groot wilsoorte soos bokke was ’n belangrike bron van proteïen in diëte van die middel- en laat Paleolitikum.

Paleolitiese jagter-versamelaars het wisselende proporsies groente (insluitend knolle en wortels), vrugte, sade (soos neute en wildegrassade), insekte, vleis, vis en skulpvis geëet.[80][81] Daar is min bewyse van die verhouding tussen plant- en dierekosse.[82] Die Paleolitikum was ’n lang tydperk, waartydens baie tegnologiese vooruitgang gemaak is. ’n Groot deel daarvan het ’n uitwerking op die mens se dieet gehad. Mense het byvoorbeeld nie voor die middel-Paleolitikum beheer oor vuur gehad nie,[83] en ook nie gereedskap om in ’n groot mate vis te vang nie. Albei dié tegnieke was egter teen die einde van die Paleolitikum bemeester (wat mense in staat gestel het om op hengel en jag staat te maak). Daarbenewens was daar in dié tydperk ’n aansienlike geografiese verspreiding van menslike bevolkings. In die vroeë Paleolitikum was voorouers van die moderne mens beperk tot Afrika oos van die Groot Skeurvallei. Teen die middel-Paleolitikum het hulle versprei tot in ekostelsels so uiteenlopend soos Nieu-Guinee en Alaska, en het hulle hulle dieet aangepas by watter bronne ook al beskikbaar was.

Nog ’n mening is dat die mens tot in die laat Paleolitikum vrugte-eters was wat hulle dieet aangevul het met aas, eiers en klein prooi soos klein voëls en mossels, en dat hulle selde groter diere soos bokke gejag het.[84] Dié siening word ondersteun deur studies van die groter ape, veral die sjimpansee. Sjimpansees is geneties die naaste aan die mens; hulle deel meer as 96% van die mens se DNS. Hulle verteringstelsel werk op dieselfde manier as die mens s'n.[85] Sjimpansees is hoofsaaklik vrugte-eters, maar sal vleis eet as hulle kans kry. Oor die algemeen bestaan 95% van hulle dieet in die natuur uit plante en die orige 5% uit insekte, eiers en klein diere.[86][87] In sommige ekostelsels is sjimpansees egter roofdiere, en vorm hulle groepe wat ape jag.[88]

Antropoloë het uiteenlopende menings oor die proporsies plant- en dierekos wat vroeë mense geëet het. Nes by huidige jagter-versamelaars was daar ’n groot verskil tussen verskillende diëte, en dit het gewissel deur dié lang tydperk. Sommige het waarskynlik meer gejag,[89] terwyl ander meer plante geëet het.[90] Daar word geglo die meeste, indien nie almal nie, was alleseters.[91]

Paleolitiese mense het minder hongersnood en ondervoeding ervaar as die latere Neolitiese boeregemeenskappe.[19][92] Dit is deels omdat hulle ’n groter verskeidenheid natuurlike voedsel geëet het.[19][93][94] Die grootste rede vir hongersnood by latere gemeenskappe was die feit dat hulle van ’n kleiner verskeidenheid gewasse afhanklik was.[19] Daar word geglo natuurlike kos kan ’n groter voedingswaarde as aangeplante kos hê.[95] Daar word gereken die skuif van jag en versamel na landbou het gelei tot ’n groter fokus op ’n beperkte verskeidenheid kos, en dat plante belangriker as vleis geword het.[96] Dit is ook onwaarskynlik dat Paleolitiese jagter-versamelaars gely het aan moderne siektes soos tipe 2-diabetes en hartbloedvatsiektes, omdat hulle hoofsaaklik maer vleis en plante geëet en gereeld goeie oefening gekry het,[97][98] en ook omdat die algemene lewensduur korter was as die ouderdom waarop sulke siektes gewoonlik begin.[99][100]

Antropoloë soos Tim White glo kannibalisme was voor die begin van die laat Paleolitikum algemeen in menslike gemeenskappe. Dit is gebaseer op merke aan bene wat op Neanderdaller- en ander vroeë/middel-Paleolitiese terreine ontdek is.[101] Kannibalisme kon in die vroeë en middel-Paleolitikum voorgekom het weens ’n voedseltekort.[102] Dit kon egter ook om godsdiensrede gewees het en sou ooreengeval het met die ontwikkeling van godsdienspraktyke in die laat Paleolitikum.[76][103] ’n Ander moontlikheid is dat die vroeë gemeenskappe nie kannibalisme beoefen het nie, en dat die merke aan bene ’n bewys is van roofdiere of dat vleis ná iemand se dood van sy bene verwyder is.[76]

Verwysings

wysig
  1. ↑ Christian, David (2014). Big History: Between Nothing and Everything. New York: McGraw Hill Education. p. 93.
  2. ↑ 2,0 2,1 Toth, Nicholas; Schick, Kathy (2007). "Overview of Paleolithic Anthropology". In Henke, H. C. Winfried; Hardt, Thorolf; Tatersall, Ian (reds.). Handbook of Paleoanthropology. Vol. 3. Berlin; Heidelberg; New York: Springer. pp. 1943–1963. doi:10.1007/978-3-540-33761-4_64. ISBN 978-3-540-32474-4.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 McClellan (2006). Science and Technology in World History: An Introduction. Baltimore: JHU Press. ISBN 978-0-8018-8360-6. pp. 6–12
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 "Human Evolution". Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Geargiveer 28 Oktober 2009 op Wayback Machine Bygedra deur Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  5. ↑ 5,0 5,1 Philip Lieberman (1991). Uniquely Human. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-92183-2.
  6. ↑ 6,0 6,1 Kusimba, Sibel (2003). African Foragers: Environment, Technology, Interactions. Rowman Altamira. p. 285. ISBN 978-0-7591-0154-8.
  7. ↑ Gavashelishvili, A.; Tarkhnishvili, D. (2016). "Biomes and human distribution during the last ice age". Global Ecology and Biogeography. 25 (5): 563–74. doi:10.1111/geb.12437.
  8. ↑ 8,0 8,1 John Weinstock. "Sami Prehistory Revisited: transactions, admixture and assimilation in the phylogeographic picture of Scandinavia". {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (hulp)
  9. ↑ Goebel, Ted; Waters, Michael R.; O'Rourke, Dennis H. (14 Maart 2008). "The Late Pleistocene Dispersal of Modern Humans in the Americas" (PDF). Science (in Engels). 319 (5869): 1497–502. Bibcode:2008Sci...319.1497G. doi:10.1126/science.1153569. ISSN 0036-8075. PMID 18339930.
  10. ↑ Lubbock, John (2005) [1872]. "4". Pre-Historic Times, as Illustrated by Ancient Remains, and the Manners and Customs of Modern Savages. Williams and Norgate. p. 75. ISBN 978-1-4212-7039-5 – via Elibron Classics.
  11. ↑ "The Pleistocene Epoch" (in Engels). University of California Museum of Paleontology. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Augustus 2014. Besoek op 22 Augustus 2014.
  12. ↑ 12,0 12,1 "University of California Museum of Paleontology website the Pliocene epoch" (in Engels). Ucmp.berkeley.edu. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Januarie 2020. Besoek op 31 Januarie 2010.
  13. ↑ 13,0 13,1 Christopher Scotese. "Paleomap project". The Earth has been in an Ice House Climate for the last 30 million years (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 19 Desember 2019. Besoek op 23 Maart 2008.
  14. ↑ National Geographic Channel, Six Degrees Could Change The World, Mark Lynas-onderhoud. Besoek op 14 Februar 2008.
  15. ↑ "University of California Museum of Paleontology website the Pleistocene epoch" (in Engels). Ucmp.berkeley.edu. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Februarie 2010. Besoek op 31 Januarie 2010.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 Kimberly Johnson. "National Geographic news". Climate Change, Then Humans, Drove Mammoths Extinct from National Geographic (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Januarie 2018. Besoek op 4 April 2008.
  17. ↑ Nowak, Ronald M. (1999). Walker's Mammals of the World. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-5789-8.
  18. ↑ "Phylogeographic Analysis of the mid-Holocene Mammoth from Qagnax Cave, St. Paul Island, Alaska" (PDF).
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Leften Stavros Stavrianos (1997). Lifelines from Our Past: A New World History. New Jersey: M.E. Sharpe. ISBN 978-0-13-357005-2. pp. 9–13 p. 70
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 Leften Stavros Stavrianos (1991). A Global History from Prehistory to the Present. New Jersey: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-357005-2. pp. 9–13
  21. ↑ Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; p. 10
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Hillary Mayell. "When Did "Modern" Behavior Emerge in Humans?". National Geographic News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Julie 2018. Besoek op 5 Februarie 2008.
  23. ↑ "On the earliest evidence for habitual use of fire in Europe", Wil Roebroeks et al, PNAS, 2011
  24. ↑ Callaway Ewen (2011). "First Aboriginal genome sequenced". Nature News. doi:10.1038/news.2011.551.
  25. ↑ Jean-Pierre Bocquet-Appel (2005). "Estimates of Upper Palaeolithic meta-population size in Europe from archaeological data" (PDF). Journal of Archaeological Science. 32 (11): 1656–68. doi:10.1016/j.jas.2005.05.006. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 20 Oktober 2017. Besoek op 1 Junie 2020.
  26. ↑ Semaw, Sileshi (2000). "The World's Oldest Stone Artefacts from Gona, Ethiopia: Their Implications for Understanding Stone Technology and Patterns of Human Evolution Between 2.6–1.5 Million Years Ago". Journal of Archaeological Science. 27 (12): 1197–214. doi:10.1006/jasc.1999.0592.
  27. ↑ Klein, R. (1999). The Human Career. University of Chicago Press.
  28. ↑ Roche H et al., 2002, Les sites archaéologiques pio-pléistocènes de la formation de Nachuku 663–673, qtd in Scarre, 2005
  29. ↑ Clark, J.D., Variability in primary and secondary technologies of the Later Acheulian in Africa in Milliken, S en Cook, J (reds.), 2001
  30. ↑ Rick Weiss, "Chimps Observed Making Their Own Weapons", The Washington Post, 22 Februarie 2007
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Marlowe F.W. (2005). "Hunter-gatherers and human evolution" (PDF). Evolutionary Anthropology. 14 (2): 15294. doi:10.1002/evan.20046. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 27 Mei 2008.
  32. ↑ 32,0 32,1 Wrangham R, Conklin-Brittain N (September 2003). "Cooking as a biological trait" (PDF). Comp Biochem Physiol a Mol Integr Physiol. 136 (1): 35–46. doi:10.1016/S1095-6433(03)00020-5. PMID 14527628. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 19 Mei 2005.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 "First Mariners Project Photo Gallery 1". Mc2.vicnet.net.au. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Oktober 2009. Besoek op 31 Januarie 2010.
  34. ↑ "First Mariners – National Geographic project 2004". Mc2.vicnet.net.au. 2 Oktober 2004. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2009. Besoek op 31 Januarie 2010.
  35. ↑ 35,00 35,01 35,02 35,03 35,04 35,05 35,06 35,07 35,08 35,09 Miller, Barbra; Bernard Wood; Andrew Balansky; Julio Mercader; Melissa Panger (2006). Anthropology. Boston: Allyn and Bacon. p. 768. ISBN 978-0-205-32024-0.
  36. ↑ "Human Evolution," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Geargiveer 8 April 2008 op Wayback Machine Bygedra deur Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  37. ↑ 37,0 37,1 Ann Parson. "Neanderthals Hunted as Well as Humans, Study Says". National Geographic News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Julie 2018. Besoek op 1 Februarie 2008.
  38. ↑ Cameron Balbirnie (10 Februarie 2005). "The icy truth behind Neanderthals". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 September 2017. Besoek op 1 April 2008.
  39. ↑ "Bola" in die WAT. Aanlyn by viva-afrikaans.org (intekening nodig). Besoek op 1 Junie 2020.
  40. ↑ Lloyd, J. & Mitchinson, J.: "The Book of General Ignorance". Faber & Faber, 2006.
  41. ↑ Christine Mellot. "stalking the ancient dog" (PDF). Science news. Besoek op 3 Januarie 2008.
  42. ↑ Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; [1]
  43. ↑ 43,0 43,1 "Stone Age," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Geargiveer 1 November 2009 op Wayback Machine Bygedra deur Kathy Schick, B.A., M.A., Ph.D. en Nicholas Toth, B.A., M.A., Ph.D.
  44. ↑ 44,0 44,1 Nancy White. "Intro to archeology The First People and Culture". Introduction to archeology (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2012. Besoek op 20 Maart 2008.
  45. ↑ James Urquhart (8 Augustus 2007). "Finds test human origins theory". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Maart 2009. Besoek op 20 Maart 2008.
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" pp. 198–208 Harvard University Press
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 Sean Henahan. "Blombos Cave art". Science News. Besoek op 12 Maart 2008.
  48. ↑ Felipe Fernandez Armesto (2003). Ideas that changed the world. New York: Dorling Kindersley limited. p. 400. ISBN 978-0-7566-3298-4.; [2]
  49. ↑ Christopher Boehm (1999) "Hierarchy in the Forest: The Evolution of Egalitarian Behavior" p. 198 Harvard University Press
  50. ↑ R Dale Gutrie (2005). The Nature of Paleolithic art. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-31126-5. pp. 420-22
  51. ↑ 51,0 51,1 Barbara Ehrenreich (1997). Blood Rites: Origins and History of the Passions of War. Londen: Macmillan. ISBN 978-0-8050-5787-4. p. 123
  52. ↑ Kelly, Raymond (Oktober 2005). "The evolution of lethal intergroup violence". PNAS. 102 (43): 15294–98. Bibcode:2005PNAS..10215294K. doi:10.1073/pnas.0505955102. PMC 1266108. PMID 16129826.
  53. ↑ Kelly, Raymond C. Warless societies and the origin of war. Ann Arbor : University of Michigan Press, 2000.
  54. ↑ Jonathan Amos (15 April 2004). "Cave yields 'earliest jewellery'". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 Februarie 2020. Besoek op 12 Maart 2008.
  55. ↑ Hillary Mayell. "Oldest Jewelry? "Beads" Discovered in African Cave". National Geographic News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Julie 2018. Besoek op 3 Maart 2008.
  56. ↑ "Human Evolution," Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007 Geargiveer 31 Oktober 2009 op Wayback Machine Bygedra deur Richard B. Potts, B.A., Ph.D.
  57. ↑ 57,0 57,1 Robert G. Bednarik. "Beads and the origins of symbolism" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 26 Oktober 2018. Besoek op 5 April 2008.
  58. ↑ Richard G. Klein, "The Dawn of Human Culture" ISBN 0-471-25252-2
  59. ↑ 59,0 59,1 59,2 59,3 "Paleolithic Art". Microsoft Encarta Online Encyclopedia. (2007).  Geargiveer 14 Maart 2008 op Wayback Machine
  60. ↑ 60,0 60,1 Jean Clottes. "Shamanism in Prehistory". Bradshaw foundation (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 April 2008. Besoek op 11 Maart 2008.
  61. ↑ McDermott, LeRoy (1996). "Self-Representation in Upper Paleolithic Female Figurines". Current Anthropology. 37 (2): 227–75. doi:10.1086/204491. JSTOR 2744349.
  62. ↑ R. Dale Guthrie, The Nature of Paleolithic Art. University of Chicago Press, 2006. ISBN 978-0-226-31126-5. Preface.
  63. ↑ Merlin Stone (1978). When God Was a Woman. Harcourt Brace Jovanovich. p. 265. ISBN 978-0-15-696158-5.
  64. ↑ Marija Gimbutas (1991). The Civilization of the Goddess
  65. ↑ Karl Bücher. Trabajo y ritmo. Biblioteca Científico-Filosófica, Madrid.
  66. ↑ Charles Darwin. The origin of man. Edimat books, S.A. ISBN 84-8403-034-2.
  67. ↑ Nelson, D.E., Radiocarbon dating of bone and charcoal from Divje babe I cave, aangehaal deur Morley, p. 47
  68. ↑ Bahn, Paul (1996) "The atlas of world archeology" Copyright 2000 The Brown Reference Group PLC
  69. ↑ 69,0 69,1 Tedlock, Barbara. 2005. The Woman in the Shaman's Body: Reclaiming the Feminine in Religion and Medicine. New York: Bantam.
  70. ↑ "About OriginsNet by James Harrod" (in Engels). Originsnet.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 November 2019. Besoek op 31 Januarie 2010.
  71. ↑ "Appendices for chimpanzee spirituality by James Harrod" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 27 Mei 2008. Besoek op 31 Januarie 2010.
  72. ↑ 72,0 72,1 Vincent W. Fallio (2006). New Developments in Consciousness Research. New York: Nova Publishers. ISBN 978-1-60021-247-5. pp. 98–109
  73. ↑ "Oldowan Art, Religion, Symbols, Mind by James Harrod" (in Engels). Originsnet.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 November 2019. Besoek op 31 Januarie 2010.
  74. ↑ Wunn, Ina (2000). "Beginning of Religion", Numen, 47(4), pp. 434–35
  75. ↑ Robbins, Lawrence H.; AlecC. Campbell; George A. Brook; Michael L. Murphy (Junie 2007). "World's Oldest Ritual Site? The "Python Cave" at Tsodilo Hills World Heritage Site, Botswana" (PDF). NYAME AKUMA, the Bulletin of the Society of Africanist Archaeologists (67). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 28 September 2011. Besoek op 1 Desember 2010.
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 Karl J. Narr. "Prehistoric religion". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 April 2008. Besoek op 28 Maart 2008. {{cite web}}: Onbekende parameter |encyclopedia= geïgnoreer (hulp)
  77. ↑ Steven Mithen (1996). The Prehistory of the Mind: The Cognitive Origins of Art, Religion and Science. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-05081-1.
  78. ↑ Lerro, Bruce (2000). From earth spirits to sky gods Socioecological Origins of Monotheism. Lanham, MD: Lexington Press. pp. 17–20, 327. ISBN 978-0-7391-0098-1.
  79. ↑ William Cocke. "First Wine? Archaeologist Traces Drink to Stone Age". National Geographic News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 20 Oktober 2017. Besoek op 3 Februarie 2008.
  80. ↑ Gowlett JAJ (2003). "What actually was the Stone Age Diet?" (PDF). J Nutr Environ Med. 13 (3): 143–47. doi:10.1080/13590840310001619338.
  81. ↑ Weiss E, Wetterstrom W, Nadel D, Bar-Yosef O (29 Junie 2004). "The broad spectrum revisited: Evidence from plant remains". Proc Natl Acad Sci USA. 101 (26): 9551–55. Bibcode:2004PNAS..101.9551W. doi:10.1073/pnas.0402362101. PMC 470712. PMID 15210984.
  82. ↑ Richards, MP (Desember 2002). "A brief review of the archaeological evidence for Palaeolithic and Neolithic subsistence". Eur J Clin Nutr. 56 (12): 1270–78. doi:10.1038/sj.ejcn.1601646. PMID 12494313.
  83. ↑ Johanson, Donald; Blake, Edgar (2006). From Lucy to Language: Revised, Updated, and Expanded. Berlyn: Simon & Schuster. pp. 96–97. ISBN 978-0-7432-8064-8.
  84. ↑ Donna Hart; Robert W. Sussman (2005). Man the Hunted. ISBN 978-0-8133-3936-8.
  85. ↑ Lovgren, Stefan (31 Augustus 2005). "Chimps, Humans 96 Percent the Same, Gene Study Finds" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Mei 2018. Besoek op 23 Desember 2013.
  86. ↑ "Chimp hunting and flesh-eating".
  87. ↑ "Chimpanzees 'hunt using spears'". BBC News. 22 Februarie 2007.
  88. ↑ "The Predatory Behavior and Ecology of Wild Chimpanzees" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 Junie 2013. Besoek op 13 Junie 2014.
  89. ↑ Cordain L. Implications of Plio-Pleistocene Hominin Diets for Modern Humans. Geargiveer 27 Februarie 2008 op Wayback Machine In: Early Hominin Diets: The Known, the Unknown, and the Unknowable. Ungar, P (red.), Oxford University Press, Oxford, 2006, pp 363–83.
  90. ↑ Dahlberg, Frances (1975). Woman the Gatherer. Londen: Yale University Press. ISBN 978-0-300-02989-5.
  91. ↑ Nature's Magic: Synergy in Evolution and the Fate of Humankind deur Peter Corning
  92. ↑ Sharman Apt Russell (2006). Hunger an unnatural history. Basic books. ISBN 978-0-465-07165-4.[dooie skakel] p. 2
  93. ↑ "The Consequences of Domestication and Sedentism by Emily Schultz, et al". Primitivism.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 Julie 2009. Besoek op 31 Januarie 2010.
  94. ↑ Jared Diamond. "The Worst Mistake in the History of the Human Race". Discover (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 6 November 2019. Besoek op 14 Januarie 2008.
  95. ↑ Milton, Katharine (2002). "Hunter-gatherer diets: wild foods signal relief from diseases of affluence (PDF)". In Ungar, Peter S.; Teaford, Mark F. (reds.). Human Diet: Its Origins and Evolution. Westport, CN: Bergin and Garvey. pp. 111–22. ISBN 978-0-89789-736-5. {{cite book}}: Onbekende parameter |chapterurl= geïgnoreer (hulp)
  96. ↑ Larsen, Clark Spencer (1 November 2003). "Animal source foods and human health during evolution". Journal of Nutrition. 133 (11, Suppl 2): 3893S–97S. doi:10.1093/jn/133.11.3893S. PMID 14672287.
  97. ↑ Cordain L, Eaton SB, Sebastian A, Mann N, Lindeberg S, Watkins BA, O'Keefe JH, Brand-Miller J (2005). "Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century". Am. J. Clin. Nutr. 81 (2): 341–54. doi:10.1093/ajcn.81.2.341. PMID 15699220.
  98. ↑ Thorburn AW, Brand JC, Truswell AS (1 Januarie 1987). "Slowly digested and absorbed carbohydrate in traditional bushfoods: a protective factor against diabetes?". Am J Clin Nutr. 45 (1): 98–106. doi:10.1093/ajcn/45.1.98. PMID 3541565.
  99. ↑ Hillard Kaplan; Kim Hill; Jane Lancaster; A. Magdalena Hurtado (2000). "A Theory of Human Life History Evolution: Diet, Intelligence and Longevity" (PDF). Evolutionary Anthropology. 9 (4): 156–85. doi:10.1002/1520-6505(2000)9:4<156::AID-EVAN5>3.0.CO;2-7. Besoek op 12 September 2010. {{cite journal}}: Onbekende parameter |last-author-amp= geïgnoreer (hulp)
  100. ↑ Caspari, Rachel; Lee, Sang-Hee (27 Julie 2004). "Older age becomes common late in human evolution". Proceedings of the National Academy of Sciences. 101 (20): 10895–900. doi:10.1073/pnas.0402857101. PMC 503716. PMID 15252198. {{cite journal}}: Onbekende parameter |lastauthoramp= geïgnoreer (hulp)
  101. ↑ Tim D. White (2006). Once were Cannibals. ISBN 978-0-226-74269-4. Besoek op 14 Februarie 2008. {{cite book}}: |work= ignored (hulp)
  102. ↑ James Owen. "Neandertals Turned to Cannibalism, Bone Cave Suggests". National Geographic News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Mei 2018. Besoek op 3 Februarie 2008.
  103. ↑ Pathou-Mathis M (2000). "Neanderthal subsistence behaviours in Europe". International Journal of Osteoarchaeology. 10 (5): 379–95. doi:10.1002/1099-1212(200009/10)10:5<379::AID-OA558>3.0.CO;2-4.

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Paleolitikum&oldid=2619838"