Wikipedia

Sjamanisme

(Aangestuur vanaf Sjamaan)

Sjamanisme is ’n praktyk waarin die beoefenaar ’n ander werklikheid binnegaan om met die geesteryk kontak te maak en hierdie bosintuiglike energieë na sy eie wêreld te herlei.[1]

Die hoofsjamaan van die Oos-Siberiese eiland Olchon, Walentin Hagdajef.
'n Sjamaan in La Paz, Bolivië.

’n Sjamaan word beskou as iemand wat toegang tot en ’n invloed in die wêreld van goeie en bose geeste het. Hy raak gewoonlik in ’n beswyming tydens ’n ritueel en het ’n vermoë tot waarsêery en heling.[2] Die woord "sjamaan" kom waarskynlik uit die Toengoesiese taal Evenki van Noord-Asië. Volgens die Finse etniese taalkundige Juha Janhunen kom die woord in al die Toengoesiese tale voor en niks weerspreek die aanname dat dit ook in Proto-Toengoesies aangetref is en wortels het wat oor twee millenniums strek nie.[3] Die term het in die Weste bekend geword nadat Russiese magte die sjamaanse Kazanse Khanaat in 1552 verower het.

Die sjamaan van die Oroqen-volk in Noord-China.

Die term "sjamanisme" is die eerste keer deur Westerse antropoloë gebruik as eksterne waarnemers van die antieke godsdiens van die Turke en Mongole, sowel as dié van die naburige Toengoesies- en Samojeeds-sprekende volke. Nadat Kaukasiese antropoloë die godsdienstradisies oor die wêreld heen waargeneem het, het hulle die term ook in ’n baie breë sin begin gebruik om onverwante magies-godsdienstige praktyke in ander dele van Asië en in Afrika, Australasië en selfs die Amerikas te beskryf omdat hulle geglo het hierdie praktyke stem ooreen.[4]

Die Roemeense godsdienshistorikus en filosoof Mircea Eliade het geskryf die eerste en miskien mins gewaagde definisie van hierdie ingewikkelde verskynsel sal wees: "sjamanisme = ’n tegniek van godsdienstige vervoering".[5] Sjamanisme gaan uit van die veronderstelling dat sjamane tussengangers of boodskappers tussen die mense- en die geestewêreld is. Sjamane behandel siektes na bewering deur die siel te heel. Deur traumas wat die siel/gees aantas te verlig, word die belans en heelheid van die individu se fisieke liggaam herstel. Die sjamaan besoek glo ook bonatuurlike ryke en dimensies om oplossings te kry vir probleme wat die gemeenskap teister. Hy werk hoofsaaklik in die geesteryk, wat op sy beurt die mensewêreld beïnvloed.[5]

Gelowe en praktyke wat as "sjamaans" gekategoriseer is, het die belangstelling van geleerdes op baie gebiede gewek, insluitende antropoloë, argeoloë, historici, godsdienskenners, filosowe en sielkundiges. Honderde boeke en tesisse is al oor die onderwerp geskryf en daar is ’n akademiese tydskrif wat aan die bestudering van sjamanisme gewy word. In die 20ste eeu het baie Westerlinge wat in die kultuuruitruilbeweging betrokke was, moderne magies-godsdienstige praktyke geskep wat beïnvloed is deur inheemse gelowe van oor die wêreld, soos neosjamanisme.[6] Dit het die ontwikkeling van baie neoheidense praktyke beïnvloed en daar was ook al beskuldigings van kulturele toeëiening,[7] uitbuiting en wanverteenwoordiging wanneer buitestanders probeer het om kulture te verteenwoordig waartoe hulle nie behoort nie.[8][9]

Terminologie

wysig

Etimologie

wysig
 
Die vroegste bekende uitbeelding van ’n Siberiese sjamaan, deur die Nederlandse ontdekkingsreisier Nicolaes Witsen, wat in 1692 oor sy reise in die gebied geskryf het. Witsen het sy skets "Priester van die Duiwel" genoem en sy figuur klouvoete gegee om uit te druk wat hy as demoniese eienskappe beskou het.[10]

Die woord "sjamaan" kom waarskynlik uit die Evenki woord šamán, heel moontlik uit die suidwestelike dialek van die Sym Evenki-volke.[11] Die Toengoesiese term is deur Russe aangeneem wat met die inheemse volke van Siberië kontak gemaak het. Dit word al aangetref in die memoires van die verbanne Russiese kerkman Awwakoem wat voor 1676 geskryf en in 1861 die eerste keer gepubliseer is.[12]

Die Nederlandse reisiger Nicolaes Witsen het die woord in die laat 17de eeu na Wes-Europa gebring toe hy sy reise tussen die Toengoesies- en Samojeeds-sprekende volke van Siberië beskryf het in sy boek Noord en Oost Tataryen (1692).[13] Adam Brand, ’n handelaar van Lübeck, het in 1698 sy vertellings oor ’n Russiese ambassade in China gepubliseer; ’n Engelse vertaling van sy boek wat in dieselfde jaar gepubliseer is, het die woord shaman aan Engelssprekendes bekendgestel.[14]

Daar is ook ander menings oor die herkoms van die woord. Eliade noem die Sanskrit-woord śramaṇa vir ’n rondswerwende monnik het saam met Boeddhisme na baie Sentraal-Asiatiese volke versprei, en dit kon die oorsprong van die Toengoesiese woord gewees het.[15] Dié mening is al baie gekritiseer.[16]

Die 21ste-eeuse antropoloog en argeoloog Silvia Tomaskova reken baie Europeërs het die Arabiese term sjaitan ("duiwel") teen die middel 1600's gebruik vir die nie-Christelike praktyke en gelowe van die inheemse volke anderkant die Oeralgebergte.[17] Volgens haar kon die woord "sjamaan" as ’n verdraaide vorm in die Toengoesiese tale opgeneem gewees het en dit kon gebruik gewees het wanneer dié volke met die wit, manlike en Christelike sendelinge, ontdekkers, soldate en kolonialiste gepraat het met wie hulle al hoe meer kontak gehad het.

Definisies

wysig
 
’n Russiese poskaart met ’n foto uit 1908 van ’n vroulike sjamaan deur S.I. Borisof. Sy is moontlik van die Chakas-volk van Chakassië.[18]

Daar is geen enkele definisie vir die woord "sjamanisme" waarmee alle antropoloë saamstem nie. Die Engelse historikus Ronald Hutton skryf daar was aan die begin van die 21ste eeu vier aparte definisies. Die eerste verwys na enigiemand wat die geesteryk kontak terwyl hy of sy in ’n veranderde geestestoestand is. Die tweede een besperk die term as gebruik vir mense wat ’n geesteryk kontak terwyl hulle in opdrag van ander in ’n veranderde geestestoestand is. Die derde definisie probeer om sjamane te onderskei van ander magies-godsdienstige spesialiste wat vermoedelik geeste kontak, "soos mediums, toordokters, spirituele helers en profete", deur te beweer sjamane gebruik ’n spesifieke tegniek wat nie deur die ander toegepas word nie. Daar word egter nie verduidelik wat die "spesifieke tegniek" is nie. Die vierde definisie gebruik "sjamanisme" om te verwys na die inheemse godsdienste van Siberië en die aangrensende streke van Asië.[19]

Volgens die Golomt-sentrum vir Sjamaanse Studie, ’n Mongoolse organisasie van sjamane, is "priester" ’n akkurate vertaling van die Evenk-woord šamán.[20]

Inisiasie en opleiding

wysig

Sjamane word gewoonlik "geroep" deur hul drome of tekens wat lang opleiding verg. Sommige sjamaanse kragte kan egter "oorgeërf" word.

Turner en kollegas[21] noem ’n verskynsel bekend as die sjamaanse inisiasiekrisis – ’n fisieke siekte of geestelike krisis wat nodig is voor die inwyding van toekomstige sjamane. Die belangrike rol van so ’n siekte in die roeping van ’n sjamaan word aangetref in die gedetailleerde gevallestudie van Chuonnasuan, die laaste meestersjamaan onder die Toengoes-volke in Noordoos-China.[22] Die gewonde heler is ’n tipiese deel van ’n sjamaan se reis. Dit is belangrik vir die jong sjamaan om ’n siekte te hê wat hom tot op die rand van die dood dryf. Dit gebeur om twee redes:

  1. Die sjamaan reis na die onderwêreld, waarvan hy die dieptes verken sodat hy belangrike inligting vir die siekes en die res van die stam kan terugbring.
  2. Die sjamaan moet siek word sodat hy siektes kan verstaan. Wanneer hulle hul eie siekte oorkom, sal hulle die vermoë hê om alle ander siekes te heel.[23]

Rolle

wysig

Sjamane beweer hulle kry kennis en die mag van heling deur die geesteryk of -dimensie binne te gaan. Die meeste sjamane het drome of visoene waardeur sekere boodskappe aan hulle oorgedra word. Dit kan vir hom nodig wees om baie geeste as gidse te kry wat hom kan lei in sy reise in die geesteryk. Van hierdie gidse is altyd in die sjamaan teenwoordig, terwyl hy ander net teenkom wanneer hy in ’n beswyming is. Die gidse gee die sjamaan energie sodat hy die geestelike dimensie kan binnegaan. Die sjamaan maak mense gesond terwyl hy in die geestelike dimensie is deur "verlore" dele van die menslike siel terug te bring van waar hulle ook al gegaan het. Hy raak ook ontslae van oortollige negatiewe energie wat die siel besoedel.

 
’n Sjamaan van die Molukke in Indonesië dryf bose geeste uit kinders uit (1920).

Sjamane tree as bemiddelaars in hul gemeenskap op.[24][25] Hulle kommunukeer met die geeste namens die gemeeskap, ook die geeste van die afgestorwenes. Hulle kommunikeer met beide die lewendes en dooies om onrus te beëindig, onopgeloste sake af te handel en geskenke vir die geeste te neem.

Onder die Selkoep-volk van Siberië is die see-eend ’n spirituele dier. Eende vlieg in die lug en duik onder die water in. Die Selkoep glo dus hulle behoort tot beide die boonste en die onderste wêreld.[26] (Ander Siberiese volke dig dié eienskappe aan watervoëls in die algemeen toe.[27]) Die boonste wêreld is die hiernamaals van mense en daar word geglo die siel reis daarheen deur ’n poort in die lug. Die onderste wêreld is dié van diere, en die siel reis daarheen deur ’n poort in die grond.[28] In sjamaanse kulture word baie diere as spirituele diere beskou.

Sjamane vervul ’n verskeidenheid funksies na gelang van hul kultuur.[29][30][31] Hulle kan ’n offerande lei,[32] tradisies bewaar deur die vertel van stories en sing van liedere,[33] mense se toekoms voorspel[34] en as gids dien vir ander se siel.[35] ’n Enkele sjamaan kan verskeie van dié funksies vervul.[29]

Die sjamaan se funksies kan ook insluit om die afgestorwenes se siel na sy regte plek te lei (óf een-een óf in ’n groep, na gelang van die kultuur) en om die siekes gesond te maak. Dit kan fisieke kwale wees – wat genees kan word met geskenke, vleitaal, dreigemente of stoei met die siektegees (of soms die een ná die ander). Die proses is voltooi wanneer ’n bewys vertoon kan word wat uit die siektegees verkry is. Selfs al is dit nie eg nie, sal dit die siektegees beïndruk en oortuig hy is verslaan, en hy sal dan uit die pasiënt se liggaam bly. Dit kan ook geestesprobleme wees, soos blywende vrees (byvoorbeeld ná ’n skrikwekkende ervaring), en dit kan op dieselfde maniere genees word.

Soms het ’n kultuur verskillende soorte sjamane wat gespesialiseerde funksies vervul. Onder die Nanai-volk van die Verre-Ooste is daar ’n aparte sjamaan wat die afgestorwenes na die hiernamaals begelei.[36] Onder die Hmong-volk van onder meer China tree die sjamaan, of Ntxiv Neej, op as ’n heler. Hy voer ook rituele/seremonies uit waarmee ’n mens se siel teruggeroep word van sy talle reise om na die fisieke liggaam terug te keer. Die Ntxiv Neej kan verskeie sjamaanse voorwerpe gebruik, soos swaarde, horings, tromme of klokke. Dit help om die geeste te beskerm teen die onbekende sodat die Ntxiv Neej hulle kan terugebring na die eienaar. Hy kan ’n wit, rooi of swart sluier dra om die siel te verberg van sy aanvallers in die geestesdimensie.

Soms is daar nie duidelike grense tussen die sjamaan en gewone mense nie, soos onder die Barasana van Brasilië. Die meeste volwassenes het sjamaanse vermoëns en kan dieselfde take uitvoer, hoewel die sjamaan meer mites ken en hul betekenisse beter verstaan.[37]

Ook onder die Inuïete het gewone mense ondervindings wat met dié van hul sjamane ooreenstem, soos dagdrome en beswymings.[38][39][40] Die hoofrol van die sjamaan is beheer oor of samewerking met helpende geeste. Ander mense span gewoonlik gelukbringers, towerspreuke, formules en liedere in.[38][41]

Gelowe

wysig

Daar is baie verskillende soorte sjamanisme in die wêreld, maar sekere gelowe kom in almal voor. Eliade het in 1972 die volgende gemeenskaplike gelowe geïdentifiseer:

  • Geeste bestaan en speel ’n belangrike rol in beide idividuele lewens en die gemeenskapslewe.
  • Die sjamaan kan met die geesteryk kommunikeer.
  • Geeste kan goed- of kwaadwillig wees.
  • Die sjamaan kan siektes behandel wat deur kwaadwillige geeste veroorsaak word.
  • Hy kan tegnieke gebruik wat ’n beswyming teweegbring om visioene te kry.
  • Sjamane se gees kan hul liggaam verlaat en die bonatuurlike wêreld binnegaan op soek na antwoorde.
  • Hulle kan dierebeelde oproep as gidse, voorbodes en boodskapdraers.
  • Die sjamaan kan ander vorme van waarsêery en wiggelary toepas, bene/runes gooi en soms voorspel wat in die toekoms gaan gebeur.
 
’n Sjamaan van die Amosone-streek.

Sjamanisme is geskoei op die veronderstelling dat onsigbare geeste of magte in die sigbare wêreld voorkom wat die lewe van die lewendes kan beïnvloed.[42] Hoewel die oorsake van siektes in die geesteryk lê en deur kwaadwillige geeste teweeggebring word, kan beide spirituele en fisieke metodes ingespan word om iemand gesond te maak. Gewoonlik gaan die sjamaan "die liggaam van ’n sieke binne" om die gees te konfronteer en maak hy die pasiënt gesond deur die gees uit te dryf.

Baie sjamane het goeie kennis van die medisinale plante in sy streek, en ’n kruiebehandeling word dikwels voorgeskryf. In baie plekke leer sjamane regstreeks van die plante en gebruik hulle die plante se uitwerking en helende eienskappe nadat hulle toestemming van die inwonende of beskermingsgeeste gekry het. In die Amasone-gebied van Peru gebruik sjamane en curanderos medisyneliedere, wat icaros genoem word, om die geeste op te roep. Voordat die gees opgeroep kan word, moet hy die sjamaan sy lied leer.[42] Die gebruik van totem-tipe voorwerpe soos rotse met spesiale kragte en ’n dieregees is algemeen.

Gelowe in toordery, wat in Latyns-Amerika as brujería bekend is, kom in baie gemeenskappe voor. Ander gemeenskappe glo alle sjamane het die vermoë om te heel én dood te maak. Manse met kennis van sjamanisme geniet gewoonlik groot aansien en mag in die gemeenskap, maar hulle kan ook met suspisie of vrees bejeën word as potensieel gevaarlik.

In hul werk is sjamane uitgelewer aan groot persoonlike risiko – van die geesteryk, van vyandige sjamane of weens die metodes wat hulle gebruik om hul staat van bewussyn te verander. Plante kan byvoorbeeld giftig wees, of andersins dodelik as hulle verkeerd gebruik word. Toorwoorde word algemeen gebruik om die sjamaan te beskerm.

Praktyke

wysig

In die algemeen steek die sjamaan die axis mundi, of wêreldas – die grens tussen twee wêrelde – oor en gaan hy die geesteryk binne deur sy staat van bewussyn te verander. Hy gaan in ’n ekstatiese beswyming, deur middel van óf selfhipnose óf enteogene. Die metodes is uiteenlopend en soms word ’n paar tegelykertyd gebruik.

Enteogene

wysig
 
’n Blommende "San Pedro", ’n enteogeniese kaktus wat al langer as 3 000 jaar gebruik word.[43]
 
’n Kraairatel, 19de eeu (Brooklyn-museum).
 
’n Sjamaan van Lapland met sy trom.

’n Enteogeen (van Oudgrieks; "afkomstig van die god in onsself") is ’n psigoaktiewe middel wat in ’n godsdienstige, sjamanistiese of spirituele verband gebruik word.[44] Dit word al duisende jare lank in rituele gebruik; daar is antropologiese en moderne bewyse van die godsdienstige belangrikheid daarvan. Voorbeelde sluit in meskalien, hallusinogene sampioene, onberookte tabak, dagga, ajahuaska, Salvia divinorum (’n soort salie), Tabernanthe iboga, Ipomoea tricolor en Amanita muscaria.

Musiek en dans

wysig

Nes sjamanisme self, is die musiek en dans wat daarmee verband hou uiteenlopend. In sommige gevalle boots liedere natuurlike klanke na, deur middel van onomatopee.[45]

Ander praktyke en toerusting

wysig

Ander praktyke kan insluit medisyneliedere,[42] nagwake, vas, ’n sweethut, ’n soeke na visioene en swaardgevegte.

Toerusting kan insluit ’n trom, wat veral in Siberië en deur sekere Inuïte gebruik word[46] om die sjamaan se staat van bewussyn te verander of om na die geesteryk te reis;[47] vere, veral in kulture van die Amerikas, Europa en Asië, omdat voëls beskou word as boodskappers van die geeste; ’n ratel, veral in Suid-Amerika[48] en Afrika; ’n ghong, veral in Suidoos-Asië en die Verre-Ooste; ’n pyp, wat gebruik word vir die rook van verskeie soorte tabak en psigoaktiewe middels; en ’n swaard om die sjamaan in die geesteryk te beskerm teen wandelende "bose" geeste.

Verwysings

wysig
  1. ↑ Hoppál 1994. bl. 76.
  2. ↑ "Oxford Dictionaries – Dictionary, Thesaurus, & Grammar".[dooie skakel]
  3. ↑ Juha Janhunen, Siberian shamanistic terminology, Suomalais-ugrilaisen Seuran toimituksia/ Memoires de la Société finno-ougrienne, 1986, 194: 97–98
  4. ↑ Alberts, Thomas (2015). Shamanism, Discourse, Modernity. Farnham: Ashgate. pp. 73–79. ISBN 978-1-4724-3986-4.
  5. ↑ 5,0 5,1 Mircea Eliade, Shamanism, Archaic Techniques of Ecstasy, Bollingen Series LXXVI, Princeton University Press 1972, pp. 3–7.
  6. ↑ Gredig, Florian (2009). Finding New Cosmologies. Berlin: Lit Verlag Dr. W. Hopf.
  7. ↑ Kehoe, Alice Beck (2000). Shamans and religion : an anthropological exploration in critical thinking. Prospect Heights, Ill.: Waveland Press. ISBN 1-57766-162-1.
  8. ↑ Wernitznig, Dagmar, Europe's Indians, Indians in Europe: European Perceptions and Appropriations of Native American Cultures from Pocahontas to the Present. University Press of America, 2007: bl. 132
  9. ↑ G. Hobson, "The Rise of the White Shaman as a New Version of Cultural Imperialism." in: Hobson, Gary, ed. The Remembered Earth. Albuquerque, NM: Red Earth Press; 1978: 100-108.
  10. ↑ Hutton 2001. bl. 32.
  11. ↑ Juha Janhunan, Siberian shamanistic terminology, Mémoires de la Société finno-ougrienne 1986, 194:97.
  12. ↑ Hutton 2001. bl. vii.
  13. ↑ Hutton 2001, bl. 32.
  14. ↑ Adam Brand, Driejaarige Reize naar China, Amsterdam 1698; vert. A Journal of an Ambassy, Londen 1698; sien Laufer B., "Origin of the Word Shaman," American Anthropologist, 19 (1917): 361–71 en Bremmer J., "Travelling souls? Greek shamanism reconsidered", in Bremmer J.N. (red.), The Rise and Fall of the Afterlife, Londen: Routledge, 2002, pp. 7–40. (PDF Geargiveer 2 Desember 2013 op Wayback Machine)
  15. ↑ Eliade, Mircea (1989). Shamanism. Arkana Books. p. 495.
  16. ↑ Janhunen, 1986:98.
  17. ↑ Tomaskova, 2013, 76–78, 104–105.
  18. ↑ Hoppál, Mihály (2005). Sámánok Eurázsiában (in Hungarian). Budapest: Akadémiai Kiadó. ISBN 963-05-8295-3.{{cite book}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link) pp. 77, 287; Znamensky, Andrei A. (2005). "Az ősiség szépsége: altáji török sámánok a szibériai regionális gondolkodásban (1860–1920)". In Molnár, Ádám (red.). Csodaszarvas. Őstörténet, vallás és néphagyomány. Vol. I (in Hongaars). Budapest: Molnár Kiadó. pp. 117–134. ISBN 963-218-200-6., bl. 128
  19. ↑ Hutton 2001. ble. vii–viii.
  20. ↑ "Circle of Tengerism" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 September 2017. Besoek op 1 Januarie 2017.
  21. ↑ Turner et al., p. 440
  22. ↑ Noll & Shi 2004 (sien online)
  23. ↑ Halifax, Joan (1982). Shaman: The Wounded Healer. Londen: Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-81029-3. OCLC 8800269.
  24. ↑ Hoppál 2005: 45
  25. ↑ Boglár 2001: 24
  26. ↑ Hoppál 2005: 94
  27. ↑ Vitebsky 1996: 46
  28. ↑ Ingerman, Sandra (2004). Shamanic Journeying: A Beginner's Guide. Sounds True. ISBN 978-1-59179-943-6.
  29. ↑ 29,0 29,1 Hoppál 2005: 25
  30. ↑ Sem, Tatyana. "Shamanic Healing Rituals" (in Engels). Russian Museum of Ethnography. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 16 Oktober 2017. Besoek op 1 Januarie 2017.
  31. ↑ Hoppál 2005: 27–28
  32. ↑ Hoppál 2005: 28–33
  33. ↑ Hoppál 2005: 37
  34. ↑ Hoppál 2005: 34–35
  35. ↑ Hoppál 2005: 36
  36. ↑ Hoppál 2005:36164
  37. ↑ Stephen Hugh-Jones 1980: 32
  38. ↑ 38,0 38,1 Merkur 1985
  39. ↑ Gabus, Jean: A karibu eszkimók. Gondolat Kiadó, Budapest, 1970. (Hongaarse vertaling van die oorspronklike, Vie et coutumes des Esquimaux Caribous, Libraire Payot Lausanne, 1944.) It describes the life of Caribou Eskimo groups.
  40. ↑ Kleivan & Sonne 1985
  41. ↑ Kleivan & Sonne 1985: 8–10
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 Salak, Kira. "Hell and Back" (in Engels). National Geographic Adventure. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 September 2019. Besoek op 3 Januarie 2017.
  43. ↑ "A Brief History of the San Pedro Cactus" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Desember 2019. Besoek op 6 Junie 2015.
  44. ↑ "Brazilian Archives of Biology and Technology – Jurema-Preta (Mimosa tenuiflora [Willd.] Poir.): a review of its traditional use, phytochemistry and pharmacology" (in Engels). www.scielo.br. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Januarie 2010. Besoek op 14 Januarie 2009.
  45. ↑ "healthCheck" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 2 April 2015. Besoek op 6 Junie 2015.
  46. ↑ Barüske 1969: 24, 50–51
  47. ↑ Maxfield, Melinda. "The journey of the drum." ReVision 16.4 (1994): 157.
  48. ↑ Vitebsky 1996: 49

Bronne

wysig
  • Hoppál, Mihály (1994). Sámánok, lelkek és jelképek (in Hungarian). Budapest: Helikon Kiadó. ISBN 963-208-298-2.{{cite book}}: AS1-onderhoud: onerkende taal (link) The title means "Shamans, souls and symbols".
  • Hutton, Ronald. Shamans: Siberian Spirituality and the Western Imaginatio. Hambledon and London (Londen en New York), 2001. ISBN 1-85295-324-7
  • Tomášková, Silvia. Wayward Shamans: The Prehistory of an Idea. University of California Press.2013. ISBN 978-0-520-27532-4
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Sjamanisme&oldid=2631929"