Panamalandengte
Die Panamalandengte (Spaans: Istmo de Panamá; Engels: Isthmus of Panama), ook bekend as die Dariénlandengte, is die smal stuk land tussen die Karibiese See en die Stille Oseaan wat Noord- en Suid-Amerika verbind. Die bevat die land Panama en die Panamakanaal. Nes ander landengtes, is dit ’n terrein van groot strategiese waarde.
Die landengte het sowat 2,8 miljoen jaar gelede ontstaan[1] en die Atlantiese en Stille Oseaan geskei. So is die Golfstroom geskep. Die eerste persoon wat dié moontlikheid genoem het, was die Noord-Amerikaanse paleontoloog Henry Fairfield Osborn in 1910. Hy het dié voorstel geskoei op die fossielrekord van soogdiere in Sentraal-Amerika.[2] Dit was die grondslag vir Alfred Wegener se teorie in 1912 oor kontinentale verskuiwing.[3]
Geskiedenis
wysig
Vasco Núñez de Balboa het van plaaslike inwoners van die Suidsee gehoor terwyl hy aan die Karibiese kus gevaar het.[4] Op 25 September 1513 het hy die Stille Oseaan gesien. In 1519 is die dorp Panamá naby ’n klein inheemse nedersetting aan die kus gevestig. Ná die ontdekking van Peru het dit tot ’n belangrike handelshawestad ontwikkel en ’n administratiewe sentrum geword. In 1671 het die Walliese kaapvaarder Henry Morgan die Panamalandengte van die Karibiese kant af oorgesteek en Panamá verwoes. Dit is daarna ’n paar kilometer ver na ’n klein skiereiland in die weste verskuif. Die ruïnes van die ou stad, Panamá Viejo, word bewaar en is sedert 1997 ’n Unesco-wêrelderfenisterrein.
Silwer en goud is van die Spaanse kolonie Peru per trein oor die landengte vervoer na Porto Bello, van waar Spaanse skepe dit na Sevilla en Cádiz geneem het.
Die goudstormloop in Kalifornië, wat in 1849 begin het, het ’n groot toename teweeggebring in die mense wat van die Atlantiese na die Stille Oseaan vervoer moes word. Stoomskepe het gouddelwers van Oos-Amerikaanse hawens af gebring en hulle het te voet, te perd en later per trein oor die landengte gereis. Aan die kant van die Stille Oseaan het hulle aan boord van skepe gegaan wat op pad na San Francisco was.
Ferdinand de Lesseps, die man agter die Suezkanaal, het in 1880 die Panama Canal Company gestig wat in 1889 in die Panamaskandaal bankrot gespeel het. In 1902-'04 het die Verenigde State die land Colombia gedwing om onafhanklikheid aan die "departement van die landengte" toe te ken, waarna hulle die oorblywende bates van die Panama Canal Company gekoop en die kanaal in 1914 voltooi het.
Geologie
wysig_-_Speciation_of_marine_organisms_(w_annot).png)
’n Aansienlike kanaal, bekend as die Sentraal-Amerikaanse Seeweg, het lank gelede die kontinente Noord- en Suid-Amerika geskei – wat beteken die water van die Stille en Atlantiese Oseaan kon vrylik meng. Onder die oppervlak was twee tektoniese plate van die aardkors stadig aan die bots, en dit het die Cocosplaat onder die Karibiese plaat laat ingly. Die druk en hitte wat dié botsing veroorsaak het, het gelei tot die vorming van vulkane onder die water waarvan sommige groot genoeg geword het om eilande te vorm. Intussen het die beweging van die twee tektoniese plate ook die seebodem opgedruk totdat sekere dele eindelik bo die wateroppervlak verskyn het.
Mettertyd het enorme hoeveelhede sediment van Noord- en Suid-Amerika die gapings tussen die eilande gevul. Oor miljoene jare het die deposito's die gapings heeltemal gevul en teen sowat 4,5 miljoen jaar gelede het ’n landengte tussen Noord- en Suid-Amerika gevorm. Volgens ’n artikel in Science Magazine dui sirkoonkristalle in gesteentes van Noord-Colombia uit die middel-Mioseen daarop dat ’n volle landengte sowat 10 miljoen jaar gelede reeds bestaan het waar die Sentraal-Amerikaanse Seeweg vroeër was.[5]
Daar is ook aanduidings dat die ontstaan van hierdie landmassa en die daaropvolgende warm, nat weer oor Noord-Europa gelei het tot die vorming van die groot Arktiese yskap en bygedra het tot die huidige ystydperk. Dat warm strome kan lei tot ysvorming klink dalk vreemd, maar verhitte lug oor die warm Golfstroom kan meer vog hou en die gevolg is groter neerslag, wat kan bydra tot die vorming van ’n sneeumantel.[6]
Die vorming van die Panamalandengte het ook ’n groot rol gespeel in biodiversiteit op die planeet. Die brug het dit vir diere makliker gemaak om tussen die twee kontinente te migreer. Dié voorval is in paleontologie bekend as die Groot Amerikaanse Fauna-uitruiling. In Noord-Amerika kan die opossum, gordeldier en ystervark teruggespoor word na voorsate van oorkant die landbrug in Suid-Amerika. Net so het bere, katte, honde, perde en llamas suid oor die landengte getrek.
Biosfeer
wysigAs die brug wat twee enorme landmassas verbind, is die Panama-biosfeer gevul met fauna en flora van Noord- en Suid-Amerika wat oorvleuel. Daar is byvoorbeeld meer as 978 voëlspesies in die gebied.[7] Die tropiese klimaat moedig ook groot spesies met helder kleure aan: insekte, amfibieë, voels, vis en reptiele. Die landengte word in die lengte deur ’n bergreeks verdeel, en daarom is die weer gewoonlik nat een die Atlantiese kant, maar nat én droog aan die Stille Oseaan se kant.
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ O’Dea et al. 2016, Abstract
- ↑ Osborn 1910, pp. 80–81
- ↑ Wegener 1912
- ↑ Andagoya, Pascual de (21 Junie 1865). Narrative of the Proceedings of Pedrarias Davila. The Hakluyt Society. Besoek op 21 Junie 2019 – via Wikisource.
- ↑ Montes et al. 2015
- ↑ Seager 2006
- ↑ Angehr & Dean 2010
Bronne
wysig- Angehr, G. R.; Dean, R. (2010). The birds of Panama: a field guide. Zona Tropical Publication. Comstock Publishing Associates, Cornell University Press. ISBN 978-0801476747.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Mellander, G.A. (1971). The United States in Panamanian politics: the intriguing formative years. Daville, Ill: Interstate Printers & Publishers. OCLC 138568.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Mellander, G. A.; Mellander, N. M. (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. ISBN 1-56328-155-4. OCLC 42970390.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Montes, C.; Cardona, A.; Jaramillo, C.; Pardo, A.; Silva, J. C.; Valencia, V. (2015). "Middle Miocene closure of the Central American Seaway". Science. 348 (6231): 226–229. Bibcode:2015Sci...348..226M. doi:10.1126/science.aaa2815. PMID 25859042. Besoek op 25 Maart 2018.
{{cite journal}}: Onbekende parameter|lay-date=geïgnoreer (hulp); Onbekende parameter|lay-url=geïgnoreer (hulp); Ongeldige|ref=harv(hulp) - O’Dea, A.; Lessios, H. A.; Coates, A. G.; Eytan, R. I.; Restrepo-Moreno, S. A.; Cione, A. L. (2016). "Formation of the Isthmus of Panama". Science Advances. 2 (8): e1600883. Bibcode:2016SciA....2E0883O. doi:10.1126/sciadv.1600883. PMC 4988774. PMID 27540590.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Osborn, H. F. (1910). The age of mammals. Macmillan. Besoek op 25 Maart 2018.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) - Wafer, L. (1729). A New Voyage and Description of the Isthmus of America (1695). Scotland: James Knapton. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Julie 2007.
{{cite book}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) Excerpt from the 1729 Knapton edition - Wegener, A. (1912). "The origins of continents" (PDF). Milestones in Geosciences. Berlin, Heidelberg: Springer: 4–17. Besoek op 25 Maart 2018.
{{cite journal}}: Ongeldige|ref=harv(hulp) (Original German article from 1912 with English translation from 2003)
Skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Panamalandengte.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
