Wikipedia

Kanaän

land in die Antieke Nabye-Ooste
(Aangestuur vanaf Kanaäniete)

Kanaän (Fenisies: 𐤊𐤍𐤏𐤍, Hebreeus: כְּנַעַן, Koine: Χανααν, Arabies: كَنْعَانُ) was 'n Semitiessprekende bevolking en streek in die Suid-Levant in die antieke Nabye Ooste gedurende die laat 2de millennium v.C. Kanaän was geopolities belangrik in die laat Bronstydperkse Amarnatydperk (14de eeu v.C.) as die gebied waar Egiptiese, Hetitiese, Mitanni- en Assiriese invloedsfere byeengekom of oorvleuel het. Baie van die hedendaagse kennis van Kanaän kom uit argeologiese uitgrawings in die streek.

Kanaän

Fenisies: 𐤊𐤍𐤏𐤍
Hebreeus: כְּנַעַן
Koine: Χανααν
Arabies: كَنْعَانُ
Historiese streek
'n Kaart van Kanaän in die Bronstydperk, saamgestel uit die Amarna-briewe en argeologiese opgrawings.
'n Kaart van Kanaän in die Bronstydperk, saamgestel uit die Amarna-briewe en argeologiese opgrawings.
Koördinate: 32°N 35°O / 32°N 35°O / 32; 35
State en bewonersPage Sjabloon:Hlist/styles.css has no content.

Die naam "Kanaän" kom deur die hele Bybel voor as 'n geografiese streek wat met die "Beloofde Land" verbind word. Die antieke Kanaän stem rofweg ooreen met die hedendaagse Israel en die Palestynse Grondgebiede, Wes-Jordanië, die suidelike en kusgebiede van Sirië en Libanon, tot by die suidgrens van Turkye.

Die naam "Kanaäniete" is 'n etniese sambreelterm wat verskeie inheemse bevolkings (beide gevestigde en nomadiese groepe) deur die gebiede van die Suid-Levant, of Kanaän, insluit.[1] Dit is verreweg die etniesegroepnaam wat die meeste in die Bybel gebruik word.[2] Die Bybelse kenner Mark Smith sê, terwyl hy argeologiese ontdekkings aanhaal, "die Israelitiese kultuur het grootliks met die Kanaänitiese kultuur oorvleuel en daaruit geleen... Kortliks was die Israelitiese kultuur grootliks Kanaänities van aard."[3]:13–14[4][5]

Die naam "Kanaäniete" is baie eeue later gebruik as 'n oorkoepelende term vir mense wat later as die antieke Grieke, van omstreeks 500 v.C. as die Fenisiërs[6] en ná die emigrasie van sommige Kanaänitiessprekers na Kartago (wat in die 9de eeu v.C. gestig is) ook deur die Puniërs van Noord-Afrika vir hulleself gebruik is (as "Chanani").

Etimologie

wysig

Die naam "Kanaän" kom van die Hebreeuse כנען‎, via die Koinenaam Χανααν (Chanaan) en die Latynse Canaan. Dit kom voor as Kinâḫna (Akkadies: 𒆳𒆠𒈾𒄴𒈾, KURki-na-aḫ-na) in die Amarna-briewe (14de eeu v.C.) en verskeie ander antieke Egiptiese dokumente.[7] In Grieks kom dit eerste voor in die werk van Hekataios as Khna (Grieks: Χνᾶ).[8] Dit kom ook in Fenisies voor op muntstukke uit die 2de eeu v.C.[9]

Die etimologie is onseker. Volgens 'n vroeë verduideliking kom dit van die Semitiese stam knʿ, "om laag, nederig, onderhorig te wees".[10] Sommige geleerdes stel voor dit beteken "laagland", in teenstelling met Aram, wat dan "hoogland" sal beteken.[11] Ander meen dit beteken "die onderhoriges", soos die naam van Egipte se provinsie in die Levant,[12] en dat dit tot 'n eienaam ontwikkel het net soos wat Provincia Nostra (die eerste Romeinse provinsie noord van die Alpe) Provence geword het.[12]

'n Alternatiewe voorstel, deur Ephraim Avigdor Speiser in 1936, kom die term van die Horitiese Kinaḫḫu, wat vermoedelik na die kleur pers verwys; dit beteken "Kanaän" en "Phoenicia" is sinonieme vir die "Land van Pers". Op tablette wat in die vroeë 20ste eeu in die Horitiese stad Nuzi ontdek is, blyk dat die term "Kinaḫnu" gebruik is as 'n sinoniem vir rooi (Tiriese pers) wat van so vroeg as 1600 v.C. deur die Kassitiese heersers van Babilon uit slakke vervaardig is, en aan die Mediterreense kus deur die Fenisiërs. Pers materiaal het 'n bekende uitvoerproduk van Kanaän geword en word in Eksodus genoem. Die pers materiaal van Tirus in Fenisië was wyd bekend en is deur die Romeine verbind met die adel en koningskap. Volgens Robert Drews is Speiser se voorstel egter algemeen verwerp.[13][14]

Argeologie en geskiedenis

wysig

Oorsig

wysig

Daar is verskeie tydperkmodelle vir Kanaän. Een van hulle is soos volg:

  • Voor 4500 v.C. (voorgeskiedenis tot Steentydperk): gemeenskappe van jagter-versamelaars wat geleidelik pek gemaak het vir gemeenskappe wat geboer het
  • 4500-3500 v.C. (Kopersteentydperk): vroeë metaalbewerkers en boere
  • 3500-2000 v.C. (vroeë Bronstydperk): voor geskrewe rekords in die streek
  • 2000-1550 v.C. (middel-Bronstydperk): stadstate
  • 1550-1200 v.C. (laat Bronstydperk): Egiptiese heerskappy
  • 1200 tot verskeie datums volgens streek: Ystertydperk

Ná die Ystertydperk is die tydperke genoem na die verskillende ryke wat in die streek geheers het: Assiries, Babilonies, Persies, Hellenisties (met verwysings na die Grieke) en Romeins.[15]

Kopersteentydperk (4500–3500)

wysig
 
Die Gassuliese ster.
 
'n Voorbeeld van Gassuliese dolmen, Jordanië.

Die eerste golf migrasie, wat die Gassuliese kultuur genoem word, het omstreeks 4500 v.C. in Kanaän begin.[16] Dit is die begin van die Kopersteentydperk in Kanaän. Van hulle onbekende tuisland het hulle 'n reeds gevestigde tradisie van metaalbewerking gebring. Hulle was bekwame kopersmede; hulle werk was die gevorderdste metaaltegnologie in die antieke wêreld. Dit stem ooreen met artefakte van die latere Maikop-kultuur, en dit laat sommige geleerdes dink hulle verteenwoordig twee takke van 'n oorspronklike metaalwerktradisie.

Genetiese ontledings het gewys die Gassuliërs het tot die Y-haplogroep T1a1a behoort.[17]

Aan die einde van die Kopersteentydperk het die stedelike nedersetting 'En Esoer aan die Suid-Mediterreense kus ontstaan.[18]

Vroeë Bronstydperk (3500-2000 v.C.)

wysig

Teen die vroeë Bronstydperk is ander nedersettings gevestig, soos Ebla (waar 'n Oos-Semitiese taal, Eblaïties, gepraat is). Dit is teen omstreeks 2300 v.C. ingelyf by die Mesopotamies gebaseerde Akkadiese Ryk van Sargon die Grote en Naram-Sin van Akkad (Bybelse Akkad). Sumeriese verwysings na die Mar.tu ("tentbewoners", later Amoerroe, dus die Amoriete) se land wes van die Eufraatrivier dateer van selfs voor Sargon, minstens uit die bewind van die Sumeriese koning Ensjakoesjanna van Uruk.

Amoriete by Hazor, Kadesj (Qadesh-aan-die-Orontes) en elders in "Amoerroe" (Sirië) het in die noorde en noordooste aan Kanaän gegrens. (Oegarit kan dalk ingesluit word by dié Amoritiese entiteite.)[19] Ná die val van die Akkadiese Ryk in 2154 v.C. het volke uit die Zagrosberge (in die moderne Iran) oos van die Tigris die streek binnegekom wat Chirbet Kerak-erdeware gebruik het.[20] DNS-ontledings het ook bewys bevolkings van Zagros van die Kopersteentydperk en die Kaukasus van die Bronstydperk het van 2500-1000 v.C. na die Suid-Levant migreer.[21]

Die eerste stede in die Suid-Levant is in dié tydperk gestig. Die grootste stede was 'En Esoer en Meggido. Dié "proto-Kanaäniete" het gereelde kontak gehad met ander volke suid van hulle soos Egipte, asook noord van hulle (Horiete, Hattiërs, Hetiete, Luwiane) en Mesopotamië (Sumer, Akkad, Assirië), 'n neiging wat deur die Ystertydperk voortgeduur het. Aan die einde van die tydperk het die mense die stede verlaat en teruggekeer na 'n leefstyl van boerdrygemeenskappe en halfnomadiese veeboere, hoewel gespesialiseerde handwerkvervaardiging voortgeduur en handelsroetes oop gebly het.[22]

Middel-Bronstydperk (2000-1550 v.C.)

wysig
 
'n Kaänanitiese skarabee met Egiptiese nswt-bjt- en anch-simbole om 'n cartouche met onontsyferde hiërogliewe, 1648-1540 v.C.

Die mense het weer in stede begin woon en die streek is in stadstate verdeel. Die belangrikste hiervan was blykbaar Hazor.[23] Baie aspekte van die Kanaänitiese materiële wêreld het nou 'n Mesopotamiese invloed weerspieël en die hele gebied het geïntegreerd geraak in 'n groot, internasionale handelsnetwerk.[23]

Reeds teen die bewind van Naram-Sin van Akkad (omstreeks 2240 v.C.) is "Amoerroe" een van die vier gebiede om Akkad genoem, saam met Assirië, Sumer en Elam. Amoritiese dinastieë het ook 'n groot deel van Mesopotamië oorheers en het die staat Babilonië in 1894 v.C. gestig. Later het "Amoerroe" die Assiriese/Akkadiese term vir die binneland van Suid- sowel as vir Noord-Kanaän geword. Teen dié tyd was Kanaän blykbaar verdeel in twee konfederate, een gesentreer om Megiddo en die ander om die noordeliker stad Kadesj. 'n Amoritiese koning van Babilonië, Hammurabi (1792-1750 v.C.), het die Eerste Babiloniese Ryk gestig, wat tot aan die einde van sy lewe bestaan het. Ná sy dood is die Amoriete uit Assirië verdryf, maar hulle het Babilonië oorheers tot in 1595 v.C., toe hulle deur die Hetiete verdryf is.

Wes-Asiatiese besoekers aan Egipte

 
 
'n Groep Wes-Asiate, waarskynlik Kanaäniete, wat die Aamu (Egipties: ꜥꜣmw) genoem is, besoek 'n Egiptiese amptenaar omstreeks 1900 v.C. saam met hulle leier, "Hiksos". Graftombe uit die 12de Dinastie.[24][25][26][27]

Omstreeks 1650 v.C. het die Kanaäniete die oostelike Nyldelta binnegeval waar hulle, bekend as die Hiksos, die oorheersende mag geword het.[28] In Egiptiese inskripsies is die name "Amar" en "Amoerroe" (Amoriete) streng toegepas op die noordelike bergstreek oos van Fenisië.

Argeologiese uitgrawings van 'n paar terreine wat later as Kanaänities geïdentifiseer is, wys vooruitgang in die streek het 'n hoogtepunt bereik in die middel-Bronstydperk, onder die leierskap van die stad Hazor.

Laat Bronstydperk (1550-1200 v.C.)

wysig

Volgens die Bybel het die migrerende Semitiessprekende volke wat hulle blykbaar in die streek gevestig het, onder meer Amoriete ingesluit wat Babilonië voorheen oorheers het. Die Hebreeuse Bybel noem die Amoriete in die nageslag van Gam (Genesis 10:16-18). Die Amoriete het blykbaar 'n belangrike rol in die vroeë geskiedenis van Kanaän gespeel. In Genesis 14:7, Josua 10:5 en Deuteronomium 1:19, 27 en 44 woon hulle in die suidelike bergwêreld, terwyl Numeri 21:13, Josua 9:10 en 24:8 en 12, ensovoorts vertel van twee groot Amoritiese konings wat in Gesbon en Astarot, oos van die Jordaan, gewoon het. In ander verse, soos Genesis 15:16 en 48:22, Josua 24:15 en Rigters 1:34, word die woord "Amoriete" as 'n sinoniem gebruik vir "Kanaäniete"; "Amoriete" word egter nooit gebruik vir die bevolking aan die kus nie.[29]

 
Basaltleeus van 'n tempel in Hazor, omstreeks 1500-1300 v.C.[30] Hazor is gewelddadig verwoes tydens die verval van die Bronstydperk.[31]
 
Kanaänitiese sarkofae (Israel-museum).
 
Die Merneptah-stele in die Egiptiese Museum in Kaïro.

In die eeue voor die verskyning van die Bybelse Hebreërs het dele van Kanaän en Suidwes-Sirië skatpligtig aan die Egiptiese farao's geword, hoewel die oorheersing van die Egiptenare sporadies gebly het, en nie sterk genoeg om gereelde plaaslike rebellies en interstedelike konflik te voorkom nie.

Onder Toetmoses III (1479-1426 v.C.) en Amenhotep II (1427-1400 v.C.) het die konstante teenwoordigheid van die sterk hand van die Egiptiese heerser en sy leërs die Amoriete en Kanaäniete lojaal gehou. Toetmoses III het egter verslag gedoen van 'n nuwe en bekommerende element in die bevolking. Habiroe, of in Egipties 'Apiru, word vir die eerste keer genoem. Dit lyk of hulle huursoldate, struikrowers of misdadigers was wat eens 'n gevestigde lewe kon gelei het, maar deur slegte geluk of weens omstandighede 'n ontwortelde element van die bevolking geword het; hulle was bereid om hulle te verhuur aan enige plaaslike leier wat hulle dienste wou koop.

Dit lyk of die Habiroe eerder 'n sosiale klas as 'n etniese groep was. Een ontleding wys hulle was hoofsaaklik Horiete, hoewel 'n paar Semiete en selfs Kassitiese en Luwitiese avonturiers was. Die bewind van Amenhotep III was dus nie so rustig vir die Asiatiese provinsie nie, omdat die Habiroe groter politieke onstabiliteit veroorsaak het. Tydens die bewind van die volgende farao, Achenaten (bewind omstreeks 1352-1335 v.C.), het die Habiroe hulle lojaliteit van Egipte na die Hetitiese Ryk verskuif.[32]

Die Egiptiese mag in Kanaän het 'n groot terugslag beleef toe die Hetiete, of Hat.ti, tydens Amenhotep III se bewind in Sirië inbeweeg. In die tyd van sy opvolger het hulle 'n nog groter dreigement geword deur die Amoriete te verstrooi en 'n nuwe vlaag Semitiese migrasie te veroorsaak. Abdi-Asjirta en sy seun, Aziroe, wat eers bang vir die Hetiete was, het later 'n verdrag met hulle koning gesluit. Hulle het by die Hetiete aangesluit en die distrikte wat nog lojaal aan Egipte was, aangeval en verower. Die verre farao was te besig met sy godsdienstige vernuwings om op noodroepe te reageer.[29]

Om en by die tyd van die Nuwe Ryk het Egipte beheer oor 'n groot deel van die Levant uitgeoefen. Hulle heerskappy het sterk gebly tydens die 18de Dinastie, maar het wisselvallig geword tydens die 19de en 20ste Dinastie. Ramses II kon beheer daaroor behou in die skaakmatgeveg teen die Hetiete in 1275 v.C. by Kadesj, maar die Hetiete het kort daarna die Noord-Levant (Sirië en Amoerroe) oorgeneem. Ramses II, wat obsessief was oor sy eie bouprojekte terwyl hy Asiatiese kontakte verwaarloos het, het nog meer beheer oor die gebied verloor.

Tydens die bewind van sy opvolger, Merneptah, is die Merneptah-stele uitgereik waarin beweer is hy het verskeie terreine in die Suid-Levant verwoes, insluitende 'n volk bekend as "Israel". Daar is egter geen argeologiese bewyse van enige verwoesting by enige terreine wat op die stele genoem word nie en dit word dus as propaganda beskou. Egipte se onttrekking aan die Suid-Levant was 'n uitgerekte proses wat sowat 100 jaar geduur het, van die laat 13de eeu v.C. tot die einde van die 12de eeu v.C. Die rede vir Egipte se onttrekking was waarskynlik weens politieke onrus in Egipte self eerder as invalle deur die Seevolke, want daar is min bewyse van verwoesting deur die Seevolke omstreeks 1200 v.C. Baie Egiptiese garnisoene en terreine met 'n "Egiptiese goewerneurswoning" in die Suid-Levant is verlaat sonder verwoesting.[33] Daar is egter wel 'n paar terreine wat verwoes is.[34][35]

Amarna-briewe

wysig
 
Amarna-tablet EA 9.
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Amarna-briewe.

Verwysings na Kanaäniete word ok deur al die Amarna-briewe tydens farao Achenaten se bewind aangetref. In die briewe, waarvan sommige in die 14de eeu v.C. deur goewerneurs en prinse van Kanaän aan Achenaten (Amenhotep IV) gestuur is, word benewens die name Amar en Amoerroe (Amoriete), die vorme Kinahhi en Kinahni aangetref, wat Sirië in sy grootste omvang insluit. Die briewe is geskryf in die amptelike en diplomatieke Oos-Semitiese Akkadies van Assirië en Babilonië. "Kanaänitiese" woorde en idiome kom egter ook voor.[36]

Ander noemings in die laat Bronstydperk

wysig

Teks RS 20.182 van Oegarit is 'n afskrif van 'n brief wat die koning van Oegarit aan Ramses II gestuur het oor geld wat deur "die seuns van die land Oegarit" betaal is aan die "voorman van die seuns van die land Kanaän (*kn'ny)". Volgens Jonathan Tubb dui dit daarop dat die mense van Oegarit, in teenstelling met baie moderne oortuigings, hulleself as nie-Kanaänities beskou het.[3]:16

Assoer-tablette
wysig

'n Assiriese brief tydens die bewind van Salmaneser I sluit 'n verwysing in na die "reis na Kanaän" van 'n Assiriese amptenaar.[37]

Hattoesa-briewe
wysig

Vier verwysings is bekend van Hattoesa.

Verval van die Bronstydperk

wysig
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Verval van die Bronstydperk.

Volgens Ann Killebrew was stede soos Jerusalem groot en belangrike ommuurde nedersettings in die voor-Israelitiese middel-Bronstydperk IIB en Ystertydperk IIC (omstreeks 1800-1550 en 720-586 v.C.), maar in die tussentydse laat Bronstydperk LB en Ystertydperk I en IIA/B was terreine soos Jerusalem klein en redelik onbelangrike dorpe.[38]

Net ná die Amarna-tydperk het 'n nuwe probleem kop uitgesteek wat probleme veroorsaak het vir die Egiptiese beheer van Suid-Kanaän (die res van die streek was nou onder Assiriese beheer). Farao Horemhab het 'n veldtog gevoer teen "Sjasoe" (Egipties vir "swerwers"), wat nomadiese veeboere was wat oor die Jordaanrivier getrek en Egiptiese handel deur Galilea en die stad Jezreel bedreig het. Seti I (omstreeks 1290 v.C.) het blykbaar dié Sjasoe oorwin. Ná die rampspoedige Slag van Kadesj moes Ramses II groot veldtogte voer in Kanaän om die mag te behou. Egiptiese magte het Moab en Ammon binnegedring en 'n permanente fortgarnisoen met die naam "Ramses" gvestig.

Sommige glo die "Habiroe" dui op al die nomadiese stamme bekend as die "Hebreërs", en veral die vroeë Israeliete van die tydperk van die Bybelse rigters wat probeer het om die vrugbare streek vir hulleself toe te eien.[39] Die term is egter selde gebruik vir die Sjasoe. Of die term ook ander verwante antieke Semitiessprekende volke soos die Moabiete, Ammoniete en Edomiete ingesluit het, is onseker.[40]

Daar is min getuienis dat enige groot stad of nedersetting in die Suid-Levant omstreeks 1200 v.C. verwoes is.[41] Die meeste dele van Megiddo toon geen tekens van skade nie. Dit is moontlik dat die paleis in Gebied AA verwoes is, maar dit is onseker.[41] Die monumentale strukture van Hazor is wel vernietig, maar dit was in die middel 13de eeu v.C., lank voor die verval van die Bronstydperk begin het.[42]

Ondanks teorieë dat handelsbetrekkinge ná 1200 v.C. in die Suid-Levant tot 'n einde gekom het, is daar baie bewyse dat handel met ander streke voortgeduur het ná die einde van die Bronstydperk in die Suid-Levant.[43][44]

Handel in erdewerk[45] en tin, wat gebruik is om brons te maak, het nie ná 1200 v.C geëindig of afgeneem nie, hoewel die naaste bron van tin die moderne Afganistan, Kasakstan of dalk selfs Cornwallis, Engeland, was.[46][47] Lood van Sardinië is ná 1200 v.C. tydens die vroeë Ystertydperk nog na die Suid-Levant ingevoer.[48]

Ystertydperk

wysig
 
Die Levant omstreeks 830 v.C.

Teen die vroeë Ystertydperk is die Suid-Levant oorheers deur die koninkryke Israel en Juda, benewens die Filistynse stadstate aan die Mediterreense kus, die koninkryke Moab, Ammon en Aram-Damaskus oos van die Jordaan en Edom suid daarvan. Die Noord-Levant was verdeel in verskeie klein koninkryke, die sogenaamde Siro-Hetitiese state en die Fenisiese stadstate.

Die hele streek (insluitende die Fenisiese/Kanaänitiese en Aramese state, sowel as Israel, Filistia en Samarra) is in die 10de en 9de eeu v.C. deur die Nieu-Assiriese Ryk verower en sou vir 300 jaar, tot aan die einde van die 7de eeu v.C., deur hulle oorheers word. Keiser-konings soos Adad-nirari II, Sargon II, Tiglat-Pileser III, Esarhaddon, Sanherib en Assurbanipal het Kanaänitiese sake begin beheer. Tydens die 25ste Dinastie het Egipte 'n mislukte poging aangewend om weer vastrapplek in die streek te kry, maar is deur die Nieu-Assiriese Ryk oorwin, en dit het gelei tot Assirië se verowering van Egipte. Tussen 616 en 605 v.C. het die Nieu-Assiriese Ryk geval weens 'n reeks bitter burgeroorloë, gevolg deur 'n aanval deur 'n alliansie van Babiloniërs, Mede, Perse en Skitiërs. Die Nieu-Babiloniese Ryk het die westelike deel van die gebied oorgeërf, insluitende al die grondgebiede in Kanaän en Sirië, Israel en Juda. Hulle het die Egiptenare verslaan en in die streek gebly in 'n poging om 'n vastrapplek in die Nabye Ooste te herwin.

Die Nieu-Babiloniese Ryk het self in 539 v.C. in duie gestort, en die streek het deel van die Achaemenidiese Ryk geword. Dit was deel van dié ryk tot in 332 v.C., toe dit verower is deur die Grieke onder Alexander die Grote. In die laat 2de eeu v.C. het dit deel van die Romeinse Ryk geword en daarna van die Bisantynse Ryk, tot met die Arabiese Islamitiese verowering in die 7de eeu n.C.[49]

Egiptiese hiërogliewe en hiëraties (1500-1000 v.C.)

wysig
 
Die naam "Kanaän" verskyn in hiërogliewe as k3nˁnˁ op die Merneptah-stele van die 13de eeu.

In die 2de millennium v.C. het antieke Egiptiese tekste die term "Kanaän" gebruik om na 'n kolonie te verwys wat deur Egipte regeer is. Die grense stem min of meer ooreen met die definisie van Kanaän in die Hebreeuse Bybel: In die weste is dit begrens deur die Middellandse See, in die noorde deur die omgewing van Hama in Sirië, in die ooste deur die Jordaanvallei en in die suide deur 'n lyn wat van die Dooie See af strek tot naby Gaza. Die Egiptiese en Hebreeuse gebruik verskil egter. Egiptiese tekste noem die kusstad Kadesj in Noordwes-Sirië naby Turkye as deel van die "Land Kanaän", sodat dit lyk of die Egiptiese gebruik verwys na die hele kus van die Levant aan die Middellandse See.

Die naam in bronne van die antieke Nabye Ooste hou feitlik eksklusief verband met die tydperk toe die streek 'n kolonie van die Nuwe Ryk van Egipte was (16de-11de eeu v.C.). Die naam het daarna, ná die verval van die Bronstydperk (omstreeks 1206-1150 v.C.) feitlik verdwyn.[50]

Grieks-Romeinse geskiedenis

wysig

Die Griekse naam Phoenicia ("Fenisië") word die eerste keer aangetref in die eerste twee werke van die Westerse letterkunde, Homeros se Ilias en Odussee. Dit kom nie in die Hebreeuse Bybel voor nie, maar wel drie keer in die boek Handelinge in die Nuwe Testament.[51] In die 6de eeu v.C. het Hekataios bevestig dat Fenisië voorheen χνα genoem is, 'n naam wat Filo van Biblos daarna gebruik het in sy mitologie as die naam vir die Fenisiërs: "Khna, wat daarna Phoinix genoem is".

Op muntstukke van die stad Beiroet/Laodicea staan "Van Laodicea, 'n metropolis in Kanaän". Die geld word gedateer uit die bewind van Antiogus IV (175-164 v.C.) en sy opvolgers tot in 123 v.C.[52]

Sint Augustinus noem ook dat een van die terme wat die seevarende Fenisiërs vir hulle tuisland gebruik het, "Kanaän" was. Hy noem ook dat die landelike mense van Hippo in Noord-Afrika die Puniese naam Chanani vir hulleself gebruik het.[53][54]

Die Grieke het ook die naam "Palestina" gewild gemaak, genoem na die Filistyne, of die Egeïese Pelasgers, vir rofweg die streek Kanaän, met uitsluiting van Fenisië. Herodotos het die naam Palaistinê die eerste keer gebruik, omstreeks 480 v.C. Van 110 v.C. af het die Hasmoneërs hulle gesag oor 'n groot deel van die streek uitgebrei en 'n Judees-Samaritaans-Edomities-Itureaans-Galilese alliansie gestig. Die Judeërs (Jode, Ioudaios) se beheer oor die groter gebied het ook daartoe gelei dat dit bekend geword het as Judea, 'n term wat vroeër net verwys het na die kleiner streek van die Judese berge, die woongebied van die stam van Juda.[55][56]

Tussen 73 en 63 v.C. het die Romeinse Republiek sy invloed na die streek uitgebrei en Judea in 63 v.C. verower. Die voormalige Hasmonese koninkryk is in vyf distrikte verdeel. Omstreeks 130-135 n.C., ná die onderdrukking van die Bar Kochba-opstand, is die provinsie Iudaea saamgesmelt met Galilea om die nuwe provinsie Syria Palaestina te vorm.[57]

In die tydperk van omstreeks 900-330 v.C. het die oorheersende Nieu-Assiriese en Achaemenidiese Ryk geen melding van Kanaän gemaak nie.[58]

Kanaäniete

wysig

Die Kanaäniete was die bewoners van antieke Kanaän, 'n streek wat rofweg ooreenstem met die hedendaagse Israel en die Palestynse Grondgebiede, Wes-Jordanië, die suidelike en kusgebiede van Sirië en Libanon, tot by die suidgrens van Turkye. Hulle was vermoedelik een van die oudste beskawings in die menslike geskiedenis.[59]

Geskiedenis

wysig

Die Levant is bewoon deur mense wat so vroeg as die middel 3de millennium v.C. na die land as ca-na-na-um verwys het.[60]

Argeoloë en historici verwys algemeen na die bewoners van die Levant in die Bronstydperk van voor 1200 v.C. as Kanaäniete, terwyl hulle afstammelinge van die Ystertydperk, veral dié wat aan die kus gewoon het, Fenisiërs genoem word. Die onlangser term "Kanaäniete" word gebruik vir die sekondêre Ystertydperkstate van die Levantynse binneland wat nie deur Aramese volke regeer is nie, dus die deel wat regeer is deur 'n aparte en nou verwante etniese groep wat die Filistynse en Israelitiese koninkryke Israel en Juda ingesluit het.[61]

Kultuur

wysig
 
'n Godheid op 'n troon; 14de-13de eeu v.C.; brons en bladgoud (Metropolitaanse Kunsmuseum, New York).

Kanaän sluit in wat vandag Libanon, Israel, Palestina, Noordwes-Jordanië en sommige westelike dele van Sirië is.[3]:13 Volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb "het die Ammoniete, Moabiete, Israeliete en Fenisiërs ongetwyfeld elk sy eie kultuuridentiteit gehad, maar etnies was hulle almal Kanaäniete, dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium v.C. in boerderygemeenskappe in die streek gevestig het".[3]:13–14

Daar is onsekerheid oor of die naam "Kanaän" verwys na 'n spesifieke antieke Semitiessprekende etniese groep, die tuisland van dié groep, 'n streek onder beheer van dié groep of dalk 'n kombinasie daarvan.

Die Kanaänitiese beskawing was die gevolg van lang tye met 'n stabiele klimaat, wat onderbreek is deur kort tydperke van klimaatsverandering. In dié tydperke het die Kanaäniete voordeel getrek uit hulle posisie tussen die antieke beskawings van Middel-Oos-Egipte, Mesopotamië (Sumer, Akkad, Assirië, Babilonië), die Hetiete en Minoïese Kreta om die stadstate van handelaar-prinse aan die kus te word, met klein koninkryke wat spesialiseer in landbouprodukte in die binneland. Dié polariteit tussen kusdorpe en binnelandse landbougebiede is geïllustreer in die Kanaänitiese mitologie deur die stryd tussen die stormgod, wat Tesjoeb of Ba'al Hadad genoem is, en die god van die see en riviere, Ja'a of Jam.

Vroeë Kanaänitiese beskawings is gekenmerk deur klein ommuurde markdorpe, wat omring is deur boere wat verskeie landbouprodukte gekweek het, soos olywe, druiwe pistachio, koring en gort. Eindelik het hulle vooruitstrewende handel magtiger bure soos die Egiptenare, Assiriërs, Babiloniërs, Perse, Grieke en Romeine gelok, wat die Kanaäniete polities oorheers en heffings en belasting ingestel het. Die val van die latere Kanaänitiese beskawing het plaasgevind toe die gebied by die Grieks-Romeinse wêreld ingelyf is (as die provinsie Iudaea) en, ná die Bisantynse tye, in die Moslemse Arabiese en proto-Moslemse Omajjadiese Kalifaat.

Tel Kabri bevat die oorblyfsels van 'n Kanaänitiese stad van die middel Bronstydperk (2000-1550 v.C.). Die stad, die belangrikste een in dié tyd in Galilea, het 'n paleis in die middel gehad. Tel Kabri is die enigste Kanaänitiese stad wat heeltemal opgegrawe kan word, omdat geen ander stad bo-op gebou is nadat die inwoners dit verlaat het nie. Die stad is uitsonderlik omdat die oorheersende nie-Kanaänitiese kultuurinvloed Minoïes is; fresko's in 'n Minoïese styl versier die paleis.[62]

In die Joodse en Christelike Skrif

wysig
 
'n Kaart van Kanaän, met die grense wat in Numeri 34:1-12 genoem word, in rooi.

Hebreeuse Bybel

wysig

Kanaän en die Kanaäniete word sowat 160 keer in die Hebreeuse Bybel genoem, meestal in die Tora en die boeke Josua en Rigters.[63] Die Bybelse geskiedenis word al hoe problematieser omdat argeologiese en skriftelike bewyse die idee ondersteun dat die vroeë Israeliete self inderwaarheid Kanaäniete was.[63] Terwyl die Hebreeuse Bybel 'n etniese onderskeid tref tussen die Kanaäniete en die antieke Israeliete, is die teorie van die moderne geleerdes Jonathan Tubb en Mark S. Smith, gebaseer op argeologiese en linguistiese vertolkings, dat die Koninkryke Israel en Juda 'n onderdeel van die Kanaänitiese kultuur verteenwoordig.[3][4]

In die Hebreeuse Bybel word 'n voorouer met die naam Kanaän die eerste keer genoem as 'n kleinseun van Noag. In die verhaal van die vloek van Gam word Kanaän met slawerny gestraf omdat sy vader, Gam, na die dronk en kaal Noag gekyk het.

In Genesis word die Kanaäniete uitgebeeld as die afstammelinge van Kanaän (כְּנַעַן, Knaan). Genesis 10 lui:

Uit Kanaän het gekom Sidon wat as sy oudste seun geld, en verder Het, die Jebusiete, Amoriete, Girgasiete, Hewiete, Erekiete, Siniete, Arwadters, Semariërs en die mense van Hamat. Met verloop van tyd het die Kanaänitiese stamme versprei en het hulle grense gestrek van Sidon af tot by Gasa in die rigting van Gerar en tot by Lesa in die rigting van Sodom, Gomorra, Adma en Sebojim.

— Genesis 10:15-19, 1983-vertaling

Kanaänitiese bevolkings het gewoon in die Mediterreense kusstreke (Josua 5:1), insluitende Libanon ("Fenisië", Jesaja 23:11) en die Gazastrook ("land van die Filistyne", Sefanja 2:5) en die Jordaanvallei (Josua 11:3, Numeri 13:29, Genesis 13:12).

Dit lyk nie of die Filistyne, wat 'n integrale deel van die Kanaänitiese milieu was, etniese Kanaäniete was nie. Hulle word in die lys volkere genoem as afstammelinge van Misrajim. Die Arameërs, Moabiete, Ammoniete, Midianiete en Edomiete word ook beskou as medeafstammelinge van Sem of Abraham, en afsonderlik van Kanaäniete/Amoriete. Het, wat die Hetiete verteenwoordig, is 'n seun van Kanaän.

Bybelse grense

wysig

In die Bybel word die naam beperk tot die gebied wes van die Jordaanrivier. Van die Kanaäniete word gesê hulle woon "by die see en langs die Jordaan" (Numeri 13:29) en "aan die Jordaan" (Josua 22:9). John N. Oswalt merk op "Kanaän bestaan uit die land wes van die Jordaan en word onderskei van die gebied oos van die Jordaan." Oswalt sê verder Kanaän neem in die Skrif "'n teologiese betekenis" aan as "die land wat God se geskenk is" en "die plek van oorvloed".[64] Die boek Numeri noem die grense van Kanaän (Numeri 34:3-12). Die term "Kanaänities" in Bybelse Hebreeus word spesifiek toegepas op die inwoners van die laer streke, aan die seekus en aan die oewers van die Jordaan, in teenstelling met die inwoners van die bergstreke.

Verowering van Kanaän

wysig

In Genesis belowe God die land Kanaän aan Abraham, en hy gee dit eindelik in die hande van Abraham se nakomelinge, die Israeliete. Die Hebreeuse Bybel beskrywe die verowering van Kanaän in die boeke Josua, Rigters, Samuel en Konings. Die verhaal van die Israeliete word vertel van ná die dood van Moses en hulle inname van Kanaän onder leiding van Josua.[65] Die hernoeming van die land Kanaän tot die land Israel merk die Israeliete se verowering van die Beloofde Land.[66]

Die Kanaäniete was een van die etniese groepe of "nasies" wat deur die Israeliete uitgedryf is ná die verowering. Die ander sluit in die Hetiete, Girgasiete, Amoriete, Feresiete, Hewiete en Jebusiete. (Deuteronomium 7:1).

In 738 v.C. het die Nieu-Assiriese Ryk die Koninkryk Israel verower. In 586 v.C. is die Koninkryk Juda deur die Nieu-Babiloniese Ryk beset. Die stad Jerusalem is in 587 v.C. ingeneem ná 'n beleg van 18 of 30 maande.[67] Teen 586 v.C. was 'n groot deel van Juda verwoes en die voormalige koninkryk se ekonomie en bevolking het afgeneem.[68]

Nuwe Testament

wysig

"Kanaän" (Grieks: Χανάαν, Khanáan) word net twee keer in die Nuwe Testament gebruik: albei kere in Handelinge waar stories uit die Ou Testament omskryf word.[69] In Matteus word vertel van die duiweluitdrywing uit die dogter van 'n Kanaänitiese vrou,[70] terwyl Markus praat van 'n vrou van Siro-Fenisië (Grieks: Συροφοινίκισσα)[71].

Verwysings

wysig
  1. ↑ Brody, Aaron J.; King, Roy J. (1 Desember 2013). "Genetics and the Archaeology of Ancient Israel". Wayne State University. Besoek op 9 Oktober 2018.
  2. ↑ Dever, William G. (2006). Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?. Wm. B. Eerdmans Publishing. p. 219. ISBN 9780802844163.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Tubb, Johnathan N. (1998). Canaanites. ISBN 9780806131085. Besoek op 9 Oktober 2018. {{cite book}}: |work= ignored (hulp)
  4. ↑ 4,0 4,1 Smith, Mark S. (2002). The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel. Wm. B. Eerdmans Publishing. pp. 6–7. ISBN 9780802839725. Besoek op 9 Oktober 2018.
  5. ↑ Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Greenspahn, Frederick E. (red.). The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press. pp. 3–5. ISBN 9780814731871. Besoek op 9 Oktober 2018.
  6. ↑ Drews 1998, pp. 48–49
  7. ↑ Shmuel Ahituv (1984). Canaanite Toponyms in Ancient Edyptian Documents. The Magnes Press, Hebrew University of Jerusalem. pp. 83–84.
  8. ↑ Asheri, David; Lloyd, Alan; Corcella, Aldo (2007). A Commentary on Herodotus, Books 1–4. Oxford University Press. p. 75. ISBN 978-0198149569.
  9. ↑ Katell Berthelot (2014). "Where May Canaanites Be Found? Canaanites, Phoenicians and Others in Jewish Texts from the Hellenistic and Roman Period". In K. Berthelot, J. David and M. Hirshman (red.). The Gift of the Land and the Fate of the Canaanites. Oxford University Press.
  10. ↑ Wilhelm Gesenius, Hebrew Lexicon, 1833
  11. ↑ Tristram, Henry Baker (1884). Bible Places: Or, The Topography of the Holy Land. p. 336. Besoek op 9 Oktober 2018.
  12. ↑ 12,0 12,1 Drews 1998, pp. 47–49.
  13. ↑ Drews 1998, p. 48.
  14. ↑ Lemche 1991, pp. 24–32
  15. ↑ Noll 2001, p. 26
  16. ↑ Steiglitz, Robert (1992). "Migrations in the Ancient Near East". Anthropological Science. 3 (101): 263. Besoek op 12 Junie 2020.
  17. ↑ Harney, Éadaoin; May, Hila; Shalem, Dina; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Lazaridis, Iosif; Sarig, Rachel; Stewardson, Kristin; Nordenfelt, Susanne; Patterson, Nick; Hershkovitz, Israel; Reich, David (2018). "Ancient DNA from Chalcolithic Israel reveals the role of population mixture in cultural transformation". Nature Communications. 9 (1): 3336. Bibcode:2018NatCo...9.3336H. doi:10.1038/s41467-018-05649-9. PMC 6102297. PMID 30127404.
  18. ↑ Itai Elad and Yitzhak Paz (2018). "'En Esur (Asawir): Preliminary Report". Hadashot Arkheologiyot: Excavations and Surveys in Israel. 130: 2. JSTOR 26691671.
  19. ↑ Pardee, Dennis (10 April 2008). "Ugaritic". In Woodard, Roger D. (red.). The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia. Cambridge University Press. p. 5. ISBN 978-1-139-46934-0. Besoek op 5 Mei 2013.
  20. ↑ Richard, Suzanne (1987). "Archaeological Sources for the History of Palestine: The Early Bronze Age: The Rise and Collapse of Urbanism". The Biblical Archaeologist. 50 (1): 22–43. doi:10.2307/3210081. JSTOR 3210081. S2CID 135293163.
  21. ↑ Lily Agranat-Tamir; et al. (2020). "The Genomic History of the Bronze Age Southern Levant". Vol. 181, no. 5. Cell. pp. 1146–1157. doi:10.1016/j.cell.2020.04.024.
  22. ↑ Golden 2009, p. 5
  23. ↑ 23,0 23,1 Golden 2009, pp. 5–6
  24. ↑ Mieroop, Marc Van De (2010). A History of Ancient Egypt (in Engels). John Wiley & Sons. p. 131. ISBN 978-1-4051-6070-4.
  25. ↑ Bard, Kathryn A. (2015). An Introduction to the Archaeology of Ancient Egypt (in Engels). John Wiley & Sons. p. 188. ISBN 978-1-118-89611-2.
  26. ↑ Kamrin, Janice (2009). "The Aamu of Shu in the Tomb of Khnumhotep II at Beni Hassan" (PDF). Journal of Ancient Egyptian Interconnections. 1:3. S2CID 199601200.
  27. ↑ Curry, Andrew (2018). "The Rulers of Foreign Lands - Archaeology Magazine". www.archaeology.org.
  28. ↑ Golden 2009, pp. 6–7
  29. ↑ 29,0 29,1 Cheyne 1911, p. 141.
  30. ↑ "Lion reliefs". www.imj.org.il (in Engels). 7 Oktober 2021. Besoek op 3 Januarie 2022.
  31. ↑ "The Hazor Excavations Project". unixware.mscc.huji.ac.il. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Mei 2019. Besoek op 3 Januarie 2022.
  32. ↑ Oppenheim, A. Leo (2013). Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization. University of Chicago Press. ISBN 9780226177670. Besoek op 9 Oktober 2018.
  33. ↑ Millek, Jesse Michael (2018). "Destruction and the Fall of Egyptian Hegemony Over the Southern Levant". Journal of Ancient Egyptian Interconnections. 19 (1). ISSN 1944-2815.
  34. ↑ Millek, Jesse (2017). Sea Peoples, Philistines, and the Destruction of Cities: A Critical Examination of Destruction Layers 'Caused' by the 'Sea Peoples'. In Fischer, P. And T.Burge (eds.), "Sea Peoples" Up-to-Date: New Research on Transformation in the Eastern Mediterranean in 13th-11th Centuries BCE. 113-140 (1 uitg.). Austrian Academy of Sciences Press. ISBN 978-3-7001-7963-4. JSTOR j.ctt1v2xvsn.
  35. ↑ Burke, Aaron (2017). "Burke et al. Excavations of the New Kingdom Fortress in Jaffa, 2011–2014: Traces of Resistance to Egyptian Rule in Canaan | American Journal of Archaeology: 85–133". American Journal of Archaeology (in Engels).
  36. ↑ Cheyne 1911, p. 140 fn. 3.
  37. ↑ Na'aman 2005, pp. 110–120.
  38. ↑ Killebrew, Ann E. (2003). "Biblical Jerusalem: An Archaeological Assessment". In Killebrew, Ann E.; Vaughn, Andrew G. (reds.). Jerusalem in Bible and Archaeology: The First Temple Period. Society of Biblical Literature. ISBN 9781589830660. Besoek op 9 Oktober 2018.
  39. ↑ Wolfe, Robert. "From Habiru to Hebrews: The Roots of the Jewish Tradition". New English Review. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Mei 2021. Besoek op 9 Oktober 2018.
  40. ↑ Boyer, P. J. (2014). The Book of Joshua (in Engels). Cambridge University Press. pp. xiv–xv. ISBN 978-1-107-65095-4.
  41. ↑ 41,0 41,1 Millek, Jesse (2018). "Millek, J.M. 2018. Just how much was destroyed? The end of the Late Bronze Age in the Southern Levant. Ugarit-Forschungen 49: 239-274". Ugarit-Forschungen.
  42. ↑ Ben-Tor, Amnon; Zuckerman, Sharon (2008). "Hazor at the End of the Late Bronze Age: Back to Basics". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 350 (350): 1–6. doi:10.1086/BASOR25609263. ISSN 0003-097X. JSTOR 25609263. S2CID 163208536.
  43. ↑ Millek, Jesse (2019). Exchange, Destruction, and a Transitioning Society. Interregional Exchange in the Southern Levant from the Late Bronze Age to the Iron I. RessourcenKulturen 9. Tübingen: Tübingen University Press.
  44. ↑ Millek, Jesse (2022). "The Impact of Destruction on Trade at the End of the Late Bronze Age in the Southern Levant. In: F. Hagemeyer (ed.), Jerusalem and the Coastal Plain in the Iron Age and Persian Periods. Tübingen: Mohr Siebeck, 39-60". Jerusalem and the Coastal Plain in the Iron Age and Persian Periods New Studies on Jerusalem's Relations with the Southern Coastal Plain of Israel/Palestine (C. 1200–300 BCE) Research on Israel and Aram in Biblical Times IV.
  45. ↑ Millek, Jesse (2019). Exchange, Destruction, and a Transitioning Society. Interregional Exchange in the Southern Levant from the Late Bronze Age to the Iron I. RessourcenKulturen 9. Tübingen: Tübingen University Press. pp. 180–212.
  46. ↑ Yahalom-Mack, N. (2014). "N. Yahalom-Mack, E. Galili, E., I. Segal, A. Eliyahu-Behar, E. Boaretto, S. Shilstein and I. Finkelstein, New Insights to Levantine Copper Trade: Analysis of Ingots from the Bronze and Iron Ages in Israel. Journal of Archaeological Science 45 (2014), pp. 159-177". Journal of Archaeological Science.
  47. ↑ Ashkenazi, D. (2016). "Ashkenazi, D., Bunimovitz, S. and Stern, A. 2016. Archaeometallurgical Investigation of Thirteenth-Twelfth Centuries BCE Bronze Objects from Tel Beth-Shemesh, Israel. Journal of Archaeological Science: Reports 6: 170-181". Journal of Archaeological Science: Reports.
  48. ↑ Yagel, Omri; Ben-Yosef, Erez (2022). "Lead in the Levant during the Late Bronze and early Iron Ages". Journal of Archaeological Science: Reports. 46: 103649. doi:10.1016/j.jasrep.2022.103649. ISSN 2352-409X.
  49. ↑ Roux, Georges (1992). Ancient Iraq. Penguin Books. ISBN 9780141938257. Besoek op 9 Oktober 2018.
  50. ↑ Drews 1998, p. 61.
  51. ↑ Handelinge 11:19, 15:3 en 21:2
  52. ↑ Cohen, Getzel M. (2006). The Hellenistic Settlements in Syria, the Red Sea Basin, and North Africa. University of California Press. p. 205. ISBN 978-0-520-93102-2.
  53. ↑ Epistulae ad Romanos expositio inchoate expositio, 13 (Migne, Patrologia Latina, vol.35 p.2096):'Interrogati rustici nostri quid sint, punice respondents chanani.'
  54. ↑ Shaw, Brent D. (2011). Sacred Violence: African Christians and Sectarian Hatred in the Age of Augustine. Cambridge University Press. p. 431. ISBN 9780521196055. Besoek op 9 Oktober 2018.
  55. ↑ Horbury, William; Davies, W. D.; Sturdy, John, reds. (2008). The Cambridge History of Judaism. Vol. 3. Cambridge University Press. p. 210. doi:10.1017/CHOL9780521243773. ISBN 9781139053662. Besoek op 9 Oktober 2018.
  56. ↑ Ben-Sasson, Haim Hillel, red. (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press. p. 226. ISBN 9780674397316. Besoek op 9 Oktober 2018.
  57. ↑ Feldman, Louis (1990). "Some Observations on the Name of Palestine". Hebrew Union College Annual. 61: 1–23. ISBN 978-9004104181. Besoek op 9 Oktober 2018.
  58. ↑ Drews 1998, p. 49b.
  59. ↑ Bernard Lewis, The Arabs in History, 6th ed., London 2002, p. 17
  60. ↑ Maria E. Aubet, The Phoenicians and the West, Cambridge 1987, p. 9
  61. ↑ Jonathan Tubb, The Canaanites, London 1998, pp. 13–16
  62. ↑ "Remains Of Minoan-Style Painting Discovered During Excavations Of Canaanite Palace". ScienceDaily. 7 Desember 2009. Besoek op 9 Oktober 2018.
  63. ↑ 63,0 63,1 Killebrew 2005, p. 96
  64. ↑ Oswalt, John N. (1980). "כנען". In Harris, R. Laird; Archer, Gleason L.; Waltke, Bruce K. (reds.). Theological Wordbook of the Old Testament. Chicago: Moody. pp. 445–446. ISBN 9780802486318.
  65. ↑ The Making of the Old Testament Canon. by Lou H. Silberman, The Interpreter's One-Volume Commentary on the Bible. Abingdon Press – Nashville 1971–1991, p1209
  66. ↑ Schweid, Eliezer (1985). The Land of Israel: National Home Or Land of Destiny. Vertaal deur Greniman, Deborah. Fairleigh Dickinson Univ Press. pp. 16–17. ISBN 978-0-8386-3234-5.
  67. ↑ Malamat, Abraham (1968). "The Last Kings of Judah and the Fall of Jerusalem: An Historical—Chronological Study". Israel Exploration Journal. 18 (3): 137–156. JSTOR 27925138.
  68. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period. Vol. 1. T&T Clark International. p. 28. ISBN 978-0-567-08998-4. Besoek op 9 Oktober 2018.
  69. ↑ Handelinge 7:11 en 13:19
  70. ↑ Matteus 15:21-28
  71. ↑ Markus 7:24-30

Bibliografie

wysig

Skakels

wysig
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kanaän&oldid=2631525"