Egiptiese hiërogliewe was ’n amptelike skryfstelsel wat deur die Antieke Egiptenare gebruik. Dit het logografiese en alfabetetiese elemente gekombineer. Kursiewe hiërogliewe is gebruik vir godsdienstige geskrifte op papirus en hout.
Egiptiese hiërogliewe
’n Deel van die Papirus van Ani met kursiewe hiërogliewe.
Verskeie geleerdes glo Egiptiese hiërogliewe het ontstaan ’n rukkie ná die Soemeriese skrif en is waarskynlik daardeur beïnvloed,[1] hoewel dit onseker is of dit wel die geval was.[2]
Die woord "hiëroglief" kom van die Griekse byvoeglike naamwoord ἱερογλυφικός (hieroglyphikos),[3] ’n samestelling van ἱερός (hierós, "heilige")[4] en γλύφω (glýphō, "ek kerf/graveer").[5] Dit is weer ’n leenwoord van Egiptiese mdw•w-nṯr (medoe-netjer, "God se woorde").[6] Die gliewe self is genoem τὰ ἱερογλυφικὰ γράμματα (tà hieroglyphikà grámmata, "die heilige gegraveerde letters"). Hoewel die woord "hiëroglief" in laasgenoemde sin ’n byvoeglike naamwoord is, word dit in Afrikaans en ander tale as ’n selfstandige naamwoord gebruik vir ’n hiëroglifiese karakter.
Hiërogliewe het voor die tyd van geletterdheid in Egipte ontstaan. Simbole op potte van omstreeks 4000 v.C. lyk soos hiëroglifiese skrif. Baie jare lank was die vroegste hiëroglifiese inskripsie die Narmer-palet wat in die 1890's gevind is by Hierakonpolis (hedendaagse Kawm al-Ahmar) wat uit omstreeks 3200 v.C. dateer. In 1998 het ’n Duitse argeologiese span uitgrawings by die graftombe van ’n prehistoriese leier gedoen by Abidos (hedendaagse Umm el-Qa'ab). Hulle het driehonderd kleitablette ontdek met proto-hiërogliewe uit die 33ste eeu v.C.[7][8] Die oudste volle sin in hiërogliewe wat tot dusver ontdek is, is ’n seëlafdruk in die graftombe van Seth-Peribsen uit die Tweede Dinastie van Egipte. In die tyd van die Ou, Middel- en Nuwe Koninkryk het daar sowat 800 hiërogliewe bestaan. Teen die Grieks-Romeinse tydperk was daar meer as 5 000.[9]
Hiërogliewe bestaan uit drie soorte: fonetiese gliewe wat enkelkonsonante insluit en dus ooreenstem met ’n alfabet, logogramme wat morfeme voorstel en determinatiewe of bepalers wat die betekenis van die logogramme of fonetiese woorde duideliker maak.
Namate skryfwerk onder die Egiptenare ontwikkel en versprei het, het vereenvoudigde gliefvorms ontstaan, soos die heilige (priesterlike) en die populêre skrifte. Dié variante was ook meer geskik vir papirus as hiërogliewe. Die verskillende vorms het naas mekaar bestaan en hiërogliewe is steeds veral in amptelike skryfwerk gebruik. Die Rosettasteen bevat drie parallelle skrifte – hiërogliewe, populêre skrif en Grieks.
Teen die 4de eeu kon min Egiptenare hiërogliewe lees en die algemene gebruik daarvan het afgeneem ná die sluiting van alle nie-Christeliketempels in 391 v.C. deur die Romeinse keiser Theodosius I. Die laaste bekende inskripsie is uit 394 v.C.
Kennis van die hiërogliewe en verwante skrifte het uiteindelik verdwyn en talle minder geslaagde pogings is al minstens sedert die 5de eeu v.C. aangewend om hulle te interpreteer.
’n Ware deurbraak het begin met die ontdekking van die Rosettasteen deur Napoleon se troepe in 1799 tydens hul inval in Egipte. Omdat die steen ’n hiëroglief-, populêre én Griekse weergawe van dieselfde teks bevat, het talle geleerdes dit bestudeer en eindelik het Jean-François Champollion die ontsyfering van die teks in die 1820's voltooi:
Dit is ’n ingewikkelde stelsel waarin tegelykertyd figuurlik, simbolies en foneties geskryf word, in dieselfde teks, dieselfde frase, ek kan amper sê in dieselfde woord.[10]
Hiërogliewe bestaan vandag steeds in twee vorms: direk, deur ’n halfdosyn populêre gliewe wat by die Griekse alfabet gevoeg word wanneer die Koptiese alfabet geskryf word; en indirek, as die inspirasie vir die Fenisiese alfabet, die oorspronklike alfabet waaruit feitlik alle ander alfabette, ook die Latynse alfabet, ontstaan het.
Visueel is hiërogliewe almal min of meer figuratief: hulle verteenwoordig ware of denkbeeldige elemente wat gewoonlik maklik herkenbaar is. Die teken kan, na gelang van die teks, op verskillende maniere geïnterpreteer word: as ’n fonogram (fonetiese voorstelling), ’n logogram of ’n ideogram (determinatief of bepalend). Die determinatiewe word nie gelees as ’n fonetiese komponent nie, maar vergemaklik die begrip deur die woord van sy homofone te onderskei.
Die meeste nie-determinatiewe hiëroglifiese tekens is foneties van aard, wat beteken dit word gelees onafhanklik van sy visuele eienskappe; so kan ’n oog byvoorbeeld die Engelse woord eye voorstel, maar ook die woord I (ek). Die prentjie van ’n oog word ’n fonogram van die woord I genoem.
Fonogramme stel konsonante voor en kan een-, twee- of drielettertekens wees. Daar is nie klinkers nie en die Egiptiese hiëroglifiese skrif word dus beskou as ’n abjad. Altesaam 24 eenlettertekens vorm die sogenaamde hiëroglifiese alfabet. So word ’n hiëroglief wat ’n pylsterteend voorstel, in Egipties gelees as sꜣ, afgelei van die belangrikste konsonante van die woord vir dié eend: 's', 'ꜣ' en 't'. (Let op dat die ꜣ (, twee halfringe wat oop is na links), wat soms met die getal 3 vervang word, die Egiptiese ain is).
Dié teken kan óf ’n pylsterteend voorstel óf die twee fonemes en ꜣ, sonder enige klinkers wat die woord bevat, en op dié manier kan die woord sꜣ, "seun" geskryf word, of as dit saam met ander tekens gebruik word, kan dit sꜣ, "hou, kyk"; en sꜣṯ.w, "harde grond", beteken. Byvoorbeeld:
– die karakters sꜣ
– dieselfde karakter word hier gebruik om, met ’n vertikale streep, "pylsterteend" voor te stel, of saam met die regte determinatief "seun", twee woorde wat uit dieselfde of soortgelyke konsonante bestaan (die betekenis van die vertikale lyn word later bespreek)
– die karakter sꜣ soos in die woord sꜣw, "hou, kyk"
Dit is nie duidelik of enige klinkers in woorde gebruik is nie. Soos in Arabies kon die semiklinkers /w/ en /j/ (soos in Afrikaans "wh" en "j") ook gedien het as die klinkers /u/ en /i/. In moderne transkripsies word ’n "e" tussen konsonante gevoeg om die uitspraak te vergemaklik. So word nfr (goed, mooi, perfek) gewoonlik geskryf as nefer. Dit is nie ’n aanduiding van die Egiptiese klinkers nie, want hulle is onbekend, maar bloot ’n moderne toevoeging. Net so word die ꜣ en ʾ gewoonlik getranslitereer as a, soos in Ra.
Hiërogliewe word van regs na links, links na regs of bo na onder geskryf (gewoonlik regs na links),[11] hoewel in moderne teks gerieflikheidshalwe gewoonlik gehou word by links na regs. Die leser moet die rigting waarin dier- en mens-gliewe kyk, in ag neem om te bepaal wat die skryfrigting is; hulle kyk gewoonlik na die begin van die lyn.
Soos in baie antieke skryfstelsels word woorde nie deur spasies of leestekens geskei nie. Dit lyk egter of sekere gliewe net aan die einde van woorde voorkom en daarom is dit maklik om woorde van mekaar te onderskei.
Die skrif bevat 24 eenlettertekens (tekens wat een konsonant voorstel, baie soos in Afrikaans). Dit sou moontlik gewees het om alle Egiptiese woorde met hierdie tekens te skryf, maar dit is nooit gedoen nie en die Egiptenare het nooit hul ingewikkelde skryfstelsel tot ’n ware alfabet vereenvoudig nie.[12]
Daar is ook twee- en drielettertekens wat ’n sekere volgorde van konsonante voorstel.
Baie Egiptiese hiërogliewe was oortollig. Letters in ’n woord is dikwels herhaal om die leser te lei. Die woord nfr (mooi, goed, perfek) is soms geskryf met ’n unieke drieletterteken wat as nfr gelees is:
Dit was egter meer algemeen om by dié drieletterteken ook die eenlettertekens vir f en r te voeg. Die woord is dan geskryf as nfr+f+r, maar is altyd net as nfr gelees. Die twee eenlettertekens is net bygevoeg om die spelling van die voorafgaande drieletterteken duideliker te maak.
Sulke oortollige letters word "fonetiese aanvullers" genoem. Hulle is (selde) voor of (meestal) ná die teken geplaas of het dit soms selfs omraam. Antieke Egiptenare het selde groot spasies gelos; hulle sou dikwels fonetiese aanvullers byvoeg of selfs die orde van die tekens omruil as dit mooier sou lyk. (Goeie skrywers het die kunstige of selfs godsdienstige aspekte van die hiërogliewe in ag geneem en dit nie net as ’n kommunikasiemiddel beskou nie). Verskeie voorbeelde van fonetiese aanvullres kan hier onder gesien word:
– md +d +w (die aanvullende d is ná die teken) → dit lees mdw, "tong".
– ḫ +p +ḫpr +r +j (die 4 aanvullers omraam die drieletterteken van die kewer) → dit lees ḫpr.j, die naam "Chepri", met die laaste glief wat die determinatief is vir "heerser" of "god".
Fonetiese aanvullers is ook dikwels gebruik om die leser te laat onderskei tussen homofone of tekens waarvan die betekenis nie andersins heeltemal duidelik was nie. Byvoorbeeld die simbool van "die sitplek" (of "stoel"):
– Dit kan gelees word as st, ws en ḥtm. Die aanvullers en determinatiewe laat die leser verstaan watter een van die volgende drie begrippe om te kies:
1ste begrip: st –
– st, geskryf st+t; die laaste karakter is die determinatief van "die huis" of dit wat daar gevind word, soos "stoel, troon, plek";
– st (geskryf st+t; "die eier" is die determinatief vir vroulike persoonsname in sommige tydperke); betekenis: "Isis"
2de begrip: ws –
– wsjr (geskryf ws+jr, met die oog (gelees as jr) as fonetiese aanvuller gevolg deur die determinatief van "god"); betekenis: "Osiris"
3de begrip: ḥtm –
– ḥtm.t (geskryf ḥ+ḥtm+m+t, met die determinatief van "Anubis" of "die jakkals"); betekenis: wilde dier
– ḥtm (geskryf ḥ +ḥtm +t, met die determinatief van die vlieënde voël; betekenis: "om te verdwyn".
Benewens ’n fonetiese interpretasie, kan karakters ook gelees word vir hul betekenis: in dié geval word logogramme uitgespreek en ideogramme is bloot determinatiewe.[13]
’n Hiëroglief wat as ’n logogram gebruik is, verteenwoordig die objek waarvan dit ’n voorstelling is. Logogramme is daarom die mees gebruikte selfstandige naamwoorde; hulle het altyd ’n vertikale streep wat hul status as logogram aandui; in die teorie behoort alle hiërogliewe as logogramme gebruik te kan word. Logogramme kan vergesel word van fonetiese aanvullers. Hier is ’n paar voorbeelde:
– rꜥ; betekenis: "son";
– pr; betekenis: "huis";
– swt (sw+t); betekenis: "riet";
– ḏw; betekenis: "berg".
In sommige gevalle is die semantiese konneksie indirek:
– nṯr; betekenis: "god" – die karakter stel ’n tempelvlag voor;
– bꜣ; betekenis: "Bâ" (siel) – die karakter is die tradisionele voorstelling van ’n "bâ" (’n voël met ’n mensekop);
– dšr; betekenis: "flamink" – die ooreenstemmende fonogram beteken "rooi" en die voël word verbind met dié kleur.
Determinatiewe word aan die einde van ’n woord geplaas. Hulle maak duidelik waaroor die woord gaan, aangesien homofoniese gliewe algemeen is. As dieselfde prosedure in Afrikaans gevolg sou word, sou woorde met dieselfde spelling gevolg word deur ’n bepalende woord wat nie gelees word nie, maar die betekenis duideliker maak: "mond (mens)" en "mond (rivier)".
Daar is verskeie determinatiewe: gode, mense, dele van die liggaam, diere, plante, ens. Sekere determinatiewe het ’n letterlike en figuurlike betekenis. ’n Rol papirus,
kan byvoorbeeld ’n boek of ’n abstrakte idee voorstel. Die determinatief vir die meervoud is drie voorstellings van dieselfde woord of drie strepe (Egipties het ook ’n duaal, of tweevoud, wat met twee voorstellings van die woord of twee strepe aangedui is).
Hier is ’n paar voorbeelde van die gebruik van determinatiewe soos geleen uit die boek Je lis les hiéroglyphes ("Ek lees hiërogliewe") deur Jean Capart, wat aandui hoe belangrik hulle is:
– nfrw (w en die drie strepe dui die meervoud aan: (letterlik) "die mooi jong mense", dus die jong militêre rekrute. Die woord het ’n jongmens-determinatief:
wat jongmense, kinders en babas aandui;
– nfr.t (.t is hier die agtervoegsel vir die vroulik): "die hubare jong vrou", met
as die determinatief vir ’n vrou;
– nfrw (die driedubbele karakter dui die meervoud aan: "fondamente (van ’n huis)", met die huis as determinatief,
;
– nfr: "klere", met
as die determinatief vir stroke materiaal;
– nfr: "wyn" of "bier", met ’n kruik
as determinatief.
Al hierdie woorde het ’n versagtende konnotasie: "goed, mooi, perfek". ’n Onlangse woordeboek, Concise Dictionary of Middle Egyptian deur Raymond A. Faulkner, gee sowat twintig woorde aan wat as nfr gelees word of wat van dié woord afgelei word.
(ii word as een letter beskou en as y getranslitereer.)
Nog ’n manier waarop hiërogliewe werk, word geïllustreer deur die twee Egiptiese woorde wat pr (gewoonlik as per getranslitereer) gespel word. Die een betekenis is "huis", en die hiëroglief is eenvoudig:
Hier is "huis" ’n logogram en beteken dus wat dit uitbeeld; dit word aangedui deur die vertikale streep.
Nog ’n betekenis van pr is die werkwoord "uitgaan". Wanneer dié woord geskryf word, is die glief ’n fonetiese simbool:
Hier staan die glief "huis" vir die konsonante pr. Die "mond"-glief daaronder is ’n fonetiese aanvuller: dit word gelees as r, wat die fonetiese lees van pr versterk. Die derde glief is ’n determinatief: dit is ’n ideogram vir werkwoorde van beweging en gee die leser ’n aanduiding van wat die woord beteken.
Egiptiese hiërogliewe is tot die Unicode-standaard gevoeg in Oktober 2009, met die uitreiking van weergawe 5.2. Die Unicode-blok vir Egiptiese hiërogliewe is U+13000–U+1342F.
, twee halfringe wat oop is na links), wat soms met die getal 3 vervang word, die Egiptiese ain is).
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Egiptiese hiërogliewe.
Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
