Shaka

Shaka kaSenzangakhona (Zoeloe: [ˈʃaːɠa]; somtyds Tshaka, Tchaka of Chaka; ca. 1787 – ca. 24 September 1828) word algemeen gesien as die Zoeloe-leier wat die Zoeloes van 'n klein stam tot op die randjie van nasieskap gelei het met 'n koninkryk tussen die Pongola- en Umzimkuluriviere in Suider-Afrika. Daar bestaan baie legendes oor Shaka. Hy is wyd bekend vir sy militêre mag en vernietiging, en ook vir sy militêre hervorming en nuwe idees.

Shaka
Koning van die Zoeloenasie
Die enigste tekening van Shaka, met 'n lang assegaai en 'n swaar skild in 1824 – vier jaar voor sy dood.
Dinastie	Huis van die Zoeloe
Bewind	1816 – 1828
Volle naam	Shaka kaSenzangakhona
Gebore	circa 1787
	KwaZulu-Natal, naby Melmoth
Gesterf	22 September 1828
	KwaDukuza, KwaZulu-Natal
Voorganger	Senzangakhona kaJama
	Nie bekend of erken nie
Opvolger	Dingaan
Vader	Senzangakhona kaJama
Moeder	Nandi

Hierdie kaart toon die opkoms van die Zoeloeryk onder Shaka (1816–1828) in die hedendaagse Suid-Afrika. Die opkoms van die Zoeloeryk      onder Shaka het ander hoofmanne en stamme gedwing om oor 'n wye gebied van Suider-Afrika te vlug. Stamme wat uit die Anglo-Zoeloeoorlog se gebied      gevlug het sluit in Sjangaans, Zwangendaba, Noord-Ndebeles, Hlubi, Ngwane en die Fengu. 'n Aantal stamme is vasgevang tussen die Zoeloe-ryk en die vooruitkomende Voortrekkers en Britse Ryk      soos die Xhosas     .

Shaka was die seun van stamhoof Senzangakhona kaJama maar was 'n buite-egtelike kind wat nie deur sy vader grootgemaak is nie, maar deur Dingiswayo, 'n Mthethwa-stamhoof. Na Shaka se vader se dood, help Dingiswayo vir Shaka om sy broer te verslaan. Shaka word so stamhoof in ongeveer 1812. In 1816 begin hy sy veroweringstogte. Binnekort regeer hy oor die grootste deel van Natal en die suidooste van Suid-Afrika.

Zoeloehoofman

Toe Senzangakhona, Shaka se vader, in omstreeks 1816 dood is, het Shaka se halfbroer, Sigujana, hoofman van die Zoeloestam geword. Shaka het egter sy halfbroer laat vermoor en sy plek ingeneem. Op ongeveer 30-jarige leeftyd word hy die hoof van sowat 1 500 Zoeloes, van wie net 500 krygers die leër uitgemaak het.

Shaka wou sy Zoeloestam, wat aan Dingiswayo van die Mtetwas onderhorig was, tot 'n magtige volk uitbou en alle teenstand uit die weg ruim. Hiervoor sou hy 'n sterk leër deur streng dissipline moes opbou. Shaka het alle krygers ouer as 40 jaar huis toe gestuur.

Die res van die krygsmag het hy in regimente, wat impi's genoem is, ingedeel. Elke impi het sy besondere naam gedra. Die krygers tussen 30 en 40 jaar is by die amaWombe of Enkele Botsing-regiment ingedeel. Die Zoeloekrygers tussen 20 en 30 het die isimPohlo of Vrygeselle-regiment gevorm, maar die uFasimba of Waas-regiment was Shaka se trots. Hierdie krygers was almal omtrent 20 jaar oud.

Hulle het hom na sy nuwe hoofkraal Bulawayo, wat naby die huidige Eshowe geleë was, vergesel. Deur die jonger krygers te verbied om te trou tensy hulle goed kon veg, het Shaka hulle ten volle aan hul krygsloopbane verbind en van hom afhanklik gemaak.

Shaka het bevel gegee dat sy krygers hul plat sandale moet weggooi, want hy het gereken dat hulle kaalvoet vinniger sou kon storm tydens 'n aanval. Hy het sy krygers so afgerig dat hulle baie vinniger van plek tot plek kon beweeg en die vyand kon verras. Ten einde hulle fiks te kry, het hy hulle baie hard en aanhoudend laat oefen. Om hulle kaal voete hard te maak, het hy hulle soms op plate dorings laat dans. Shaka het vervolgens Dingiswayo se beeshoringaanvalsformasie vir sy eie Zoeloekrygers gebruik, en dit later uitgebou tot 'n unieke en baie geslaagde aanvalstaktiek.

Sy aanvalsformasie was in die vorm van twee beeshorings opgestel, wat die krygsmag van die vyand omsingel het, terwyl die "kopgedeelte" alles voor hulle platgevee het. Dieselfde kort steekassegaai wat Shaka reeds by Dingiswayo se leër ingevoer het, het toe ook die Zoeloes se tradisionele lang gooi-assegaai vervang. Hy het elke kryger ook geleer hoe om met die linkerkant van sy skildvel die vyand se skildvel van sy liggaam af weg te druk ten einde hom met die kort steekassegaai in die blootgestelde sy by te kom.

Toe sy klein leër gereed was, het hulle tot aksie oorgegaan. Een na die ander naburige Nguni-stammetjie is deur die goed gedissiplineerde Zoeloes oorwin. Die mans van die verslane stam is gewoonlik almal summier doodgemaak, terwyl die vroue en kinders by die steeds groeiende Zoeloe-stam ingelyf is. Teen 1818 was die Zoeloes steeds soos die meeste ander stamme aan die Mtetwa-stam onderhorig.

Die magtige Dingiswayo se enigste werklike bedreiging was die magtige Ndwandwe-stam onder leiding van hoof man Zwide, wat in die noordweste gewoon het. Oorlog tussen die twee stamme was onvermydelik. Albei opperhoofde wou alleenheersers wees. In die uiteindelike stryd wat gevolg het, is Dingiswayo om die lewe gebring en moes die leierlose Mtetwa terugval. Dingiswayo het egter net voor sy dood vir Shaka ontbied en Shaka het die stam spoedig onder beheer gekry.

Deur Zwide te verslaan en die Ndwandwe se mag heeltemal te breek, het hy nou sowel die Ndwandwes as die Mtetwas en al hulle volgelinge - sowat 200 stamme - aan hom onderhorig gemaak. Shaka se leër van 'n skrale 500 man het tot sowat 50 000 krygers gegroei. Skaars 10 jaar later sou hy met hierdie mag 'n gebied van meer as 500 000 km² beheer.

Dingiswayo word later vermoor deur Zwide, 'n magtige stamhoof van die Ndwandwe (Nxumalo) stam. Shaka het dit op homself geneem om Dingiswayo se dood te wreek. In een geval het Zwide ontsnap, maar het Shaka vir Zwide se moeder, 'n sangoma, vermoor. Volgens oorlewering het Shaka haar in 'n hut toegemaak met hiënas of jakkalse binne wat haar verskeur het. Die volgende dag het Shaka die hut tot die grond afgebrand. Shaka was egter steeds gretig om Zwide te vermoor. In ongeveer 1825 het die twee leiers mekaar ontmoet naby Pongola. Die oorwinning het aan Shaka gegaan, maar hy het swaar verliese gely, onder andere sy militêre hoof – Umgobhozi Ovela Entabeni.

Later jare

In 1824 sluit Shaka 'n verbond met die Europeërs om sy koninkryk uit te brei. Hy gee onder andere aan hulle toestemming om Port Natal (nou Durban) te bewoon. Shaka se toegewings aan die Europeërs was een van die oorsake van groeiende onmin onder sy eie mense. Die ander was sy vreemde optrede na die dood van sy moeder, Nandi. Hy het beveel dat geen mielies geplant mag word in daardie jaar nie, en geen melk gebruik mag word nie. Hy het ook beveel dat enige vrou wat swanger word vermoor sou word saam met haar man. Groot getalle mense is volgens oorlewering doodgemaak omdat hulle nie genoegsaam gerou het nie, en koeie is geslag om hulle kalwers te laat voel hoe dit is om 'n moeder te verloor.

Dingaan en Umhlangana kaSenzangakhona, twee van Shaka se halfbroers, probeer twee keer om Shaka te vermoor, en dit gebeur waarskynlik in September 1828. Alle beskikbare Zoeloemagte was in die noorde, en die koninklike kraal was kritiek kort aan sekuriteit. 'n Induna genaamd Mpoba het 'n afleiding geskep, en Dingaan en Umhlangana kaSenzangakhona het Shaka vermoor.

Alhoewel sekere films en boeke 'n dramatiese toespraak noem deur Shaka gegee voor sy dood oor toekomstige Europese imperialisme, is daar nie definitiewe bewyse hiervan nie. Dit is ook onwaarskynlik dat Shaka in 'n groot seremonie begrawe is. Sy liggaam is klaarblyklik in 'n leë graanpit gegooi en met klippe toegepak. Die presiese ligging is nie bekend nie, maar daar word gereken dit is êrens naby die hedendaagse KwaDukuza in KwaZulu-Natal.

Shaka se halfbroer Dingaan het die bewind oorgeneem, met so 'n kragtige aanval teen pro-Shaka elemente en stamhoofde dat dit in 'n burgeroorlog ontaard het. Dingaan het vir ongeveer 12 jaar regeer waartydens hy rampspoediglik teen die Voortrekkers en sy ander halfbroer Mpande kaSenzangakhona geveg het. In 1840 het Mpande met ondersteuning van die Boere en die Britte die Zoeloeleierskap oorgeneem, en vir 30 jaar regeer. Later in die 19de eeu word die Zoeloes een van die enigste Afrikastamme wat dit regkry om die Britse weermag te verslaan, in die Slag van Isandlwana.

Eksterne skakels

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 93

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Shaka.
• The South African Military History Society - The Zulu Military Organization and the Challenge of 1879
• Die geskiedenis van Shaka (in Engels)

Voorafgegaan deur Senzangakhona kaJama

Koning van die Zoeloenasie 1816–1828

Opgevolg deur Dingaan