Vaalharts-besproeiingskema
Die Vaalharts-besproeiingskema is in 1934 op die been gebring in die omgewing waar die Hartsrivier in die Vaalrivier vloei, sowat 80 km noord van Kimberley, as deel van die nasionale heropbouprogram ná die Groot Depressie.
Dit is die grootste projek van sy soort suid van die ewenaar en versprei water uit die Vaal- en Hartsrivier deur middel van kanale oor 'n groot gebied, wat voorheen redelik droog was. Dit het tot die ontwikkeling van dorpe soos Jan Kempdorp (wat deels in die Noord-Kaap en deels in Noordwes is) en Hartswater aanleiding gegee. Van die vernaamste verboude gewasse is graan en neute.
Die skema was reeds voor die einde van die negentiende eeu die geesteskind van Cecil John Rhodes, maar dit is eers in 1934 verwesenlik toe die nodige wetgewing deur die parlement aanvaar is.
Geskiedenis
wysigIn die 1870's het dit aan die lig gekom dat die Hartsriviervallei laer as die bedding van die Vaalrivier by Veertienstrome lê. [1] Die rif wat die skeiding tussen die beddings van die Vaal- en Hartsriviere vorm, het digby Veertienstrome 'n lae nek van slegs 8 meter bo die Vaalrivier en van hier af kon 'n kanaal water vanaf die Vaalrivier na die laagliggende vallei in die huidige Vaalharts voer.
In 1881/'82 het die Kaapse parlement die gebied laat opmeet met die doel om so 'n kanaal te bou, maar dié plan is later laat vaar weens 'n geldtekort. [2]
Voorbereiding vir die Vaalhartsprojek is gedurende 1926 en 1927 begin. As deeltydse reaksie op die armblankevraagstuk, is 'n komitee aangestel om te besin oor die werkloosheidsprobleem onder blanke boere.
In November 1933 het hierdie komitee voorgestel dat die Vaalhartsprojek tesame met die Loskop-besproeiingsskema op die been gebring word.
Die Vaalrivier het gedurende die droogte van 1930 opgedroog en die Randse Waterraad genoop om tesame met die regering 'n dam te bou by die punt waar die Vaal- en Wilgerivier saamvloei. Die regering het die bou van die dam goedgekeur met die bedoeling dat water geberg sal word vir die Vaalhartsprojek. Water, soos benodig uit die Vaaldam, versamel 675 km stroomaf by die wegkeringsbank waar dit dan met die hoofkanaal na die Hartsriviervallei herlei word.
Daar is altesame 126 kilometer verskaffingskanale en 540 kilometer ruggraatkanale, alles met sementbeton versterk.
Die Bloemhofdam bestaan uit ongeveer 1 264 miljoen kubieke meter water wat te staan kom tot ongeveer 50% van die water in die Vaaldam. Die damwal was so ontwerp dat dit met drie meter verhoog kan word om dan uit 2 750 miljoen kubieke meter water te bestaan. Die Vaalharts-besproeiingskema word onderskei deur die bestendige beplanning van die kanaalstelsel, met die hoofdeel van die skema 'n enkele deurlopende kanaal met konstante afwaartse vloei. Dié kanaal is 32 kilometer lank en ongeveer 6 tot 11 meter wyd.
Die landsdepartement het die grondgebied oorgeneem en eiendomme is opgedeel in blokke wat alfabeties afgemerk is van Jan Kempdorp (suid) na Magogong (noord). Die suidelike deel van Jan Kempdorp is die weskanaal area wat die Hartsvallei genoem word.
Die eerste 80 plase was teen 1938 gereed en 'n komitee is aangestel om die aansoeke te ontvang en verwerk. Hierdie komitee het bestaan uit 'n voorsitter, wat die superintendent van die besproeiingsskema was, 'n sekretaris, 'n streeksverteenwoordiger, 'n lid van die distrikslandsraad en die streeksbestuurder van die landsdepartement.
Die eerste boere is in April 1938 gevestig, elkeen op 'n perseel van ongeveer 30 morg (25 ha), met 'n 2- of 3-slaapkamer woonhuis en sinkbuitegeboue. Op elke eenheid was 10 morg reeds ontbos en die res moes die boer self ontbos en voorberei. As in ag geneem word dat die gebied uiters ruig met kameeldoringbome, rosyntjiebosse, vaalbosse en 'n verskeidenheid struike begroei was, was die taak van ontbossing, slegs met behulp van ongeleerde muile of osse, 'n veeleisende taak.
Aansoekers jonger as 50 jaar met afhanklikes was verkies bo ongetroudes. Boere wat hul plase verloor het as gevolg van onvoorsiene omstandighede was ook bevoordeel. Mense wat reeds indiensgeneem was, was nie oorweeg nie en werklose aansoekers was ook nie noodwendig in ag geneem nie.
Plase in Blokke A en B was eerste toegeken. Die blokke se nommers was op kaarte neergeskryf en in 'n houer geplaas. Suksesvolle aansoekers was deur die landsdepartement in kennis gestel om hulself aan te meld by die kantore in Andalucia (Jan Kempdorp). Hulle moes dan 'n genommerde kaart uit die houer trek om te bepaal wie watter plaas ontvang.
Suksesvolle aansoekers was voorsien van 'n groep donkies, twee melkkoeie, 'n wa, harnas, ploeg, gereedskap, saad en kunsmis. Boere is aangestel op 'n toetsbasis vir 2 tot 3 jaar en moes die regering met 'n deel van hul oesinkomste vergoed vir gebruik van die land. Na 10 jaar kon die boere die grond aankoop en grondbriewe daarvoor bekom.
Hierdie boere was nie toegelaat om werknemers aan te stel nie en die hele familie insluitende die kinders het aan die boeraktiwiteite deelgeneem.
Donkies is deur die boere gebruik om te ploeg, gereedskap te sleep, stompe te verwyder en vir ander algemene werk. Niemand was toegelaat om 'n motorvoertuig te besit nie, en dié wat wel een besit het, was verplig om die sleutels by die landsdepartement in te handig.
Die boerderye het op 'n eksperimentele wyse begin, aangesien beide die boere en hul voorligters ewe in die duister was oor wat in dié gebied sal aard. Mettertyd het die lewensvatbaarheid van koring-, lusern- en grondboontjie-produksie deurgeskemer.
Bron
wysig- Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.