Vesel
'n Vesel is 'n filament wat baie langer (>3x) is as sy deursnee. Gewoonlik is dit chemies 'n polimeer wat in uitgestrekte toestand is. Vesels kan dikwels tot drade of tou saamgespin word en het baie toepassings.[1]
Plantaardige vesels word al vir duisende jare vir veral die vervaardiging van klere gebruik. Die Egiptenare het reeds omtrent 3 400 v.C. vlas gespin, terwyl die inwoners van Indië klere van katoen gemaak het. Met verloop van tyd is ander gewasse ontdek en ter wille van hulle vesels verbou. Veselgewasse kan (botanies) in saad-, vrugte-, bas- en bladvesels ingedeel word.
'n Verdere indeling kan op grond van die tegniese eienskappe van die vesels gemaak word, naamlik fyn vesels, growwe, sagte vesels en growwe, harde vesels. Die fyn soorte word veral vir die vervaardiging van klere gebruik, terwyl growwer vesels vir die maak van matte, seile en tou gebruik word. Katoen is die belangrikste plantaardige vesel. Kunsvesel het die mark vir natuurlike vesels geweldig laat afneem, maar indien die prys van grondstowwe bly styg, sal natuurlike vesels weer meer gesog word.
Volgens hul bron is daar verskeie soorte vesels:
- Minerale vesels soos asbes of glasvesel
- Sinteties-chemiese vesels soos nylon of kevlar
- Dierlike vesels soos wol
- Plantvesels soos katoen, sisal of die vesels van bobbejaan-se-dood
Vlas
wysigDie Egiptenare het duisende jare gelede al hul dooies toegewikkel in linnedoeke wat van vlas gemaak was. In Europa was die vervaardiging van linne die belangrikste sektor van die tekstielbedryf totdat katoen gedurende die 18e eeu op groot skaal ingevoer is.
Teenswoordig word vlas hoofsaaklik in Oos-Europa (Sowjetunie, Pole en Tsjeggo-Slowakye) verbou, terwyl Frankryk die grootste vlasprodusent in Wes-Europa is. Vlasvesels word van die stingel van hoofsaaklik Linum usitatissimum verkry. Die lynsaad word in die lente gesaai en na 3 tot 4 maande kan die plant geoes word. Vlas word 80 tot 120 cm lank en die blom is klein en blou of wit. Vlas word nie gemaai nie, maar met behulp van 'n werktuig uit die grond getrek om te verhoed dat daar van die vesel verlore gaan.
Verwerking van vlasvesel
wysig.jpg)
Nadat die vlasstingels gedroog is, word die vlas gerepel. Vroeër is die vlas met die hand gerepel deur dit deur die lang tande van 'n vlaskam te trek. Vandag word dit tussen 2 loopbande vasgeklem en deur die repelkam (vlaskam) gevoer. Lynolie kan van die vlassaad gemaak word, en in sommige lande word vlas hoofsaaklik vir dié doel aangeplant.
Die belangrikste bewerking wat vlas ondergaan, is die rootproses (weking}, waardeur die vlasvesel van die res van die stingel losgemaak word. Die murg van die stingel is 'n holte wat deur 'n houtagtige laag omring word. Die houtsilinder word deur die kambium omring en daaromheen is die primêre skors met die veselbundels wat die lang, dun stingels verstewig. 'n Veselbundel kan 90 tot 100 cm lank wees en is opgebou uit elementêre vesels wat 20 tot 50 mm lank is.
Die rootproses breek die pektien tussen die veselbundels en die skors deur middel van bakterieë of chemiese stowwe tot 'n oplosbare pektiensuur af. Indien die rootproses te lank duur, word die pektien in die bundels ook in 'n suur omgesit, wat meebring dat die vesels korter word en die waarde daarvan verminder. Nog 'n nadeel van 'n lang rootproses is dat die vesels 'n donker kleur kry. Daar is verskillende rootprosesse, soos om die vlas in geute met modder te bedek.
Die proses bring egter ook mee dat die vesels baie verdonker. Vlas kan ook op die land gelos en deur middel van dou geroot word. In die geval moet die vlas gereeld omgedraai word sodat die rootproses eweredig kan geskied. In koue lande soos die Sowjetunie word vlas in die sneeu geroot. Voorheen is vlas dikwels in riviere, mere of kanale geroot, maar vandag word die metode feitlik nie meer toegepas nie van wee die besoedeling wat dit meebring.
Bogenoemde prosesse is kouewaterprosesse; met die warmwaterproses word die vlas vir 3 tot 4 dae in bakke water by 'n temperatuur van 34 °C geplaas. Laastens is daar die chemiese rootmetode, waarvolgens swaelsuur by die water gegooi word. Die metode duur baie korter. Vervolgens word die vlas deur geriffelde rollers gevoer om die stingels te knak sodat die houtagtige deeltjies uit die vlas verwyder kan word. Die vlaslint is nou gereed om gehekel en gespin te word.
Tydens die hekelproses word die laaste stukkies bas sowel as die kort vesels verwyder. Die kort vesels word meestal tot growwe vlaskamselgaring verwerk. Vlas kan nat, halfnat of droog gespin word. By eersgenoemde proses word die voorgaring deur ʼn bakkie met lou water gevoer sodat die pektien wat die elementêre vesels bind, sag kan word. Die spinproses lewer garing wat glansend en dig is, nie pluis nie, fyner gespin kan word en minder vog opneem. By die halfnatspinproses word die garing oor 'n nat koperroller gevoer.
Vergelyking tussen linne en katoen
wysig
Omdat linne (vlas) meer bewerking verg en meer vesel gedurende die bewerkingsprosesse verlore gaan, is dit duurder as katoen. Linne het egter meer glans, is sterker en neem makliker vog op. Dit kan 25 % vog opneem sonder dat dit nat voel en is dus 'n baie geskikte materiaal vir handdoeke en vadoeke.
Linne is sterker as katoen omdat dit dikker en ook gladder is. Dit het meer glans as katoen en neem dus moeiliker stof op. Linne het egter ook nadele: dit is nie baie rekbaar nie en kreukel maklik. Hoewel dit maklik was en kleur, stryk linne baie moeilik. Die treksterkte van gebleikte linne is swak omdat bleikmiddels die binding tussen die vesels skaad.
Sisal
wysig.jpg)
Sisal (Agave sisalana) is 'n harde vesel wat vir die vervaardiging van kabels, skeepstou, bindtou en matte gebruik word. Die gewas is inheems in Mexiko, maar word vandag ook in die ander dele van die Amerikas, Afrika en Asië verbou.
Tanzanië en Brasilië is die grootste sisalprodusente. Afrika-lande waar sisal op groot skaal verbou word, is Angola, Kenia, Madagaskar en Mosambiek. In Suider-Afrika is sisal 'n belangrike landbouproduk in die nasionale state, veral Gazankulu en Lebowa, en dit word ook in Transkei, KwaZulu-Natal en Noordoos-Gauteng verbou.
Sisal is 'n meerjarige plant met groot, reguit blare en darings aan die punt. Sisalplantjies word verkry van "bulbils" (bolletjies) wat by die sisalblom vorm, en is na 3 jaar gereed om geoes te word. By moderne plantasies word die onderste blare egter reeds na 2 jaar met 'n skerp mes afgesny. Die blare word deur 'n ontveselmasjien wat die vesels uittrek, gevoer. Daarna word die vesels herhaaldelik gewas om al die plantsappe te verwyder.
Die skoongewaste vesels word vervolgens in die son gehang om droog te word. Kort vesels word afsonderlik gedroog en vir die vervaardiging van onder meer matrasse gebruik. Tot hier vind die bewerking gewoonlik by die plantasie plaas: daarna word die vesels gebaal en na die fabriek gestuur. By die fabriek word dit in ʼn kardeer- en lontmasjien gevoer, waar dit losgetrek en in lang, breë toue op tolle gedraai word (sisalvesel is sterk, maar nie baie elasties nie).
Die proses word 'n hele aantal keer herhaal en die lonte word elke keer dunner getrek totdat die vereiste dikte verkry is. Daarna word die lont in 'n dun tou soos bindtou of seilgare gespin. Die dun toue word verder saamgedraai in dik, sterk toue of word in 'n growwe materiaal geweef.
Ander gewasse
wysigVesels kan deur die sade, bas, vrugte of blare van ʼn plant gelewer word en word dienooreenkomstig ingedeel. 'n Verdere indeling kan op grond van die betrokke vesel se tekstuur gemaak word. Fyn vesels soos katoen, vlas en ramie word gebruik vir die vervaardiging van fyn weefsels, veral klere. Jute en kenaf is growwe, sagte vesels en word gebruik vir sakke, sagte tousoorte en 'n onderlaag vir tapyte. Hennep, klapperhaar en manillahennep is growwe, harde vesels en word vir tou, kabels, nette en matte gebruik.
Kapok en klapperhaar
wysigKapok en klapperhaar word albei van vrugte verkry. Kapok of sykatoen is afkomstig van die boom Ceiba pentandra. 'n Kapokboom lewer 1 000 tot 4 000 kolfvormige vrugte per jaar. Die vesel is binne-in die vrug en huisves die sade.
Die vesel word uit die vrug verwyder en in die son gedroog. Die pitte kan met behulp van 'n masjien verwyder word, maar die ·meeste pitte val uit wanneer die vesel uitgedop word. Kapokvesel kan nie gespin word nie omdat dit te swak en kort is. Bowendien is die vesel besonder glad vanweë die wasagtige bolaag en omdat dit nie 'n natuurlike karteling het nie. 'n Belangrike eienskap van kapok is dat die vesels baie lugtig en dus geskik vir gebruik as isolasiemateriaal en vulmateriaal (byvoorbeeld vir matrasse) is.
In die meeste gevalle word kapok vandag egter deur spons vervang. Kapok word hoofsaaklik in Suidoos-Asië (veral Java) verbou. Die vrug van die kokospalm (Cocos nucifera), die kokosneut of klapper, is met 'n dik laag vesels bedek wat klapperhaar genoem word. Die klapperhaar word ook deur middel van die rootproses (soos in die geval van vlas) van die vrug geskei. Die vesel is sterk en duursaam, word nie deur seewater aangetas nie en dryf op water sodat dit uiters geskik is vir skeepstoue. Omdat die vesels nie stof opvang nie, word klapperhaar ook vir borsels, besems en matte gebruik. Sri Lanka, Indië en Java is die grootste produsente.
Jute, hennep en ramie
wysigNaas katoen is jute die belangrikste plantaardige vesel. Dit is 'n binnebasvesel wat verkry word van Corchorus capsularis en Corchorus olitorius, wat feitlik net in die Gangesvallei en die delta van die Brahmapoetra verbou word.
Dit is ook Bang la Desj se belangrikste uitvoerproduk. Kenaf (Hibiscus cannabinus), wat baie soos jute lyk, het sagte vesels en word hoofsaaklik in Asië verbou vir die vervaardiging van papierpulp. Hibiscus sabdariffa is ligter, sterker en beter teen vog bestand. Daar word gewoonlik nie 'n onderskeid getref tussen jute, kenaf en die vesel van Hibiscus sabdariffa nie. Hulle is almal eenjarige plante met lang stingels.
Die stingels moet geoes word sodra die plant in bloei kom, anders verhout die vesels en verloor hulle hulle elastisiteit. Die stingels word in lopende water gegooi en die vesel word van die res van die weefsel verwyder en verlot. Die lotverwerking besorg die kenveselgewasse merkende reuk van jute en maak die vesel soepeler. Omdat vog, lug en lig die vesels verswak, is die toepassingsmoontlikhede van jute beperk tot die vervaardiging van sak en goiing, maar dit kan ook as basismateriaal vir matte en linoleum gebruik word.
Hennep word al vir minstens 3 000 jaar verbou en is oorspronklik van Asië afkomstig. Teenswoordig word hennep (Cannabis sativa) in Suid en Oos-Europa, China, Indië en Japan verbou. Hennep lyk baie soos vlas, maar die vesels is 'n bietjie sterker en growwer en beter water en weerbestand. Dit word hoofsaaklik vir die vervaardiging van visnette, seildoeke, brandslange, tou en skoenmakersgaring gebruik. Ramie is 'n tropiese basvesel afkomstig van Boehmeria nivea, wat hoofsaaklik in China en Brasilië en op die Filippyne verbou word.
Die vesels van ramie is besonder kosbaar, sterk en glansend. Dit word ook spierwit wanneer dit gebleik word en word daarom vir lakens, slope, kant en gordyne gebruik. Omdat ramie nie tot as verbrand nie, word dit vir gloeisakkies in gaslampe gebruik.
Manilla
wysig
Manilla is afkomstig van Musa textilis, 'n plant wat baie soos 'n piesangboom lyk. Die vesel word uit die blare van die plant verkry. Dit is lig, sterk en goed teen soutwater bestand. Dit word vir allerlei soorte tou en kabel gebruik. Indonesië en die Filippyne is die belangrikste uitvoerders van manilla.
Eienskappe
wysigTreksterkte
wysig'n Belangrike eienskap van 'n vesel is sy treksterkte: watter krag kan die vesel weerstaan indien dit uitgerek word. Sisalvesels het byvoorbeeld 'n hoër treksterkte as polipropileenvesels en hulle treksterkte is vergelykbaar met PVA s'n.[2] Daar word onderkei tussen die breeksterkte: die totale krag wat nodig is om die vesel te breek en die treksterkte wat die breeksterkte per eenheid-deursnee-oppervlakte is. [3]
'n Ander belangrike grootheid is die trekmodulus wat as die verhouding van die trekspanning en die rek gedefinieer word.
Sien ook
wysigBronne
wysig- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 140 - 143
Verwysing
wysig- ↑ ""Fibers"" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Januarie 2019. Besoek op 19 Januarie 2017.
- ↑ The durability of natural sisal fibre reinforced cement-based composites De Klerk, Marthinus David Thesis (MEng)--Stellenbosch University, 2015..
- ↑ gadi.agric.za Die Noodsaaklikheid van Gesonde Groei in Wol, J. J. Venter.
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Vesel.
