Gazankulu

Gazankulu was 'n semi-onafhanklike swart selfregerende gebied, ‘n voormalige Bantoestan (tuisland) in die noordooste van Suid-Afrika wat deur die Nasionale Party-regering geskep is.

Gazankulu
Gazankulu Regering

← 1971 – 1994 →
Vlag Wapen
Volkslied: Hosi Katekisa Afrika
Ligging of Gazankulu Ligging van Gazankulu in Suid-Afrika
Hoofstad	Giyani
Taal/Tale	Tsonga, Engels, Afrikaans
Regering	Republiek
Wetgewer	Parlement
Historiese tydperk	Apartheid
- Stigting	1971
- Weer ingelyf in Suid-Afrika	27 April 1994
Oppervlakte
- 1994	7 484 km2 2 890 sq mi
Bevolking
- 1994 skatting	803 806
Digtheid	107,4 /km²  278,2 /sq mi
Geldeenheid	Suid-Afrikaanse Rand

Gazankulu was geleë in die noordooste van die voormalige Transvaalprovinsie. Die gebied het onder beheer van die Shangaan-Tsonga mense gekom nadat Soshangane, een van Shaka se generaals, noordwaarts gevlug het voor 1820 en sy eie koningkryk tussen Tsongas in Gazaland in Mosambiek gestig het. Na skermutselings met die Portugese in Mosambiek, het hy en sy volgelinge gevlug en in 1895 in die Zuid-Afrikaanse Republiek gevestig.

Gazankulu het bestaan uit vier areas wat aan die Nasionale Krugerwildtuin grens en gesamentlik ongeveer 760,000 hektaar beslaan het. Die area is tipies Laeveld met gematige winters en warm somers. Besproeiing uit die Letaba- en Sabieriviere het landbou laat gedy en koring, sisal, mielies en groente word in die gebied verbou.

Die Nasionale Party-regering was die vernaamste finansierder van die Gazankuluregering. In 1962 kry die Shangaan Territoriale Gesag gestalte en die eerste wetgewende vergadering sit in 1971. Gazunkulu het 'n selfregerende gebied geword in 1973. 'n Hoofminister was die hoof van die uitvoerende gesag in Gazankulu bygestaan deur 'n kabinet van sewe lede. Die parlement, of wetgewende vergadering, het 68 lede gehad waarvan 26 hoofmanne outomaties “verkies” is, 16 deur die SA-regering aangewys is en 'n verdere 26 verkies is.

Ná die eerste demokratiese verkiesing van 1994 is Gazankulu heringelyf by die Republiek van Suid-Afrika, as deel van die huidige Limpopo- en Mpumalangaprovinsies.

Geskiedenis

Gazankulu het in 1969 selfregering van die sentrale regering ontvang, met sy hoofstad in Giyani. Gazankulu-tuisland strek amptelik vanaf Elim-hospitaal, naby Makhado, dan ooswaarts deur die Levubu-riviervallei, die dorpies Valdezia en Bungeni is die twee grootste Tsonga-nedersettings in die Levubu-riviervallei, met 'n gesamentlike bevolking van meer as 50 000 mense, volgens die middel-2015-bevolkingstatistieke en strek tot by die oewer van die Sabierivier naby Skukuza in Hazyview in Mpumalanga. Die totale afstand van Gazankulu, van Elim Hospitaal tot Hazyview, was 317 km, wat 'n afstand gelykstaande is aan 'n reis vanaf Pretoria na Bandelierkop in Limpopo, met 3 groot eksklawes, wat Bosbokrand, Tzaneen en Phalaborwa was.

Voor die 1913 Grondwet was Bosbokrand, Phalaborwa en Tzaneen nie Tsonga-eksklawes nie, hulle was fisies verbind met ander Tsongas van Elim, Giyani en Malamulele. Die 1913 Grondwet het 3 groot Tsonga-eksklawe tot gevolg gehad, gedurende die 1960's het professor H.W.E Ntsanwisi onsuksesvol die sentrale regering se eensydige grondafbakenings teengestaan, wat ongelukkig tot 3 groot Tsonga-eksklawes gelei het. Ten spyte van professor Ntsanwisi se protes teen eensydige grondafbakenings, het die sentrale regering voortgegaan om 3 groot Tsonga-ekslawes te skep, wat die Tsonga-mense onvoorwaardelik teengestaan het gedurende die 1960's, 1970's en 1980's. Gazankulu het grense gedeel met ander swart tuislande, wat Venda, Lebowa en KaNgwane was. Hierdie 3 ander swart tuislande, soos Gazankulu, het ook grondgrype en onregverdige grondtoekennings van die sentrale regering ervaar.

Townships van Gazankulu

Daar was 10 formele townships in Gazankulu, wat almal van die laat 1960's tot die laat 1980's deur die Apartheidsregering geskep en gebou is. Hulle is Waterval in Elim, Giyani in Giyani, Malamulele in Malamulele, Nkowankowa buite Tzaneen, Lulekani buite Phalaborwa, Acornhoek in Bosbokrand, Thulamahashe in Bosbokrand, Dwarsloop in Bosbokrand en Mkhuhlu in Hazyview. Die bogenoemde townships is gebou op grond wat besit was deur plaaslike tradisionele leiers of stamhoofde.

Hospitale van Gazankulu

Gazankulu het 9 distrikshospitale gehad, naamlik; Elim-hospitaal in Elim, Nkhensani-hospitaal in Giyani, Vuxakeni-psigiatriese hospitaal in Giyani, Malamulele-hospitaal in Malamulele, Letaba-hospitaal in Tzaneen, Shiluvane-hospitaal in Tzaneen, Tintswalo-hospitaal in Bosbokrand, Masana-hospitaal in Bosbokrand en Matikwana-hospitaal in Hazyview. Boonop is hierdie distrikshospitale aan meer as 150 gemeenskapsgesondheidsentrums en klinieke verbonde. Masana Hospitaal is in die hartjie van Bosbokrand, in die suidelike deel van die land geleë. Elim-hospitaal in Waterval, Masana-hospitaal in Bosbokrand en Shiluvane-hospitaal in Tzaneen was Switserse Sendinghospitale, wat gestig is deur die Switserse sendelinge wat die Evangelie aan die Tsonga-mense gebring het.

Winkelsentrums van Gazankulu

Gazankulu het 16 moderne winkelsentrums gehad, naamlik Bindzulani in Nkowankowa; Elim Mall in Elim, Hubyeni Shopping Centre in Elim, Giyani Regional Mall, Masingita shopping complex (Giyani), Masingita Mall (Giyani), Masingata Plaza (Giyani), Malamulele Crossing, Mangalani Winkelkompleks, Acornhoek Plaza, Acornhoek Mall (Bosbokrand), Thulamahashe Plaza (Bosbokrand), Thula Mall in Thulamahashe, Dwarsloop Mall (Bosbokrand), Twin City Bushbuckridge en Mkhuhlu Plaza (Hazyview).

Nywerheidsones van Gazankulu

Daar was twee groot nywerheidsones in Gazankulu, wat Letaba in Tzaneen en Mkhuhlu in Hazyview was. Alle nywerheidsbeleggings in Gazankulu was in hierdie twee dorpe gekonsentreer, wat ook nywerheidsones in die ou Transvaal Provinsie was.

Distrikte in 1991

Distrikte van die tuisland en bevolking in die 1991-sensus.

• Mhala: 253,297
• Ritavi: 143,702
• Giyani: 212,226
• Malamulele: 179,326
• Lulekani: 38,770
• Hlanganani: 127,450

Gedwonge verskuiwings en grondvermindering

Die grond van die Tsonga-mense begin by Elim Hospitaal naby Makhado / Louis Trichardt en eindig in Skukuza naby Hazyview in Mpumalangaprovinsie. Vanaf die jaar 1899 tot die 1960's is die grond in klein stukkies afgesny deur die Koloniale Regering tot die Tsonga-grond tot vier gebiede verminder is. Die afsny van Tsonga-grond was in ooreenstemming met die 1913 Grondwet, waar 13% van Suid-Afrikaanse grond aan Tuislande toegeken is.

Onder die leierskap van professor H.W.E Ntsanwisi, het Gazankulu die gedwonge verwydering van Tsonga-mense in die volgende gebiede gedurende die 1960's suksesvol teengestaan, Elim Shirley-gemeenskap, die sentrale regering het reeds die plan gefinaliseer om die Tsonga met geweld van Elim Shirley-plase te verwyder en hulle te skuif na 'n droë plek in Malamulele. Professor Ntsanwisi het die regering van die dag suksesvol uitgedaag teen die gedwonge verwydering van die Elim Shirley-gemeenskap, tot vandag toe geniet die Tsonga-mense by Elim Shirley steeds hul grondregte. Elim-hospitaal, wat ook na 'n dorpie in Malamulele verskuif sou word, is vandag 'n lewende Tsonga-monument binne die Elim Shirley-gemeenskap.

Eksterne skakels

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Gazankulu.
• (en) "Gazankulu". Encyclopædia Britannica. Besoek op 24 Junie 2019.