Wa
’n Wa is ’n voertuig wat vir die vervoer van goedere en ook mense gebruik word en is meestal vierwielig, soos ’n ossewa, perdewa (wat albei deur diere getrek word), sleepwa en ’n woonwa.
Dit is bekend dat die wiel en die wa min of meer dieselfde tyd ontwikkel is, vermoedelik heel eerste deur die Mesopotamiërs sowat 5 500 jaar gelede, toe mense ontdek het dat dit heelwat makliker is om sleë te trek wanneer dit met houtwiele toegerus is. Daarna het die wa vinnig veld gewen in Europa en die sentrale deel van Asië. Dit was hoofsaaklik tweewielwaens en die Grieke en Romeine het byvoorbeeld later ligter en vinniger waens as dié van die Egiptenare gebou.
Die vierwielwa is waarskynlik eerste deur die Duitsers in die tydperk van sowat 400 v.C. tot sowat 1400 n.C. gebou en geleidelik verbeter. Britse goewerneurs van die Amerikaanse kolonies het die eerste waens aan Noord-Amerikaners bekend gestel en die ossewa met seile om (die “prairie schooner” genoem) is die eerste keer deur Duitse boere van Pennsilvanië gebou en het daarna het ’n onmiskenbare rol gespeel in die ontwikkeling van Amerika. Suid-Afrika se eerste, groter ossewaens was ook deur die Duitse ossewa beïnvloed.
Die woord wa is goed ingeburger in die Afrikaanse taal en word gewoonlik doeltreffend saam met ander woorde ingespan, soos ’n kruiwa, vuurwa, vangwa, bokwa, kolewa en waenhuis.
Ossewa
wysigDie Suid-Afrikaanse geskiedenis wemel van verwysings na ossewaens, wat reeds in die sewentiende eeu in die Kaap gebruik is om onder meer klippe aan te ry vir die bou van die fort – een of twee jaar nadat Jan van Riebeeck en sy geselskap in 1652 daar opgedaag het. Dit was ook die noodsaaklike vervoermiddel wat die Voortrekkers na hul noordelike bestemmings vervoer het. Die swaarder ossewa waarmee aanvanklik vrag aangery is, is gegrond op die Nederlandse boerewa en die ligter weergawe van die Voortrekkers (die kakebeenwa) is as beide vervoermiddel en blyplek ingerig.
Die ossewa is vroeg reeds in Europa, Australië en Nieu-Seeland gebruik en die vroeë Amerikaanse pioniers in die negentiende eeu het in soortgelyke waens getrek. Waens is ook gebruik in die oorgangstyd van die Mexikaanse bewind na Amerikaanse bewind ná 1848 en die goudkoors van San Friscisco in die piekjare van sowat 1848-1854.
Wat die Suid-Afrikaanse ossewaens betref, is vroeg reeds besef dat ’n ligter en kleiner wa met groter wiele die ruwe terrein beter sou kon hanteer. Die ontwerpe het ook ’n raamwerk ingesluit vir seile, wat veral in die nagte skuiling teen die elemente en wilde diere moes bied.
Sowat 10-16 osse in jukpare ingespan moes die ossewa oor soms moeilike terrein trek en gevolglik is gemiddeld teen stappas (op die beste sowat 5 km/h, oftewel 12 minute vir elke kilometer) gevorder. Om oor steil hellings en deur riviere te kom, het uiteraard baie langer geneem. Die kleiner en groter wiele – wat baie vernuftig ontwerp is en van verskeie houtsoorte met verskillende hoedanighede gebruik gemaak het – moes ook dikwels omgeruil om die wa meer horisontaal teen hellings te hou.
’n Reis per ossewa was egter nie net stadig nie, maar ongerieflik en uitputtend vir die passasiers en selfs die touleier en die span osse. Om daagliks gemiddeld 30 km in ses ure te vorder, was ’n uitdaging vir die betrokkenes. Intussen was daar ook brekasies, wat selfs ’n reis van Kaapstad na Swellendam moeilik in minder as 60 ure (sowat 10-14 dae) moontlik gemaak het. Om van Kaapstad na Stellenbosch oor die sanderige Kaapse Vlakte te ry, het gemiddeld ses ure geneem.
Passe was veral moeilik: steil, vol slaggate en welige plantegroei, rotsagtig en sanderig: ’n wa moes dikwels afgepak en uitmekaargehaal word en vrag moes per hand deur die pas gedra word.
Interessant was dat daar reeds aan die begin van die 19de eeu padongelukke in die Kaap was. Gevolglik het graaf Caledon op 23 Junie 1809 ’n proklamasie uitgevaardig wat onder meer bepaal het dat die drywers van ossewaens en ander rytuie – soos in Brittanje – aan die linkerkant moes hou. Sou hy vir ’n ongeluk verantwoordelik wees deur nie verkeersreëls te gehoorsaam nie, moes hy die ander se skade vergoed en, by weiering, ook ’n boete van 20 riksdaalders betaal.
Die ossewa is tot aan die einde van die negentiende eeu – toe ander vervoer alledaags begin word het – gebruik om onder meer vrag, soos graan van plase na die mark, te vervoer.
Perdewa
wysig
In Europa en ook Amerika het die perdewa danksy sy spoed en beweeglikheid reeds in die tyd van die ossewa begin voorkeur kry. Van die vroeë entrepreneurs het gou die geleentheid gesien om passasiers vinniger te vervoer en, soos die Amerikaanse pospionier Alexander Todd van sowat 1850 af, pos en selfs goud oor groot afstande teen vergoeding te vervoer. Spoedaflewering is moontlik gemaak deur die tog aan te pak met ’n ruiter en perd met ’n possak, waarin selfs ou koerante was wat vir sowat $1-2 in die verafgeleë gebiede verkoop is, maar groter aflewerings is uiteraard deur perdewaens gedoen.
’n Ander Amerikaner, James Birch, het die geleentheid gesien om perdewaens in te rig (ook muile is gebruik) om passasiers oor afstande van veral 40-60 km te vervoer. Hy was een van die vroeë Amerikaanse sneldiensverskaffers (Engels: expressmen) wat mense vervoer het op “paaie” wat meestal oor eeue deur veral buffeltroppe uitgetrap is. Die wa-reisiger het dus baie ongerief verduur op roetes soos die Oregon Trail van meer as 3 000 km en die Santa Fe Trail van naby 1 300 km. Hulle is ook dikwels blootgestel aan rowers en Indiane wat die perdewaens aangeval het.
Later is die vervoer van passasiers en pos gekombineer in geriefliker perdewaens (koetse) op verbeterde paaie, soos in die goudryke Montana en Idaho, wat deur weermag-ingenieurs oor onder meer bergpasse gemaak is om nie onnodig deur riviere en moeilik begaanbare dele te reis nie. Later is die bekende Oxbow Route (van tot 4 500 km in 25 dae) deur twee ritte per week geadverteer. Die rit van sowat 600 km van Nevada tot Utah van die bekende Wells, Fargo & Company het ’n passasier in 1868 byvoorbeeld $96 uit die sak gejaag.
Treinwa
wysig
Treine is reeds van die vroeë negentiende eeu deel van die mens se bestaan. Klein treinwaens of trollies wat op houtspore loop en onder meer erts vervoer, is weliswaar al in sowat 1430 in ’n Duitse myn gebruik maar moes deur mense of diere getrek word. Die houtspore is in sowat 1790 deur ysterspore vervang maar waens moes steeds deur mens of dier getrek word.
Die Oystermouth-spoorweg in Wallis het in Maart 1807 die eerste spoordiens geword om betalende passasiers in waens te vervoer – die waens is deur perde op spore getrek.
Die deurbraakjaar in beide Engeland en Amerika was 1825, toe eers Robert en George Stephenson se Locomotion – ’n goederetrein met enkele waens vir passasiers – op ’n 61 km lange spoorlyn van Stockton na Darlington in gebruik geneem is. Die Pacific-spoorlyn is terselfdertyd in Amerika gebruik geneem.
Passasierwaens is van 1830 af saam met vragwaens op ’n spoorlyn tussen Liverpool en Manchester in Engeland in gebruik geneem en ook in Amerika het die Best Friend of Charleston waens vir passasiers beskikbaar gestel. Dit is ook interessant dat die uitreiking van seisoenkaartjies aan passasiers in 1834 in Engeland tot die begrip “pendelaars” gelei het.
In die jare van 1835 tot 1853 het ook Frankryk, Duitsland en Indië spoorlyne voltooi. Ook Australië se eerste spoorlyn is ook in dié tyd op die Tasmaniese skiereiland voltooi (1837): oop waens wat deur spanne van vier gevangenes gestoot is, is vir passasiers beskikbaar gestel.
Die gerief van die passasierswaens het deurlopend verbeter en in die 1850’s is die eerste treine met toiletgeriewe in beide Amerika en Europa in gebruik geneem. Die baie bekende en gerieflike Orient Express het ook tussen verskeie stede begin loop. In 1902 is daar ook ’n luukse trein met onder meer ’n haarkapper en uitkykwa agter op die roete van New York na Chicago in gebruik geneem.
Wat Suid-Afrika betref, het die bouwerk aan die eerste spoorlyn in die land – van Kaapstad tot by Wellington – in 1858 begin. In 1860 is ’n kort spoorlyn van net meer as drie kilometer lank van Durban-sentraal tot Die Punt in gebruik geneem. Die Kaapstad-Wellington-roete is ná verskeie oponthoude in 1863 voltooi en in 1892 is die spoorlyn tussen Johannesburg en Kaapstad in gebruik geneem.
Treine het oor die jare al hoe vinniger geword en verskeie luukse treine is ook oor die wêreld bekend gestel. Die Franse TGV-trein het in 1990 byvoorbeeld ’n spoorsnelheid van meer as 500 km/h tussen Tours en Parys opgestel. En die hoogste spoorlyn ter wêreld is dié wat China met die Himalajas verbind en tot in bergpasse van tot 5 000 meter hoog kronkel. Die waens is met suurstof toegerus weens die dun lug en die ruite met filters om passasiers teen ultravioletbestraling te beskerm.
Suid-Afrika se eerste luukse trein, die Bloutrein, is in 1946 in gebruik geneem en in 1972 en weer in 1996 en 1997 deur nuwe weergawes vervang. Elke passasierswa het sy eie badkamer en geriewe soos televisie en telefoon en lugreëling. Dié trein is in 1998 internasionaal (250 000 reisagente in 180 lande het gestem) as die wêreld se luuksste trein bekroon.
In Suider-Afrika is ook verskeie treinwaens wat in die onlangse dekades in onbruik geraak het, as gastehuise op dorpe of plase ingerig of in restaurante omskep. So is ou treinwaens in gerieflike gastehuise ingerig buite Tsumeb, Namibië, asook op verskeie plekke in Suid-Afrika. Dit sluit in ’n treinwakompleks by die Kruisrivier-kampterrein by Groblersdal en die Komma Nader-gastehuis naby Thabazimbi, om slegs enkeles te noem.
Sleepwa en woonwa
wysigDie sleepwa, ’n voertuig vir vrag, bagasie of gestroopte graan, is ook een van die bekendste waens. Dit kan deur ’n passasiersvoertuig, vragmotor of selfs ’n trekker getrek word. Boere wat mielies en ander graan in losmaat lewer en nie in sakke nie, gebruik ’n sleepwa om die graan op weegbrûe by graansilo’s te lewer. Kleiner sleepwaentjies (byvoorbeeld die bekende Venter-sleepwa) is gereeld deur vakansiegangers ingespan om bykomstige bagasie na hul bestemmings te neem. Tuinvullis word ook gereeld na vullishope geneem.
Die woonwa, ’n soort sleepwa, is ook al dekades lank algemeen in gebruik. Die vroeë vorms daarvan is reeds in die laat negentiende eeu gevind. Die eerste woonwa is in 1880 in opdrag van die skrywer dr William Gordon Staples deur Wagon & Carriage Works gebou en hy het dit as “reisende huis” gebruik. Dit is deur twee perde getrek en hy het dit aanvanklik die Wanderer genoem.
Vandag se woonwaens kan verskeie meter lank wees en kan baie luuks en gerieflik ingerig word. Van die grootstes het kragtige voertuie nodig om dit te trek.
Wa-spreekwoorde
wysigDie woord “wa” kom in verskeie vorme voor in die volksmond. Van die bekendste Afrikaanse spreekwoorde sluit onder meer die volgende in:
- Voor op die wa wees. (Iemand wat opdringerig is.);
- Die wa deur die drif trek. (Om daarin te slaag om ’n moeilike taak te verrig of ’n probleem op te los.);
- Die wa voor die osse span. (Om agterstevoor te werk te gaan.);
- Krakende waens loop die langste. (Sieklike mense is baie taai en leef dikwels langer as gesondes.).
Bronne
wysig- Giliomee, Hermann & Mbenga, Bernard. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. Tafelberg. 2007. ISBN 978-0-624-04358-4
- Harrison, Ian & Joyce, Peter. Die Boek van Eerstes. Jonathan Ball Uitgewers. 2005. ISBN 1 86842 224 0
- Nevin, David. The Expressmen. Time-Life Books. 1974.
- Redakteurspaneel. The New Encyclopedia Britannica Vol 28. Encyclopedia Britannica, Inc 2010. ISBN 978-1-59339-837-8
- Redakteurspaneel. World Book Vol 19. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4
- Redakteurspaneel. World Book Vol 21. World Book. 2010. ISBN 978-0-7166-0110-4
- Prinsloo, A.F. Afrikaanse Spreekwoorde en Uitdrukkings. J.L. van Schaik. 1997. ISBN 0 627 02229 4
- Uys, Isabel. Feitegids. ’n Kernensiklopedie. Pharos. 2007. ISBN 978-1-86890-065-7