A.A.S. le Fleur

Andries Abraham Stockenström le Fleur (2 Julie 1867 - 11 Junie 1941) was 'n visioenêre Griekwa leier.

Sy geboorte en eerste jare in Griekwaland-Oos. Roeping en eerste openbaring

Daar besonders min primêre bronne beskikbaar oor die lewe van Andries Abraham Stockenström le Fleur. Te veel van wat oor hom bekend is, is van popularistiese skrywes en dikwels is dit gebaseer op blote hoorsê en oorleweringe. Daar is byvoorbeeld bewerings dat Andries le Fleur se oupa ‘n Franse sendeling was wat iewers in die 1820’s getroud is met ‘n vrou uit Madagaskar maar daar kon geen bevestiging gekry word van enige Franse sendeling met die van le Fleur wat in Suider-Afrika was in daardie tydperk nie. ‘n Moontlikheid was dat Abraham le Fleur die seun van ‘n Franse droster was wat hom iewers in die 1820’s teen Outenikwarivier tuis gemaak het. Nog ‘n onbewese stelling is dat sy ma ‘n Skotse edelvrou was van die Graaff-Reinet distrik met die naam van Annie Reed maar ook dit kan nie histories bevestig word nie. ‘n Moontlikheid is dat Annie Reed die afstammeling van sekere Reed en ‘n Khoe-San vrou was en dat hulle ook woonagtig teen die Outeniekwarivier was. Wat ons weet is dat die Kneg se vader iewers in 1826 in die distrik van Uitenhage gebôre is en die naam Abraham gekry het.

Volgens gerugte was Abraham le Fleur deel van die strydmagte onder bevel van Luitenant-Goewerneur Andries Stockenström tydens die Sewende Grensoorlog in die Ooskaap gedurende 1846 – 1847 (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog). Abraham kon toe 21 jaar oud gewees het en ons weet dat baie soldate van Khoe-San oorsprong in die magte van kolonel Stockenström was. (Andries Stockenström. Wikipedia Free Encyclopedia) Volgens gerugte het Abraham le Fleur die lewe gered van kol Andries Stockenström en toe het Stockenström vir hom gesê dat hy eendag ‘n seun sou hê en dat hy hom die naam “Andries Stockenström” moes gee. (Belcher, R. 1986) In 1856 was Abraham le Fleur doenig in die Port Elizabeth omgewing waar daar klagtes van o.a. bedrog en diefstal teen hom gelê is. (Besten. 2006: 53) Abraham ontvlug na Philippolis in die “Trans-Oranje” waar hy iewers teen die einde van 1856 aangekom het. Of hy toe reeds getroud was met Annie Reed is onseker maar hulle tweede seun, Andries Abraham Stockenström le Fleur is op die 2de Julie 1867 gebore te Herschell naby die huidige Aliwal-Noord.

Abraham was met die geboorte van Andries woonagtig in Rouxville se distrik en was ‘n vooraanstaande wamaker. Hy kon reeds voor 1860 die persone vergoed wat hy bedrieg het of van wie hy gesteel het want in die hofsake wat op die 1ste Oktober 1860 gehou is in die rondgaande hof te Port Elizabeth is die klagtes teen hom teruggetrek.

Abraham was deel van die kommissie wat Adam Kok III (1811 – 1875) aangewys het om in 1859 ‘n nuwe woongebied vir die Griekwas te gaan soek en tree ook op as sekretaris vir Adam Kok. Om een of ander rede het Abraham nie die trek van die Griekwas na die “Niemandsland” in die huidige Kokstad omgewing meë gemaak nie. (1862 – 1863) (History of Griqua Nation) Miskien was dit omdat die le Fleur’s as mede-burgers van die blanke boere in die Trans-Oranje behandel is (Besten. 2006: 54) Ongeveer 20 jaar verloop voordat Abraham le Fleur en sy gesin op 13 Julie 1885 aankom in Kokstad. (Servant of God. 2003: 5). Kort daarna verhuis hulle na Ongeluksnek waar Abraham ‘n slagtery, bakkery en algemene handelaarswinkel begin. (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog) Abraham was reeds in 1884 deur Margarete – die weduwee van Adam Kok die Derde gevra om op te tree as haar sekretaris en om die Griekwas in Griekwaland-oos te kom help wat in haglike toestand verkeer het. (Besten 2006: 54) Onmiddellik na sy aankoms in Griekwaland-oos het Abraham dan ook betrokke begin raak in allerhande hofsake en ander politiese bedrywighede wat die Griekwa-mense aangegaan het.

Volgens eerwaarde Dower wat sedert 1870 woonagtig in Griekwaland-oos was het Abraham sy seun Andries diepgrondig beïnvloed. Hy skrywe o a “Thereafter Andries le Fleur took up his father’s old song........ The father contended himself with words, speeches, despatches, protests, memorials, lecture, threats; the son prepared for action....He suffered from head-swelling.” (Dower. 1978: 123) Kort voor Andries se 22ste verjaarsdag was hy in die berge naby Matatiele opsoek na sy vader se esels wat weggeraak het. Op die 9de Mei 1889 hoor hy ‘n stem wat met hom praat en hom beveel om die verlore beendere van Adam Kok bymekaar te gaan maak en die Griekwavolk op te roep om een volk te wees. (Besten 2006: 60). Hierdie was beslis die katarsis-oomblik in A A S le Fleur se lewe en die begin van sy opdrag om as “Die Kneg” op te tree. (Servant of God. 2003: 5). Sedert daardie tyd verwys Andries na homself as “Andrew”. (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog) Die ouer inwoners van Griekwaland-oos het hom egter steeds “Andries” genoem. (Dower. 1978: 123) (History of Griqua Nation.) Teen 1890 vestig Andries hom in Matatiele waar hy saam met sy ouer broer Thomas die besigheid “Le Fleur Brothers. Wagon Builders and Black Smiths” begin. In die begin van 1894 neem hy die sekretaris-pos van sy pa oor en begin voltyds vir die Griekwavolk werk. Op die 24ste Februarie 1894 bedank hy daarom as vennoot van die “Le Fleur Brothers”

Daar is onsekerhede oor wanneer presies hy in die huwelik tree met Rachel Susanna Kok. Party geskrifte beweer dit was in 1896 (Belcher. 1986) of in 1897(Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog). Wat ons wel weet is dat hy iewers getroud is met Rachel, die jongste dogter van Muis Kok – die jonger broer van Adam Kok die Derde. (Belcher. 1986) Dis was nadat hy in 1895 lid geword het van die Griekwa-kerk in Kokstad. Eerw Dower beweer dit was om politiese aansien te verkry dat hy lidmaat geword het. (Dower. 1978: 166). Die artikel in die Cape Slawery Blog beweer dat na sy kerklidmaatskap en huwelik met Rachel is Andries verkies tot leier van die Griekwas en opvolger van Adam Kok die Derde. Skynbaar was die huwelik aanvanklik nie so gelukkig nie. Rachel was ‘n huishulp in die pastorie van Eerw Dower en was volgens hom ‘n stil en hardwerkende vrou wat nie erg gehad het aan haar man se “dromerye” en skelmstreke nie. (Dower. 1978: 123) Cloete bevestig dit en skrywe dat die Kok familie kwaad was vir Andries weens die Griekwa Rebellie van 1897 en toe vir Rachel probeer oorhaal het om haar man te verlaat.(Cloete. 1986: 75). Sy het egter getrou aan hom gebly en later jare het sy baie eer ontvang as “Moeder van die Griekwavolk” (Cloete. 1986: 75)

Eerste probleme met Britse owerheid aan die Kaap en optredes gedurende Tweede Anglo-Boereoorlog

Verdere openbaring. Net soos in sy vroeëre jare word ook hierdie tyd gekenmerk deur baie weersprekings. Aan die eenkant is daar die amperse “helde-verering” van Andries deur sy aanhangers maar die min beskikbare historiese feite weerspreek baie van hierdie bewerings. Volgens die pamflet versprei deur die Griekwagemeenskap (Servant of God. 2003: 6) is Andries verkies tot leier van die Griekwavolk in Junie 1894 na die dood van Muis Kok wat by sy broer Adam Kok die Derde oorgeneem het. Belcer beweer ook so iets (Belcher. 1986) maar die feit is dat Adam Kok die Derde reeds op die 30ste Desember 1875 gesterwe het. Daarna is Muis Kok aangewys as die leier (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog) maar hy sterwe tydens die Griekwa Rebellie van 1879. Dus was daar ‘n tydperk van ongeveer vyftien jaar wat die Griekwavolk geen leier gehad het nie.

Eerwaarde Dower wat sedert 1876 predikant in Kokstad was, skrywe dat drie dae na Adam Kok die Derde se dood – dus op die 3de Januarie 1876, is Cornelius van der Westhuizen verkies as leier. (Dower. 1978: 59) Die Kaapse regering het egter nie sy verkiesing aanvaar en verklaar dat Griekwaland-oos in die toekoms as deel van die Kaapkolonie geadministreer word. (Dower. 1978: 154) Volgens Andries se eie getuienis soos aangehaal in die Kokstad Advertiser van 4 Maart 1894 (Besten 2006: 73) was daar baie persone wat beweer het hulle is die verkose leier van die Griekwas o.a. Ludovick Kok, Gert Rex Kok, Cornelius de Bruin en mev Sophia de Vries. Volgens die Kaapse regeringsdokumente gedateer die 18de Julie 1898 was Cornelius de Bruin die aangewese “hoofman” van die Griekwas wat wettig op ‘n openbare vergadering van Griekwas gekies is. (Besten 2006: 73)

Wat ons wel weet is dat Andries op 24 Februarie 1894 bedank het uit die vennootskap van “Le Fleur Brothers” in Matatiele en daarna voltyds begin werk het vir die Griekwasaak. (Besten 2006: 60) Volgens bewerings in die pamflet “Servant of God” wat deur die Griekwa gemeenskap uitgegee word, het Andries Kaapstad tussen September en Desember 1894 besoek in ‘n poging om die eise van beswaarde Griekwas onder die aandag van die Kaapse Regering te bring. (2003: 6). Teen April 1895 het Andries reeds 349 verklarings van Griekwas afgeneem wat hy aan magistraat Walter Stanford (1850 – 1933) voorgelê het in ‘n poging om die vervreemde Griekwa gronde terug te kry. (Dower. 1978: 166) Hy het verskeie hofsake namens Griekwas gemaak teen blankeboere maar daar het niks van die sake gekom nie. Beinart & Bundy (1987: 57) som die optredes van Andries baie mooi op “There is no doubt that le Fleur himself put forward claims to authority and developed visions of leadership. He achieved some legitimacy not only through his vigorous purseud of land claims but also through his marriage into the Kok familiy.”

Op 17 Desember 1896 stel magistraat Stanford voor dat die Griekwas verhuis na Matabeleland in Rhodesië. Andries was ten gunste daarvan maar hy kon nie die Griekwas oorhaal nie want op ‘n vergadering van die Griekwa Komitee op die 26ste Desember 1896 is die voorstel afgekeur. (Besten 2003: 76) In November 1897 het hy ‘n brief aan Goewerneur Alfred Milner (1852 – 1925) geskrywe waarin hy die eise herhaal het en die Kaapse regering gewaarsku het van opstande en gewapende optredes as hulle nie gehoor gee aan die Griekwa eise nie. (Beinart & Bundy. 1987: 66) Andries vergader ‘n groep militante Griekwas, veral jeugdiges om hom en gaan op die 28ste November 1897 oor tot gewapende opstand. (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog). Die Kaapse regering het onmiddellik die Cape Mounted Rifles opdrag gegee om die opstand te onderdruk en het ‘n losprys van £500 op Andries se kop geplaas. (Servant of God. 2003: 6) Die groep rebelle onder aanvoering van Andries kon by die slag van Driekop nie weerstand bied teen die Cape Mounted Rifles nie en teen die begin van Februarie 1898 was die meederheid van die rebelle of gevange of het vrywillig oorgegee.(Besten. 2003: 90) Andries probeer nog sy teenstanders oorrompel deur te beweer dat God hom ‘n assegaai gegee het met die belofte dat Andries-hulle die oorwinning sal behaal maar ook Andries was nou voortvlugtende wat dikwels van skuilplekke moes verwissel. (Besten 2003: 90) Op die 11de Februarie 1898 soek Andries skuiling by hoofman Sicgau van die Amapondo mense in die Lusikisiki omgewing maar Sicgau laat arresteer hom en handig hom oor aan die Cape Mounted Rifles wat hom na die tronk in Kokstad neem. (Besten. 2003: 91)

Met die daaropvolgende hofsake van die 63 Griekwas en ander “Naturelle” wat plaasvind vanaf 27 April tot 29 April (Besten 2003: 91) verander Andries meteens sy deuntjie. Hy beweer nou dat die Griekwas baie opstandig was en wou oorgaan tot gewapende geweld maar dat hy wat Andries was alles in sy vermoeë gedoen het om die vrede te bewaar. (Beinert & Bundy. 1987: 62). Hy erken dat hy verkeerd opgetree het en dat die grondeise-sake van die Griekwas nie dit regverdig het om oor te gaan tot gewapende opstand nie. “Maar” voeg hy by “Die Here het dit toegelaat en die Here het nou ‘n einde gemaak aan die opstand”. (Besten 2003: 91) Regter Jones kon egter geen versagtende omstandighede in sy verweer vind nie en hy word tot 14 jaar gevangenisstraf gevonnis en op die 6de Mei 1898 kom hy in Breekwater tronk op die Kaapse Waterfront aan. (Besten 2003: 91)

Die groot vraag is nou, waar kom die wriewel van die Griekwas vandaan en waarom al die grondeise wat die deur geopen het vir Andries om die leierskap van die Griekwamense op homself te neem? Die antwoord vind ons in die optredes van Harry Smith(1787 – 1860) wat vanaf 1847 tot 1852 goewerneur aan die Kaap was. Toe die eerste blankeboere die Trans-oranje betree vroeg in die 1820’s vind hulle reeds verspreide Griekwas woonagtig in die hele gebied. (History of Griqua Nation) Die Griekwas was maar te gretig om stukke onbewoonde gebied aan die boere te verhuur vir tot 40 jaar periodes – soms vir ‘n perd of fles brandwyn. (History of Griqua Nation) maar hulle kon nie die grond verkoop nie volgens ‘n wet wat Adam Kok die Derde in 1838 uitgevaardig het. (Besten. 2006: 33) Omdat niemand ordentlike boekhoudings van hierdie verhurings-ooreenkomstes gehou het nie, was daar ‘n onophoudelike stroom van klagtes wat baie dikwels aan die deur van die Kaapse regering gehang is. (History of Griqua Nation). Dit, tesame met voortdurende gevegte met die Basoeto’s het Harry Smith daartoe gebring op die 3de Februarie 1848 die gebied te annekseer. Hieroor was die blankeboere nie gelukkig nie en onder leiding van Andries Pretorius (1798 – 1854) kom hulle in opstand. Met die slag van Boomplaats op die 29ste Augustus 1848 sluit die Griekswas hulle aan by die magte van Harry Smith en hulle behaal die oorwinning. (Wikipedia Free Encyclopedia /Boomplaats) Die 31ste Maart 1852 vervang George Cathcart (1794 – 1854) egter vir Harry Smith as goewerneur en begin hy onderhandelings met die boere van die Trans-oranje om hulle onafhanklikheid te kry. Op die 23ste Februarie 1854 bekom die blankeboere hulle onafhanklikheid en stig die Republiek van die Oranje Vrystaat wat die hele gebied van die Griekwas ook ingesluit het. (Besten 2003: 36) Andries le Fleur skryf baie jare later oor hierdie gebeurtenis so: “With one stroke of the pen the freedom of the Griquas was taken away....here the mightiest power committed the darkest crime in the African history.” (Besten 2003: 36)

Adam Kok die Derde het besef dat daar geen manier vir hom en sy Griekwamense was om te kon veg teen die blanke-boere en te oorwin nie. (Besten 2003: 36) en hulle het begin soek vir ‘n ander heenkome. Goewerneur George Grey (1812 – 1898) besoek Philippolis waar Adam gesetel was in Augustus 1858 en stel voor dat die Griekwas hulle gronde verkoop aan die regering van die Oranje Vrystaat en dat hulle trek na “Niemandsland” in die omgewing van die later Kokstad. (Besten 2003: 36) Nadat Kok die gunstige verslag van ‘n Griekwa-kommissie ontvang het besluit hulle om te trek en onderteken hy en George Grey op die 1ste Augustus 1860 ‘n ooreenkoms. Die ooreenkoms het o.a. die volgende bepaal.

• 1: Dat Adam Kok die Derde erken word as Kaptein van Griekwas.
• 2: Dat Adam Kom moes optree as vrederegter volgens die wette van die Griekwas.
• 3: Dat hy ‘n vergoeding van £200 per jaar sou ontvang
• 4: Dat alle grondeienaars nuwe plase in “Niemandsland” sou ontvang van 1 200 ha elk.
• 5: Dat hulle niks vir die plase hoef te betaal nie maar alleen die opmetingskostes moes dek.
• 6: Dat na veertig jaar sou die Kaapse Regering hulle vergoed vir die verbeterings wat hulle op hulle plase in die Trans-Oranje aangebring het met die bedrag van £6, 000 wat gelykop onder die plaaseienaars verdeel sou word.
• 7: Dat die plase as onvervreemdbare eiendom erken sal word en dat geen Griekwa sy plaas aan blankes mag verkoop of verhuur nie.
• 8: Dat die Griekwas as Britse burgers erken sou word en dat die Kaapse regering ‘n magistraat sou stuur om Adam Kok te help met sy taak.

Nadat Adam Kok die Derde die geboue en vaste bates in en rondom Philippolis aan die Oranje Vrystaatse regering verkoop het vir die bedrag van £4, 000 het die Griekwas gereed gemaak om te vertrek. (Cloete. 1986: 61) Die besluit om te vertrek is egter nie deur almal aanvaar nie. Sommige het agter gebly en andere het weswaarts getrek waar hulle teen 1865 deel van Jan Jonker Afrikaner se mense was. (Cloete. 1986: 61) Aan die begin van 1862 begin die trek vanuit die Trans-oranje oor die berge van Basotoland om die “Niemandsland” by Ongelukshek naby Matatiele binne te trek. Ongeveer 2, 000 mense en 30, 000 stuks vee het dit meegemaak. (Besten 2003: 37) Daar word beweer dat die meeste van die vee gevrek het met die trek (History of Griqua Nation) en so kom ‘n ontwortelde en verarmde volkie aan in die Kokstad omgewing. Selfs die soms hartvogtige eerw Dower moes erken (1978: 105) “Our whole dealing with these people from the first to the last had been one series of blunders. First we make them a sovereign people and then make them confederates and allies and enter into treaty obligations with them. Then by establishment of the Queen’s Sovereignty north of the Orange River in 1848, we as good as makeing them British subject. Six years later by the abandonment of the Sovereignty and with the declaration: ‘we have no interest north of the Orange River’ we unmake their British citizenship.....Then we find for them a new location on British Territory. They are again to be British subjects under British Magistrates. No magistrate appears and they have to rule themselves. We undertake to rule them for a time under their own law and trample their law under foot and introduce no other.”

Maar die Griekwas was nie heeltemal onskuldig in die daaropvolgende gebeur nie. Teen 1863 was almal min of meer gevestig in die nuwe Griekwaland-oos en is daar ‘n begin gemaak van die opmeting en uitdeling van plase. Ongelukkig het die oorgrote meerderheid terugverlang na Trans-gariep want dit was te koud en nat na hulle sin en daar was te min bossies en teveel gras. Verder was daar “parmantige kaffers” wat in klein groepies daar gelewe het. (Cloete. 1986: 65) Na ‘n paar jaar was daar reeds 600 plase opgemeet maar sommige van die Griekwas kon nie die 10-shillings opmetingskostes betaal nie en dus is die plase nooit in hulle name registreer nie alhoewel hulle reeds daarop woonagtig was. (Dower. 1978: 10) Omdat baie van hulle geen geld gehad het of lenings kon kry nie, kon hulle nie die plase ontwikkel nie. (Beinart & Bundy: 1987: 48) en het hulle dieper en dieper in die skuld geval.

Eerw Dower skrywe dat binne maande nadat hy in Kokstad aangekom het, hy die helfte van Kokstad se erwe sou kon opkoop vir baie min geld. (1978: 35) Adam Kok die Derde het besef dat die verskuiwing besig was om te misluk en het reeds in 1867 ‘n ooreekoms met ‘n sekere kolonel Bisset aangegaan waarvolgens die Natalse Regering die gebied sou oorneem. (History of Griqau Nation) Hy het sy bes probeer om effektiewe boeredery aan die gang te kry en het later selfs blanke boere gesmeek om plase te kom opneem onder dieselfde voorwaardes as dié van die Griekwas. (Halford. 1949: 147) ‘n Klompie engelsprekende handelaars en vakmanne het hulle ook kom vestig tussen die Griekwas o.a. persone met die vanne Hall, Brisley, Bowden, Saunders, Scot, Cole en Stachan. (Dower. 1978: 31) Adam Kok die Derde het van hulle gevra om die Griekwas te help met die administrasie en binne ‘n kort rukkie het van hulle selfs banknote en munte begin druk in ‘n poging om die ekonomie te stimuleer. (History of Griqau Nation) Donald Strachan is selfs aangestel as magistraat vir die Umzimkulu distrik.

Met die mislukkig van die trek meer en meer duidelik vir almal, het die Kaapse Regering uiteindelik op die 16de Oktober 1874 Griekwaland-oos se bestuur oorgeneem met die voorwaarde dat Adam Kok die Derde moes aanbly in ‘n raadgewende hoedanigheid. (Dower. 1978: 53) Die bestuur is oorgeneem deur magistraat J M Orpen(1828 – 1923) wat onmiddellik begin het met opnames van die probleme in Griekwaland-oos. Behalwe vir behoeftebepalings en sensusopnames van mense was daar ook opnames gemaak van ryperde, waens, vee en selfs vrugtebome. (Cloete. 1986: 69) Die Griekwas was erg suspisieus hieroor en baie mense het eenvoudig hulle erwe of plase vir ‘n appel en ‘n ui verkoop omdat daar vermoed was dat daar belasting om die bates gehef sou word. (Dower. 1978: 66)

Binne drie jaar na die anneksasie het die plase se waarde vierkeer vermeerder maar was meer as die helfte van Griekwa gronde reeds vervreemd. (Dower. 1978: 53) James Dole en Donald Strachan het elk tussen twintig en dertig plase elk besit wat hulle goedkoop kon bekom weens die onbetaalde skulde van Griekwas (Beinart & Bundy. 1987: 49)

Weens die groot ongelukkigheid met eienaarskappe van plase en erwe en die algemene armoedige situasie van die Griekwas het die Kaapse Regering vir eerwaarde Dower aangestel om te bepaal wat die oorsake was en wat gedoen kon word. Hy het natuurlik geen bevoegdheid gehad om namens die Kaapse regering besluite te maak rondom die veertigjarige kompensasiegelde nie en het bevind dat die Griekwas eintlik geen regmatige eise gehad het op die plase in Griekwaland-oos wat hulle verkoop of “verloor” het. Hy het die Kaapse regering probeer oortuig om die veertigjarige kompensasie gelde uit te betaal maar hulle het geweier. (Dower. 1978: 121) Dit het tot baie groot ongelukkigheid by die Griekwas gelei en baie van hulle het hul rug op eerw Dover en sy kerk gedraai. (Halford. 1949: 185) So vind Andries le Fleur die Griekwas as “’n Volkie sonder hoop en dood, sonder God. ‘n Wandelende volkie waarvoor die lewe nutteloos voorkom..... hulle het hulle godsdiens verlaat en dranksugtig geword en uitheemse gewoontes aangekleef” (Anonieme aanhaling in Cloete. 1986: 71)

Die oorsaak van die Griekwa-rebellie van 1897- 1898 gaan dus terug tot die 1850’s en daar is eenvoudig teveel onsekerhede om presies te bepaal wie almal skuldig was al dan nie maar die algemene ongelukkigheid het die deur geopen vir Andries se leierskap. Andries bevind homself in die Breekwater-gevangenis aan die Kaapse waterfront tesame met sy mede-rebelle op die 6de Mei 1898. Sommer uit die staanspoor het Andries die bewaarders en veral superintendent Foster beïndruk met sy leierskap-eienskappe en vaardigheid as tolk. (Besten 2006: 95) Hy het in die skoenmakers-afdeling begin werk maar moes kort daarna die superintendent help om misverstande, klagtes en probleme met mense wat nie Engels kon praat nie, te hanteer. (Besten 2006: 96) Andries het ook onmiddellik na sy aankoms in Breekwater skrywes begin rig aan die Kaapse Regering om begenadiging. Die gevolg hiervan was dat verskeie vooraanstaande Kapenaars Andries in die tronk besoek het, o.a. W Nicker, L Metcalf en selfs die bekende skrywer/joernalis Francis Peregrino (1851 – 1919) wat deur sommige geskiedskrywers beskou word as die voorloper van die African National Congress. (F Z S Peregrino in Wikipedia Free Encyclopedia)

Teen Augustus 1901 het superintendent Foster ‘n skrywe aan die Kaapse regering gerig waarin hy vra dat Andries vrygelaat moes word weens sy uitstekende gedrag in die tronk. (Besten. 2006: 95) Nog ‘n ruk gaan egter verby en op die 1ste Maart 1903 kry hy besoek van sy vader Abraham le Fleur wat oppad was na Engeland om die nood van die Griekwas aan die Britse Koloniale Sekretaris, Joseph Chamberlain (1836 – 1914) bekend te maak. (Besten. 2006: 95)

Volgens gerugte het Andries een nag in 1903 ‘n gesig gesien waar drie engele aan hom verskyn het en wat verklaar het hulle is dieselfde engele wat aan Abraham by berg Moria verskyn het (Genesis 22) Hulle het aan hom bekend gemaak dat hy die Griekwavolk sou uitlei en dat hy op 15:00 van die 3de April 1903 vrygelaat sou word. (Modern Griqua’s Story). Dit is tot op die minuut vervul en die wagte by die tronkhekke het hom selfs salueer toe hy uitstap.(Cape Slavery Blog) Nog ‘n legende is dat hy daarna die pos aangebied is van Goewerneur Generaal van Rhodesië wat hy afgewys het. (Servant of God. 2003: 9) As deel van sy paroolvoorwaardes mag hy nie terugkeer na Griekwaland-oos nie en dus vestig hy hom in die agterbuurtes van Goodwood. Nadat sy vrou verhuis het na die Kaap kon hulle trek na die Wynberg distrik waar Andries nou bekend word as ‘n leke-prediker en dienste hou in plekke soos Parow, Retreat en Distrik 6.( Besten 2006: 100) Jare gaan verby waar Andries ‘n lae profiel handhaaf en hom besig hou as waemaker, skrynwerker en smit. In 1910 bekom hy ‘n sertifikaat om mynwerkers te werf vir die myne aan die Rand en begin hy dus ‘n werwings-agentskap. (Besten. 2006: 100)

Die groot hervestigingspogings

As gedeeltes 1 en 2 hierbo gekenmerk word deur onbevestigde uitsprake en weersprekings dan kan gedeelte 3 getipeer word as “onvervulde visies weens swak beplannings en ekonomiese wanbestuur”. Die popularistiese dokument saamgestel deur die Griekwa Gemeenskap (2003) begin deur op bladsye 1 & 2 ‘n lysie te plaas van die vernaamste gebeur in die Kneg se lewe. In hulle lys is daar 4 hervestigingspoging sonder enige verdere verwysings. Net so beweer die dokument op bl 8 dat na sy vrylating in 1903 die Kneg met die Kaapse regering onderhandel het en sodoende grond vir die Griekwa- en bruinmense gekry het in die gebiede van Retreat, Kraaifontein en die Kaapse Vlaktes. Hulle beweer ook dat hy persoonlik grond gekoop het in ‘n gebied genaamd “Eureka Estate” waar hy behoewende mense hervestig het. Dit kan nie bewys word uit enige dokumente nie. Wat wel bevestig kan word is dat hy skrywes gerig het aan die regering aan die Kaap om verskillende stukke gronde te bekom maar dat al die versoeke afgekeur is. (Besten. 2006: 100)

Andries hou hom in die tydperk tot Uniewording besig met sy groeiende huisgesin en bewerk ook die plaas “Diep Rivier” in die Retreat omgewing waar hy suksesvol met groente geboer het. In hierdie tyd reis hy redelik wyd rond as leke-prediker. (Besten. 2006: 100) Rondom die stigting van die Unie van Suid-Afrika op 31 Mei 1910, is Andries besig met ‘n reeks dienste in die “Good Shepherd” kerk in Pretoria. Hier verklaar hy in die openbaar dat die tyd gekom het vir kleurlingmense om hulself te verenig en om hulle eie kolonie binne Suid Afrika te bekom. Hy vat ook die gemengde rasse van Suid Afrika saam onder ‘n nuwe naamwoord en noem hulle “Euro-Africans” (Besten. 2006: 1010 Op die 3de Maart 1910 teken Andries die koopkontrak om die plaas “Wolwedraai” in die distrik van Touwsrivier te koop. Die plaas sou registreer word in ‘n maatskappy met die naam van “Touws River Land Settlement Company” wat nog opgerig moes word. (Besten 2006: 103) Hulle kon nie die koopsom betaal nie en moes volgens ‘n hofbevel van in Augustus 1914 die plaas verlaat. (Besten 2006:107) Andries rig in Mei 1915 ‘n brief aan die Goewerneur-Generaal aan die Kaap, Sydney Buxton (1853 – 1934) waarin hy verklaar dat hulle van die plaas in Touwsrivier moes vlug weens die bedreiging van Boere Rebelle. (Besten 2006: 107)

Iewers in 1912 nooi ‘n sekere Stoffel Moses vir Andries om ook betrokke te word op ‘n plaas genaamd “Ouplaas” in dieselfde distrik maar om een of ander “tegniese rede” het ook daai projek misluk. (Cloete. 1986: 76) Intussen het Andries die plaas “Breuwelsfontein” in die distrik van Ceres gekoop maar na drie maande moes hy en sy gevolg ook daar wegtrek omdat hy nie die £4, 000 paaiement kon betaal nie. (Besten 2006: 107)

Cloete (1986: 76) beweer dat terwyl Andries nog in die distrik van Touwsrivier was hy ‘n visioen sou gehad het waarin Adam Kok die Derde aan hom verskyn het en hom beveel het om die Griekwas in Griekwaland-Oos te gaan haal en hulle te kom hervestig op die plase in Touwsrivier. Dit blyk nie die waarheid te wees nie. Andries het in 1916 die plaas “Driekop” in die Mount Currie distrik van Griekwaland-oos gehuur en daar begin boer. (Besten. 2006: 107) Hy het ook dadelik weer waens begin maak en selfs ‘n skool vir Griekwakinders begin. Eendag het ‘n afvaardiging Griekwas onder leiding van Jacobus Olivier hom daar op sy plaas besoek en hom versoek om die Griekwamense van Griekwaland-oos te help sodat hulle kan wegtrek. Hulle het toe saam die plan beraam om na Touwsrivier te trek. (Besten. 2006: 108) Op die 21ste September 1921 het Andries ter verdediging teen sy aanklag van opstokery dit onder eed bevestig. (Besten. 2006: 107) Iewers in 1917 het Andries egter die plase “Smousbosch” in die Worcester distrik en “Driekoppen” in Touwsrivier distrik gekoop en in Oktober 1917 het 500 – 600 Griekwamense in Maclear op die trein geklim vir die reis na Touwsrivier. (Cloete. 1986: 76) Net voor die vertrek het Andries die sondagaand in ‘n kerkdiens opgestaan en verklaar dat hy soos Moses is en dat hy gekom het om sy volk uit te lei na ‘n land van vryheid en oorvloed. (Besten. 2006: 111)

Kort na die aankoms het Andries met groot omhaal aan prokureur Gilbert Dold van Kokstad geskrywe dat hulle ryk neerslae van goud, tin, diamante en selfs olie op Smousbosch ontdek het en dat die Griekwas binnekort skatryk sou wees. (Besten. 2006: 115) Hierdie projek was ook nie geslaagd nie en toe het Andries ‘n plaas “Welcome Estate” in die distrik van Mowbray gekoop in Junie 1918 waarheen sommige van die mense verhuis het. Hierdie plaas kon hy ook nie betaal nie en die mense is haweloos gelaat. (Cloete. 1986: 77)

In Maart 1919 skrywe Andries weer aan Gilbert Dold van Kokstad en beweer nou dat hulle die hervestigingsprojekte in Worcester en Touwsrivier moes staak weens die bedryging van “Nasionalistiese Boere”. Volgens hom het die Boere sy Griekwamense oortuig om saam met hulle te rebelleer teen die regering en gevolglik het hy wat Andries is die projekte gestaak en die mense verskuiwe na die Kaapse Vlakte. (Besten. 2006: 115) Die een “goeie” gevolg van die mislukte hervestigingspoging was dat Andries die eretitel “Hoofman van die Griekwas” verkry het in ‘n artikel in die Worcester Standard. (Besten. 2006: 113) Daarna was dit amper algemeen gebruik.

Die opstellers van Servant of God (2003: 9) beweer dat tydens Andries se vertrek na Griekwaland-oos hy ‘n sekere Dirk Sehas na Namakwaland gestuur het om die treurige toestand van die mense van Leliefontein en Kommagas te gaan ondersoek. Volgens hulle het hy toe na die Eerste Wêreldoorlog voorgestel dat hulle verhuis na die Vredendal-omgewing. Volgens polisieverslae het Dirk Sehas Namakwaland aan die einde van 1921 besoek het en dat Andries en een van sy seuns in Mei 1922 reekse dienste gehou het in Leliefontein, Steinkopf, Pella en Okiep. (Besten. 2006: 129) Hy het toe drie plase in die distrik van Vanrhynsdorp gekoop nl. die plase “Beeswater” en “Luiperdskop” naby Vredendal (Cloete. 1986: 79) en “Steilhoogte” naby Klawer. (Besten. 2006: 133)

Die hervestiging van die Namakwalanders was teen September 1922 in volle swang met meer as 600 mense wat reeds op Steilhoogte gewoon het. Die hele projek was weereens ‘n fiasko want daar was geen inkomste vir die mense nie en reeds teen die einde van die jaar het hulle die plase begin verlaat. Andries koop toe die plaas “Dreyersvlei” in die distrik van Wellington en ook “De Put” aan die voet van die Gifberge in Vanrhynsdorp distrik en sommige van die Namakwalanders verhuis na hierdie plase. (Besten. 2006: 134) Ongelukkig vir die arme mense van Namakwaland kom hulle nie eers die plaas in Wellington betree nie omdat Andries nie die eerste betaling kon maak nie.

Genl Hertzog was destyds ook belas as die minister van Naturelle Sake en het ‘n ondersoek gelas na die fiasko met die hervestiging van die Namakwalanders maar Andries en sy leierskorps het die totale skuld voor die deur van die mense uit Namakwaland geplaas. Volgens hulle sou hulle net enkele gesinne op ‘n geordende wyse gehelp om te hervestig. Hulle beweer verder dat hulle net vyftig gesinne uit Klawer sou hervestig op Steilhoogte maar dat die Namakwalanders eenvoudig in massas die plase onordelik beset het. (Besten 2006: 136) Die bewering is afgemaak as ‘n leuen deur die bevinding van ‘n sekere J F Herbst wat op die 22ste September 1924 bevind het dat Andries persoonlik verantwoordelik gehou moet word vir die opswepery en gevolglike chaotiese trekke uit Namakwaland. (Besten. 2006: 137)

In 1925 skrywe Andries aan die administrateur van die Oranje Vrystaat oor die moontlikheid om gronde te bekom daar vir die verarmde mense van die distrik Vanrhynsdorp. (Besten. 2006: 137) Terselfdertyd probeer hy ook van die regering grond bekom in die distrikte van Barkly-Wes, Prince Albert en Touwsrivier maar alles sonder sukses. (Besten. 2006: 137) In 1926 sit hy sy pogings voort deur plase te probeer koop in die distrikte van Beaufort Wes, Bedford, Douglas, Molteno, Somerset Oos en Victoria Wes, alles sonder sukses. (Besten. 2006: 142) In die Somerset Oos distrik het hy meer as dubbeld die waarde van die plaas “Elandsdrift” aangebied en ingewillig om £20, 000 onmiddellik te betaal. Voor die gelde egter betaal was het daar teen Oktober 1926 reeds 300 persone die plase beset en moes hulle na hofbevele die plaas verlaat. (Besten. 2006: 145)

Iewers teen die einde van 1926 het Andries sy fokus op die areas rondom Plettenbergbaai en Knysna gerig. Andries het intussen die “Griqua Land Settlement Limited” maatskappy gestig en in die tydperk 1926 – 1927 probeer hulle nie minder as sewe plase koop. Een van hulle was die plaas “Kranshoek” wat die enigste plaas was wat hulle suksesvol kon huur. (Besten. 2006: 145) Teen 1927 was daar verskeie trekke van onderweg na “Kranshoek” o.a. vanuit die distrikte van Campbell, Genadendal, Graaff-Reinet, Kaapstad, Maclear, Mosselbaai, Petrusburg, Philippolis, Port Elizabeth, Trompsburg en Vanrhynsdorp. (Cloete. 1986: 80) Die “Griqua Land Settlement Ltd.” het die huur vir Kranshoek kon betaal tot in 1957 toe die regering van Suid Afrika die plaas gekoop en aan die Griekwas geskenk het. (Besten. 2006: 150) Cloete (1986: 80) som hierdie haglike tyd miskien die beste op: “Hulle was uitgeput en onseker maar is versterk deur die daaglikse gebedsessies... en hul leier se entoesiasme.”

Die stigting van die Griekwa Independente Kerk

Die naam “Griekwa” het sy ontstaan gehad op die 6de Augustus 1813 toe eerwaarde John Campbell die sendingstasie “Klaarwater” besoek het. Die mense daar het hulleself “Basters” genoem en eerwaarde Campbell het die naam aanstootlik gevind. By nadere ondersoek het hy verneem dat hulle oorspronklik die naam Gri-Guriqa gedra het. (Besten. 2006: 28) Hy het toe die woord vereenvoudig tot “Griekwa” en ook terselfdertyd die naam van die sendingstasie verander na “Griekwastad”. Dus is dit te verstane dat die Christelike godsdiens ‘n integrale deel van hulle kultuur en menswees sal wees. (Cloete. 1986: 36) Eerwaarde Dower het reeds in 1978 (bl. 54) daarop gewys dat daar vele ooreenkomstes tussen die Afrikaners en die Griekwas is waarvan hulle “kerklikheid” maar een van is. So bevind Cloete(1986: 36) ook dat die kerk en Christenskap onlosmaaklik deel is van hul kultuur is en haal aan uit die Mentzkommitee wat in 1983 ‘n verslag aan die Presidentsraad voorgelê het.

Die kerklike invloed van die Griekwas het beroemde sendelinge gehad waaronder eerwaardes David Livingstone (1813 – 1873) en Gotlob Schreiner (1814 – 1876) die vader van die bekende Olive Schreiner. (1855 – 1920) Interessant dat Schreiner die sendeling in Herschel was waar Andries die eerste lewenslig gesien het. (Cloete. 1986: 65) Dit is dan ook geen verrassing dat op die 19de Mei 1870 vestig eerw William Dower hom in Kokstad om die Griekwas te bedien. Destyds was daar behalwe hy en sy gesin net 4 ander blankes op Kokstad. (Dower. 1978: 31) Dit was maar ‘n skamele 7 jaar nadat die Griekwas hulle daar gevestig het. Teen 1878 was daar ‘n pragtige kerk gebou in die middel van Kokstad met ongeveer 200 eenvoudige modderhuise rondom die kerk. (Cloete. 1986: 67) Eerw Dower gee die gemeente die naam van “Griekwa Nasionale Independante Kerk” onder die beheer van die Londense Sending Organisasie. In die algemene omgang staan hulle bekend as die biddende Griekwas. (Cloete. 1986: 92)

Die eerste groot skeuring tussen die Griekwas en die kerk het in 1874 begin toe eerw Dower sy tevredenheid oor die anneksasie (16de Oktober 1874) van Griekwaland-oos uitgespreek het. (Besten 2006: 43). Hierdie situasie is vererger met die koms van Abraham le Fleur as sekretaris van Margarete Kok – die weduwee van Adam Kok die Derde in 1885. (Dower. 1978: 119) Die voordurende gekla oor grondeise en menigte onsuksesvolle hofsake het aanleiding daartoe gegee dat die Kaapse regering eerw Dower opdrag gegee het om die situasie grondig te ondersoek en ‘n verslag ter tafel te lê. (Halford 1949: 185) Toe hy bevind dat die Griekwas geen regmatige eise het op gronde wat hulle wettig verskwansel of verkoop het, was die vet in die vuur en moes eerw Dower die diens van die Griekwa gemeente verlaat en die blankes in Kokstad bedien. (Dower. 1978: 121)

Abraham en sy seun Andries het baie sterk verontwaardig gevoel oor die verlies van hulle gronde en het die Britse owerheid geblameer vir die hele petalje beginnende met die slinkse optredes in die Trans-oranje. Hulle het egter steeds die kerk gesien as die middel waardeur hulle die Griekwas kon ophef en bevry. (Cloete. 1986: 72)

Na die vrylating van Andries uit Breekwater gevangenis in April 1903 (Servant of God. 9) het Andries hom in die Kaapse Skiereiland ook besig gehou as leke-prediker. ‘n Polisieverslag oor sy doen en late bevind op 8 September 1905 dat hy hou by sy parool-voorwaardes en dat hy poog om ‘n nuwe onafhanklike kleurling-kerk te vorm gebaseer op die voorbeeld van die “American Methodist Episcopal Church” (Besten 2006: 100) Die oorsprong van hierdie genootskap is Afro-sentries en die doelstellings plaas groot klem op sosio-ekonomiese opheffing en politiese regte. (American Methodist Episcopal Church in Wikipedia Online Encyclopedia) Dit is totaal in lyn met Andries se standpunte en optredes. Die popularistiese skrywes beweer dat die sendelinge die Griekwas se nasietrots afgebreek het en dit was die rede waarom Andries met die “sendingkerk” gebreek het. (Andrew le Fleur. Cape Slawery Blog & Servant of God. 2003: 10)

Tydens die groot konferensie wat Andries saamgeroep het te Maitland op 2 – 6 April 1920, stig hy dan ook die “Griekwa Independante Kerk van Suid Afrika” (Cloete: 1986: 92) Die pamflet Servant of God (2003: 10) beweer dat dit die eerste inheemse kerk is wat in Suid Afrika gestig is. Dit is natuurlik verkeerd want reeds in 1900 is die “Ethiopian Church” gevorm deur eerw J M Dwane terwyl daar al in 1898 die “ African Presbyterian Church” gestig is wat ‘n afsplitsing was van die United Free Church of Scotland. (Gerdener: 1958: 189) Andries is verkies tot die eerste President van die kerk (Besten 2006: 159) wat in die algemene omgangstaal die naam gekry het van die “Singende Griekwas. (Cloete. 1986: 92)

Interessant dat tydens een van sy toesprake tydens die stigting van die kerk het Andries ‘n persoonlik boodskap aan die koning van Groot Brittanje, George die Vyfde (1865 – 1936) gerig waarin hy gevra het vir sy koninklike respek, aanvaarding en ondersteuning vir die pogings van die Griekwas om hul volk weer op te bou en uit te bou. (Besten 2006: 157) Belcher (1985) sê dat Andries geglo het dat sy mense die verlore stamme van Israel was. Die Cape Slavery Blog skrywe dat: “It was a revival of the earliest motive forces of the Griqua.... the assertion of dignity, freedom and enterprising spirit. Andrew scorned and rejected the missionaries for their betrayal and their doctrines. He preached the gospel of liberation.” Miskien som Cloete die kerk die beste op: (1986: 232) “Sonder die vaste hand van ‘n opgeleide predikant het die godsdiensoefeninge ongebalanseerd en dilettanties geword soveel so dat dit oorgeslaan het in dwepery.”

Met die dood van Andries, het sy kerk reeds 43 gemeente gehad met ongeveer 10, 000 lidmate. Hulle kerklikheid en kultuurvastigheid was hul kenmerke en hul vestiging, voortbestaan en sosio-ekonomiese ontwikkelling hul strewe. (Besten 2006: 170) Die kerk het hom beywer vir die uitbouing van die Griekwasaak en die samevoeging van alle bruinmense onder ‘n gemeenskaplike doel en die vereniging van verskeurde faksies. (Cloete. 1986: 38) Hierin is daar merkwaardige ooreenkomstes met die Afrikaanssprekende blankes en die Afrikaanse kerke van destyds. (Besten 2006: 164 & ook Cloete. 1986: 37)

Die “Roepers” verenigings en betrokkenheid met die oplewing van die bruinmense

Waar die hervestigings- en opheffingspogings van Andries amper altyd in chaos en mislukking ge-eindig het, was sy “geestelike” werk meer voorspoedig. Andries verklaar in 1938 dat die Griekwas hulle “Griekwaskap” in die Maitlandse Stadsaal tydens die Paaskonferensie van 1920 gevind het. (Besten 2006: 159) Een van die suksesvolle pogings was die skepping van die dogterskore genaamd “Die Roepers”. (Cloete: 1986: 96) Tommy Carse beweer dat die destydse administrateur van die Kaapprovinse, Frederic de Waal (1853 – 1932) ‘n beroep gedoen het op Andries om te help met die werkloosheid as gevolg van die sluiting van die O’kiep kopermyn. Daar is toe besluit om kore te stig en straatkollektes op te neem vir die noodlydendes. (Cloete. 1986: 95) Dit was skynbaar in 1919. Die pamflet “Servant of God” beweer ook dat dit in Julie 1919 in Maitland was waar die kore gestig is (bl 10). Dit klink alles bietjie verwarrend en mens wonder of dit nie met die Paaskonferensie van April 1920 was nie. Interessant om daarop te let dat die Okiep kopermyn in 1918 reeds gesluit was en ook dat daar van regeringskant baie groot skeptisisme was oor Andries se hervestigings-pogings waarvan die eerste groot poging vanuit Griekwaland-oos na Touwsrivier totaal skipbreuk gelei het teen die einde van 1919. (Sien vorige afdeling) Andries het Namakwaland eers in Mei 1922 besoek en dienste in verskeie dorpe daar gehou waarna die groot hervestingspoging van die Namakwalanders begin het. (Besten. 2006: 129) Trou aan sy aard sou hy mos dadelik na Namakwaland gereis het in 1919, hoekom 3 jaar wag?

Wat die waarheid ook mag wees, met die stigting van die “Griekwa Independante Kerk van Suid Afrika” tydens die Paaskonferensie van 1920 het daar verskeie kore opgetree. (Besten. 2006: 156) Interessant dat die kore dwarsdeur die nag gesing het van die Saterdagaand tot en met die diens van Paassondag. Alle aanduidings was dat dit Andries baie beïndruk het en dat hy baie geesdriftig gepreek het die Sondagoggend. Skynbaar was “sy siel verlig deur die Gees van God” (Besten 2006: 157) As Andries in 1938 verklaar dat dit die geboorteplek van die Griekwaskap was, dan kan ons aanvaar dat die belangrikheid en rol van sang Andries hier moes getref het. Hierna sou hy die “Roepers” sien as die metode om die Griekwas se dooie bene na mekaar toe te sing. (Cloete. 1986: 95)

Die meisiekore het bestaan uit groepe jong meisies wat onder leiding van ‘n manlike leier gestaan het en oral rond beweeg het en gesing het. Hulle het hierdie “roeping” baie ernstig opgeneem en met die leuse: “Kom dood of voorspoed, ons draai nie uit die pas nie want God het geroep en ons gaan volhard” (Cloete. 1986: 96) Binnekort het daar oral oor dogterskore ontspring en nuwe liedere is geskrywe om uiting te gee aan hierdie nuwe Griekwa kerklikheid. Die Griekwas het toentertyd reeds bekend gestaan as mense wat mooi kan sing maar dit was deur Andries se toedoen dat sang en musiek ‘n hoogbloei tussen die Griekwas belewe het. (Cloete: 1986: 113)

Een van Andries se seuns, Adam le Fleur het opgetree as sekretaris van die Griekwa Kore Vereniging en sy vrou Rachel het ‘n groot rol gespeel om die dogters voor te berei vir hulle diensbaarheid in die kore. (Besten. 2006: 159)

Na die stigting van die dogterskore het Andries ook meer en meer die naam “Kneg” begin kry (Cloete. 1986: 96) Voorheen is na hom verwys as “Hoofman” of “Opper-hoofman” (Besten 2006: 159)

In Januarie 1920, dus enkele maande voor die Paaskonferensie van 1920, het Andries die koerant “Griqua and Coloured People’s Opinion” gestig. (Cloete: 1986: 78) Hierdie koerant het dan en wan verskyn tot 1936 en Andries was verslaggewer en redakteur min of meer weens die onbekwaamheid van sy volgelinge. (Cloete. 1986: 78) Hierdie koerant was ‘n belangrike spreekbuis vir Andries om sy idees van kerklikheid en Griekwa-nasionaliteit te verkondig. Dit is ook gebruik om sy profetiese uitsprake bekend te maak en was grootliks verantwoordelik om die eretitel “Die Kneg” te vestig. So het ook Besten (2006: 152) bevind dat die koerant Andries se posisie as verantwoordelike opperhoofman van die Griekwas en bruin-gemeenskap en boodskapper van God help verstig het.

Ratelgat en latere jare

Dinge het die laaste jare van Andries se lewe beter gegaan. Miskien was dit die berusting van die ouderdom of miskien was dit weens die mate van sukses wat behaal is met die meisiekore en die koerant, wie sal ooit weet? Die tydperk word ingelui met die groot byeenkoms in Maitland oor die Paasnaweek van 1920 en dan seker in ‘n meerdere mate met die vestiging van die trekkergroep op Krantzhoek in 1926.

Maar daar is nog ‘n ander moontlikheid. In 1926 bedank Andries as president van die Griekwa Independante Kerk van Suid Afrika en word sy oudste seun Abraham Andrew le Fleur verkies tot die posisie. Die jonger seun Adam neem in 1928 die leierskap van Griekwa Nasionale Raad oor by hom en word ook die sekretaris van die Griekwa Kore Verenigings. Terselfdertyd word sy vrou Rachel verkies tot presidente van die Griekwa Vroue-verenigings en sy dogter Annie word presidente van die Griekwa Dogtersvereniging. (Besten 2006: 159)

Dit was nou tyd vir hom om sy lewe rustig te spandeer tussen die Suid-Kaap en Namakwaland. Naby die dorp Vredendal in die distrik van Vanrhynsdorp was die plaas Luiperdskop wat deel van die drie plase was wat Andries in 1922 van ‘n mnr Franken wou koop. In die Plettenbergbaaise omgewing het hy ook kleihuis kon benut op die plaas “Jackalsdraai” en dan nog ‘n huis op die plaas “Robberg.” Andries het lang tye van afsondering gespandeer op hierdie plase en dit is waar hy die meeste van die openbarings en visioene gehad het. (Servant of God. 2003: 11) Dis ook in hierdie tydperk dat sy bediening as die “Kneg” meer en meer gerealiseer is. Hy was die spreekbuis van God; nie alleen vir die Griekwas nie maar ook vir die hele Suid Afrika.

Die Kneg het baie spesiale waarde geheg aan Ratelgat en die openbarings wat hy daar ontvang het. Volgens bewerings het die Kneg sy eerste openbaring rondom Ratelgat gehad in 1916 terwyl iewers in die Oranje Vrystaat was. Hy kon in die visioen skynbaar die gebied herken as synde in die Noordweste of Namakwaland en op ‘n onbekende datum daarna het hy per trein na Klawer gereis. Dit was heel waarskynlik voor 1926 want die spoorlyn is voltooi tot op Klawer op die 16de November 1915 maar het eers Vredendal in 1926 bereik. (van Lill. 1944: 22) Van Klawer is hy te voet na Vredendal en verder die Knersvlakte in. Volgens sy afstammeling Cecil (Telefoniese gesprek op 23ste Augustus 2016) het die Kneg via die plaas “Beeswater” verder noordwaarts gestap en toe hy die plaas “Luiperdskop” betree het hy dit herken uit sy visioen van 1916.

Terwyl hy daar vertoef het, het hy baie dors geword en later uit radeloosheid ‘n ratel agtervolg wat hom na water gelei het. Die Kneg het toe die plek “Ratelgat” genoem alhoewel die geregistreerde naam steeds Luiperdskop is. Hy het besef dat die plek ‘n baie besondere betekenis inhou en vanaf 1931 is die plaas gehuur tot en met die Kneg se sterwe (Belcher. 1986) Hy het Ratelgat later geassosieer het met die plek waar die “Griekwaskap” sou seëvier en waar politiese- en kerklike leiers sou heenkom om hulle met God te versoen en om die heerskappy van die Here God oor hulle lewens en dade te aanvaar. (Besten. 2006: 163) Die Kneg het rustig heengegaan in sy huisie op Robberg naby Plettenbergbaai op die 11 Junie 1941. (Besten. 2006: 169) Allerlei gerugte het die ronde gedoen waarvan die belangrikste was dat daar ‘n “gees” uit hom gegaan het na Ratelgat toe en dat daar nou ‘n baie besondere geestelike band tussen Robberg en Ratelgat sou ontstaan. (Besten. 2006: 169)

Bronnelys

Artikels en pamflette

• Barke, S. & Peniston-Bird, C.M. In “History beyond the Text.” Routledge Publishers. Madison Ave. New York. USA. 2009.
• Beinart, W & Bundy, C. In “Hidden Struggles in Rutal South Africa”. 1987. Raven Press. Braamfontein. Johannesburg.
• Besten, M. In We are the original Inhabitants of this Land. In “Burdened by Race”. 2009. UTC Press. Juta and Company. Cape Town.
• Dedering, T. We are only a Humble People and Poor. In “South African Historical Journal”. Vol 62. 2010. UNISA. Pretoria
• Edgar, R & Saunders, C. A A S le Fleur and the Griqua Trek of 1917. In “The International Journal of African Historical Studies.” 1982. Boston University.
• Servant of God. The early years of The Reformer – A A S le Fleur. 2003. Pamflet uitgegee deur die Griekwa Gemeenskap. Ratelgat.

Boeke

• Barker, S & Peniston-Bird, C. History beyond the Text. Routledge Publishers. New York. 2009
• Boezak, W. 90 Profesieë. A A S le Fleur as Profeet. Griekwa Nasionale Konferensie. Plettenbergbaai. 2012
• Calpin, G H. At last we have got our country back. Buren Publishers. Cape Town. 1968.
• Daneel, M L. Die Sendingmodel van die Onafhanklike Kerke in Afrika. Studiegids MSA 100-3 vir Sendingwetenskap. UNISA. Pretoria. 1992
• Davenport, T R H & Saunders, C. South Africa – A modern History. St Martin’s Press. New York. 2000.
• Dower, W. The early annals of Kokstad and Griqualand East. University of Natal Press. Pietermaritzburg. 1978.
• Du Plessis, W. Die Goue Draad – op die trekpad van ‘n nasie. Afrikaanse Pers-boekklub. Johannesburg. 1970.
• Eksteen, T. The Statesmen. Don Nelson Publishers. Cape Town. 1978.
• Floyd, T B. Afrikaner Nasionalisme. Floyd Uitgewers. Nylstroom. 1975.
• Gerdener G B A. Recent Developments in the South African Mission Field. N G Kerk Uitgewers. Kaapstad. 1958.
• Goosen, D P. Die Triomf van Nasionalisme in Suid Afrika. Impala Opvoedkundige Dienste. Olifantsfontein. 1953.
• Grobler, J & van der Merwe, R. Dagboeke as oorlogdokumentasie. Dept Geskiedenis. Universiteit van Pretoria. Liberator Uitgewers. Pretoria. 1999.
• Halford S J. The Griquas of Griqualand. Juta and Company. Cape Town. 1949.
• Haggard, H R. Diary of an African Journey. Hurst & Company Publishers. London. 2001.
• HAT. (Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal). 1991 Uitgawe. Perskor Uitgewers.
• Kruger, D W & Cillié, P J. Drie Eeue – Deel 5. Nasionale Boekhandel. Kaapstad. 1953.
• Kruger, D W, Kieser, A & Scholtz, G D. Drie Eeue – Deel 4. Nasionale Boekhandel. Kaapstad. 1953.
• Meiring, P G. Ons eerste ses premiers. Tafelberg Uitgewers. Kaapstad. 1972.
• Morris, L. First Corinthians. Tyndale New Testament Commentaries. Eerdemans Publishing Company. Grand Rapids. Michigan. 1985
• Thom, H B. D F Malan. Tafelberg Uitgewers. Kaapstad. 1980.
• Van Lill, G. Vredendal, 1944 – 1994. Uitgegee deur Vredendal Munisipaliteit. 1994.

Internet

• Andrew le Fleur – The remarkable life of the ‘servant”. Afgelaai van http://cape-slavery-heritage.iblog.co.za op 16 Augustus 2016.
• Belcher. R. The Modern Griquas’ Story. 1986. Gepubliseer in http://www.tokencoins.com/lefleur^{[dooie skakel]}
• History of the Griqua Nation of Nomansland. Afgelaai van http://gwb.com.au op 16 Augustus 2016.
• James Barry Munnik Hertzog. Afgelaai van http://www.fak.org.za op 23 September 2016.

Ongepubliseerde dokumente

• Besten, M. Transformation and Reconstitution of the Khoe-San Identities 1894 – 2004. 2006. Doktorale Proefskrif. Universiteit van Leiden. Holland.
• Cloete, A M. Die Musiek van die Griekwas. 1986. Proefskrif vir Doktor in Wysbegeerte aan die Universiteit van Stellenbosch.
• Cloete, Stephanus (Booi). Persoonlike onderhoud in Vredendal op 13 Aug 2012.
• De Wet, P F. Make our Children Proud of the Heritage. 2006. Thesis for Master’s Degree. University of Tromso. Norway.
• Le Fleur, C. The Khoe and San and the Politics of Identity, Nationally and Globally. 23 Augustus 2006. In C.R. Swart Lectures. University of the Free State.
• Oberholster, J J. Generaal J B M Hertzog en Demokrasie. 6 November 1979. Gedenklesing 9 oor J B M Hertzog. Universiteit van Stellenbosch.