Groot Sinagoge, Johannesburg

Die Groot Sinagoge in Wolmaransstraat, Johannesburg, is beskou as die moedersinagoge van die stad en "die kroonjuweel van Ortodokse Judaïsme in Suid-Afrika". Al die groot Joodse geleenthede in die Goudstad is in sy saal gebou en al die jare was dit die setel van die land se hoofrabbi. Weens die noordwaartse verhuising van die gemeentelede het die sinagoge in 1994 verhuis en is dit vervang deur die Groot-Park-sinagoge in Glenhoveweg, Oaklands, wie se argitektuur gegrond is op dié van die Groot Sinagoge, op sy beurt gegrond op dié van die Hagia Sophia.

Die Groot Sinagoge in Wolmaransstraat is van 1912–'14 in 'n Bisantynse styl opgerig. Die argitek was Theophile Schaerer. Dit staan nou bekend as die Revelation Church of God.

'n Skaalmodel van die Groot Sinagoge, Wolmaransstraat, Johannesburg, wat uitgestal word in die Suid-Afrikaanse Joodse Museum in Kaapstad. Die sinagoge is in Augustus 1912 geopen, maar in 1999 aan 'n privaat koper verkoop, waarna die meubels en toebehore verwyder en in 'n nuut geboude sinagoge aangebring is.

Die geskiedenis van die Groot Sinagoge strek terug tot die begin van die stad Johannesburg, want op 10 Julie 1887, ’n jaar ná die nedersetting se stigting, is ’n vergadering in B. Wainstein se winkel gehou waar eenparig besluit is die tyd was ryp om die Witwatersrandse Goudveldse Joodse Vereniging te stig. Die vereniging se oorspronklike verantwoordelikhede was onder meer om die Joodse begraafplaas in stand te hou en eredienste te hou vir die Joodse baanbrekers van die Goudstad. Op 19 September 1887 is die eerste Roosj Hasjana-diens in die Randse Klub gehou sodat daar genoeg plek sou wees vir die meer as 500 mense wat dit bygewoon het.

Enkele maande ná sy stigting het die vereniging besluit om sy naam te verander na die Witwatersrandse Hebreeuse Gemeente, wat sy doelstellings as ’n godsdienstige organisasie beter gepas het. In Januarie 1888 het die gemeente twee erwe aan Presidentstraat gekoop met die doel om ’n sinagoge op te rig. Op 7 November daardie jaar het eerw. Mark L. Harris die hoeksteen gelê en kon bouwerk aan Johannesburg se eerste sinagoge begin.

In Maart 1890 is daaglikse dienste ingestel in die sinagoge wat eenvoudig as die Presidentstraat-sinagoge bekendgestaan het. In in dié tyd het stormwolke oor die jong Joodse gemeenskap saamgepak en ’n skeuring ontstaan oor ’n aantal gemeenskapsake. Gevolglik het ’n aantal lede in Desember 1891 weggebreek en ’n nuwe gemeente gevorm, die Johannesburgse Hebreeuse Gemeente. Die Witwatersrandse Hebreeuse Gemeente het toe sy naam verander na Witwatersrandse Ou Hebreeuse Gemeente.

Pres. Paul Kruger het vier standplase op die hoek van Joubert- en De Villiersstraat aan die Johannesburgse Hebreeuse Gemeente toegeken waarop hulle ’n sinagoge kon bou. Die perseel is naby aan die oorspronklike Parkstasie en so het die sinagoge begin bekendstaan as die Park-sinagoge of Parkstasie-sinagoge. Die president het dit met veel prag en praal op 14 September 1892 geopen. Hierdie sinagoge was omtrent 20 jaar lank in gebruik tot dit in 1912 aan die Suid-Afrikaanse Spoorweë verkoop is, wat dit as militêre hoofkwartier vir die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens se regimente gebruik is tot dit in 1928 afgebreek is om plek te maak vir die nuwe stasie.

Dit was nadat die Park-sinagoge verkoop is dat die Johannesburgse Hebreeuse Gemeente begin bou het aan wat eindelik die grootste Joodse godsdienstige bouwerk in Suid-Afrika sou word. Tydens die jare 1913 en 1914 is die Groot Sinagoge gebou op ’n hele straatblok begrens deur Wolmarans-, Claim-, Quartz- en Smitstraat. Hierdie groot perseel, uitgekies deur die Joodse argitek Hermann Kallenbach, was na-aan die gebied waar die meeste van Johannesburg se Jodedom destyds gewoon het.

Die gebou is ontwerp deur Theophile Schaere, terwyl die bouaannemers Hoheisen & kie was. Siegfried Raphaely het die hoeksteen op 3 September 1913 gelê. Sammy Marks het al die bakstene voorsien en het die eer gehad om tydens die inwydingsgeleentheid die sleutel aan rabbi J.L. Landau te oorhandig. Bouwerk het amper ’n jaar geduur en op 23 Augustus 1914 kon die Johannesburgse Hebreeuse Gemeente se spogsinagoge amptelik ingewy word deur rabbi dr. L.L. Landau.

Altesaam 24 jaar lank, van 1891 tot 1915, het die twee gemeentes afsonderlik gefunksioneer, elkeen met sy eie rabbi en gemeenskapsleiers. In 1898 het die Witwatersrandse Ou Hebreeuse Gemeente die 26-jarige rabbi dr. J.H. Hertz as hul rabbi aangestel. Hy het hul geestelike leier gebly tot met sy terugkeer na Amerika in 1911. In 1903 het die Johannesburgse Hebreeuse Gemeente rabbi dr. J.L. Landau gevra om hul rabbi te word, ’n amp wat hy 40 jaar lank tot in 1943 sou beklee.

Minstens 10 jaar lank het die Witwatersrandse Ou en Johannesburgse Hebreeuse Gemeente sonder welslae oor die samesmelting van die twee gemeentes onderhandel. Rabbi Hertz se vertrek in 1911 en die swak toestand waarin die Presidentstraat-sinagoge verkeer het, het ’n nuwe geleentheid vir toenadering tussen die twee gemeentes geskep. Eindelik, na lang onderhandelings, is ’n ooreenkoms op 30 Mei 1915 bereik ingevolge waarvan die Verenigde Hebreeuse Gemeente gestig en die Wolmaransstraat-sinagoge sy hoof-aanbiddingsplek geword het.

Die Wolmaransstraatse Sinagoge het ’n spesiale plek in die hart van Johannesburg se Joodse gemeenskap gehad. Dit was ook simbool van die vereniging van die twee gemeentes. Ná die samesmelting is dit beskou as die moedersinagoge van Johannesburg en is alle groot geleenthede van die Joodse gemeenskap in sy groot saal gehou. Sedert sy inwyding was dit die setel van die land se hoofrabbi, onder wie rabbi dr. Landau, rabbi L.I. Rabinowitz, rabbi B.M. Casper en rabbi C.K. Harris.

Bronne

• (en) Die geskiedenis van die Groot-Park-sinagoge op hul webtuiste vertel. URL besoek op 14 November 2017.