H.W.A. Cooper

Henry William Alexander Cooper (Rondebosch, Kaapkolonie, 1842 – Lissabon, 27 Maart 1894) was 'n Suid-Afrikaanse onderwyser, wetsagent, advokaat en, onder die skuilnaam Samuel Zwaartman, 'n onbewuste baanbreker van die Afrikaanse taal.

H.W.A. Cooper.

Herkoms en opleiding

Cooper was die seun van 'n Engelse vader en 'n Ierse moeder (gebore Byrne) wat ná hul huwelik in Brighton na Suid-Afrika verhuis het. Cooper het in Kaapstad skoolgegaan en daarna onderwys gegee op Plettenbergbaai, op Knysna en in 1866 op Oudtshoorn, waar hy sy eie kosskool gehad het, en onder meer in Hollands les gegee het. Op 23 Oktober 1866 het hy eksamen as beëdigde vertaler afgelê en hom toe as wetsagent op Fraserburg in die Karoo gaan vestig.

Op Fraserburg

'n Straattoneel op Fraserburg 'n dekade of twee nadat Cooper hier gewoon het, met die vorige kerkgebou van die NG gemeente Fraserburg, ontwerp deur Carl Otto Hager, en ingewy op 8 September 1868.

Op dié afgeleë Karoodorp het hy hom beywer vir sake soos beter paaie en 'n dorpsbiblioteek. Hy was voorts korrespondent vir die Cape Argus. Die 25 Boerenbrieven uit Fraserburg wat hy tussen 13 Januarie 1870 en 26 Mei 1873 in 'n vroeë vorm van Afrikaans aan Het Volksblad in Kaapstad geskryf het in die vorm van lekker geselserige briewe, het hom onbewus 'n belangrike baanbreker vir die volkstaal gemaak. Hy het in die Afrikaanse taalgeskiedenis bekend geraak as "Samuel Zwaartman", die skuilnaam wat hy gebruik het wanneer hy die skindernusies uit Fraserburg ingestuur het.

In die omgang was hy 'n vrolike en opgeruimde man; hy het gemoedelik met die grootkoppe gespot en 'n beroering in die klein gemeenskappie veroorsaak. Die inwoners het hom leer ken as 'n interessante en kleurryke karakter. Die ironie het 'n vername rol in sy vermaaklike beriggewing en vermakerige tergery gespeel. Meer opbouend en saaklik, maar steeds episodies, was Kaapsche schetsen (in Afrikaans) wat in 1871 in Het Volksblad verskyn het en waarvan die stuk 'Schoolmeesters' nog lesenswaardig is, volgens dr. G.S. Nienaber.

Volgens prof. P.J. Nienaber was die belangstelling in die identiteit van Zwaartman onder die Fraserburgers uit die staanspoor baie groot en het dit een van die mees besproke onderwerpe van die dag geword. Diegene wat gemeen het dat hul waardigheid deur die Boerebrieven gekrenk is en hul naam by die algemene publiek in gedrang gekom het, wou hom graag op die een of ander wyse uitbetaal, maar dit was alles tevergeefs; Zwaartman het hom veilig gevoel agter sy skrywersnaam.

In die Kaapsche Sketse het hy 'n reeks interessante onderwerp oor bestuurlike aangeleenthede behandel. Dit was, volgens D.A. Kotzé, "vir die boerebevolking onteenseglik meer as leersaam en hulle het sy Afrikaanse briewe oor die Goewerneur, die Uitvoerende Raad, die Parlement, Verantwoordelike Bestuur, Hooggeregshof, Rondgaande Hof en Magistraatshowe, Afdelingsraad en Skoolmeesters as 't ware verslind". Sy skrywersvoorbeeld het boweal aansteeklik gewerk, want ná sy Boerebrieven het 'n klomp Zwaartmanne (ook Swaartmanne) opgetree, volgens prof. P.J. Nienaber, met voorname soos Piet, Jan, Gert en Adones.

Omdat daar destyds nog nie Afrikaanse taalreëls was nie, moes Cooper sy weg voel, veral wat spelling betref. Kotzé skryf: "Sy taal gee die indruk van hoe onseker hy soms moes gewees het omtrent woord- en letterkeuse. Nogtans was dit makliker verstaanbaar as die soms omslagtig geskrewe Nederlands. Een ding is boonop seker; die Afrikaans, selfs die van 'Zwaartman', het 'n spontaneïteit en kleurrykheid openbaar wat die lesers as van self aangegryp het." Ivor Dekenah, wat destyds verbonde was aan die landdroskantoor op Fraserburg, het geskryf: "Sy hoofdoel was om te onderrig en instinktief het hy 'n vorm van Nederlands die mees doeltreffende vir sy doel gevind."

Dat Cooper se skryfwerk 'n groot invloed gehad het, blyk uit die volgende redaksionele kommentaar van 18 Junie 1870 in Het Volksblad: De produkten van Sameul Zwartman (sic) schynen een verschrikkelyken schryflust in het Boerenhollandsch te hebben in het leven geroepen. Onze lessenaar is opgestapeld met brieven gerigt aan 'Meneer Krantmaker'." In dieselfde kommentaar het die redakteur as volg uit 'n lesersbrief aangehaal: "Van dat Samuel gebegin het om te skryf in jou korant, lees mos alles mense dit, en di's sommer pikswart zoo's die mense dit rondstuur. Jy kan vir my gloo dat die plat Hollans meer gelees word onder ons boere als die wat Sankion (dr. A.N.E. Changuion) vir ons wil leer in zyn boekies."

Volgens familie-oorlewering was De pot en de ketel, 'n lang rymstuk deur "Rustenburger" in Afrikaans geskryf, ook van sy hand. Die identiteit van "Samuel Zwaartman" het geheim gebly tot prof. J.J. Smith dit openbaar gemaak het in Die Burger van 14 Augustus 1925, toevallig die dag waarop die Genootskap van Regte Afrikaners 50 jaar vantevore in die Paarl gestig is. Adv. A.A. Roberts het dit in Die Volkstem van 30 Augustus 1943 bevestig. Die biografiese besonderhede wat oor Cooper behoue gebly het en sedertdien in verskeie boeke opgeneem is, is aan adv. Roberts te danke. Cooper het waarskynlik nooit self besef dat hy 'n groot klip aan die rol gesit het nie en dat hy, nog voor die Eerste Taalbeweging, aan Afrikaans 'n groot stoot vorentoe gegee het. Die beweging om Afrikaans tot geskrewe taal te verhef het in 1872 ontstaan en die Genootskap van Regte Afrikaners is op 14 Augustus 1875 in die Paarl gestig om dié doelstelling te bevorder.

Na die Z.A.R.

Op Fraserburg het Cooper verwikkeld geraak in 'n liefdesgeskiedenis met 'n plaaslike goewernante en was goed op die hoogte van die plaaslike nuus, die hele doen en late van 'n plattelands dorp in die noorde van die Kaapkolonie. Sy werkgewer het hom weens sy amoreuse kaperjolle verplig om die dorp te verlaat. So het hy op 27 Augustus 1873 met sy gesin na die Z.A.R. vertrek waar hy "na voldoend examen" toegelaat is as prokureur en advokaat. Hy het 'n kort rukkie gewerk in die kantoor van die prokureur-generaal, James Buchanan. Ná die ontdekking van die Oos-Transvaalse goudvelde het Cooper op 29 Julie 1874 waarnemende landdros vir Lydenburg geword, en "effectief landdrost" in 1875. Sy werk was veeleisend en die wederstrewige delwers, geweersmokkelaars en oproerige swart kapteins het sy taak sodanig versuur dat hy einde 1875 sy ontslag aangevra het, maar dit nie gekry het nie.

Die Z.A.R. het hoofman Sekhukhune in hierdie tyd die oorlog aangesê nadat ook Cooper sy verslag uitgebring het, en hy het saam geveg met die geweer in die hand. Die afloop en gevolge van die oorlog het die onrus onder die burgers laat voortduur. Toe Cooper openlik hul kant kies en 'n protesstuk onderteken, is hy as amptenaar ontslaan. Op versoek van die plaaslike burgers het hy ingewillig om hom vir die volksraad verkiesbaar te stel, maar die Britse anneksasie van Transvaal in April 1877 vind plaas voordat daar 'n verkiesing kon wees.

In Pretoria

Volgens Jeppe's Almanc is Cooper in 1873 as advokaat en prokureur in Pretoria geword en 'n bloeiende praktyk opgebou, hoewel hy waarskynlik ook as staatsprokureur gewerk het. Nadat hy eers alleen in privaat praktyk gewerk het, was hy van 1884 af in vennootskap met Paul Maré, toe sy firma Cooper en Paul Maré geword het. Dié firma het later Cooper en Scholtz geword, waarvan Cooper senior lid was en wat naam verwerf het in verband met die maatskappyreg. Later het dié firma MacIntosh en Cross geword. In Pretoria was Cooper lid van die komitee van die voorganger van die Staatsbiblioteek. Hy het die eerste vergadering in 1878 bygewoon en was in 1887 nog lid van dié komitee.

In 1888 het hy vir mediese behandeling na Londen gegaan waar hy soveel werk rakende goud- en ander maatskappye gekry het dat hy besluit het om as verteenwoordiger van sy firma in Londen te bly; daar het sake egter misgeloop en in 1892 was hy weer terug in Pretoria.

In 1894 het hy 'n belangrike opdrag van die Transvaalse regering aangaande die beheer van die spoorweg van die Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Spoorwegmaatschappij na Lourenço Marques (nou Maputo) ontvang. In hierdie verband het hy weer na Londen gegaan en daarna na Lissabon, waar hy aan longontsteking beswyk het en begrawe is.

Gesinslewe

Cooper was getroud met Adriana Johanna Zondagh van Huyssteen, van Wittedrif, Knysna. Uit die huwelik is 'n dogter en twee seuns gebore. Van die tweede seun, W.H. Augustine Cooper, wat getroud was met 'n niggie van Olive Schreiner, se twee seuns was die oudste, Henry Cooper, privaat sekretaris van genl. Jan Smuts tot Smuts se dood in 1950, en die ander, William (Willie) Schreiner Cooper, 'n komponis van ligte Afrikaanse liedjies. Hy was in die jare 40, 50 en 60 saam met sy vrou, Cissie, bekendes in die Afrikaanse musiekwêreld. Hulle was verantwoordelike vir bekende liedjies oos "Jy is my liefling”, “Die donkie”, “In die Drakensberge”, “Kêrels, kêrels” en “My hartjie, my liefie die son sak weg”.

Bronne

• (af) Conradie, Elizabeth. 1949. Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. Deel 2 (1875–1905). Pretoria: J.H. de Bussy / Kaapstad: H.A.U.M., Kaapstad.
• (af) De Kock, W.J. (hoofred.) Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk, 1968.
• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg 'n Eeufees-Gedenkboek (1851–1951). Fraserburg: Ned. Geref. Kerkraad.
• (af) Nienaber, P.J. Hier Is Ons Skrywers! Biografiese Sketse van Afrikaanse Skrywers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.